گەرانەوە بۆ شوناسی شانۆ و لێکۆڵینەوە لە ژینالۆژیای شانۆی کورد

Monday, 29/12/2014, 12:00

11724 بینراوە

خوێندنەوەیەکە بۆ کتێبـی (سیمیا لەشانۆدا)ی نووسەر (سەڵاح جەلال) کە لەلایەن گۆڤاری (شانۆ)ی تیپی شانۆی (سالار)ەوە چاپ و بڵاوکراوەتەوە لەساڵی 2009دا ژمارەی سپاردنی (1850) پێدراوە.

ئەم کتێبە لەپێنج بەش و پێشەکییەک پێکهاتووەو هەوڵ دەدەین هەر بەشێک بەجیا وێنەیەکی پانۆرامایی بخەینە روو، لەهەمانکاتدا بیخوێننەوەو بچینە ناو کێشەو باسە سەرەکییەکانییەوە، گەرچی ئەم کتێبە گەلێک ئاڵۆزوگرانە خوێندنەوەی، بەڵام لەبەر گرنگی و پێویستی ناوەندی هونەری و ئەکادیمی شانۆی کوردی، بەپێویستم زانی لەسەری بدوێم و هەروا بەسەریدا تێنەپەرین.. هەڵبەتە من بەپێویستی نازانم دەربارەی پێشەکییە کورتەکە هیچ بڵێم راستەوخۆ دەچمە سەر توێژینەوەی یەکەم:

(ئارکیۆلۆژیای شانۆی کوردی)

شانۆ وەکو فەزایەکی هونەری بۆ مومارەسەکردن، پێویستی بەشوناس و ناسینەوە هەیە، هەروەکو چۆن گرنگە پرسیارو قەلەقییەکانمان لەمبارەیەوە بخەینەڕوو، بەهەمانشێوەش ژێدەرەکانمان بۆ ناسینی شانۆ یەکلا بکەینەوە، ئەمەش سەرەڕای ئەوەی ئەمڕۆ هێزێکی دەست باڵای (ریئەکتیڤ-ارتجاعی) و ناچالاک سەرقاڵی شێواندنی ئەو شوناسەیە، بەڵام ئێمە بەپێویستی دەزانین، شانۆی راستەقینە لە ناشانۆ جیابکەینەوە، یاخود هەرنا هەوڵبدەین بۆ مانیفێستکردنی شانۆ لەڕێی شانۆوە.

هەرچەندە ئەم نووسینەو ئەوانی تریش کە لەتوێی کتێبـی (سیما لەشانۆدا) دەچێتە خانەی دۆکترینی شانۆوەو دوورە لە دۆگمی شانۆ، بەڵام لەڕووی هونەری و ئەکادیمییەوە گرنگی و بایەخی تایبەتی خۆی هەیە هەروەکو نووسەر لەلاپەڕە (9)ی ئەم توێژینەوەیەدا دەڵێت: ئەگەر بەوردی گەڕانێک بکەین لە کلتوردا ئەوا تووشی سەرسامی دەبین، چونکە تائێستاش لەسەر ئاستی فەلسەفەو زانستەکان نەگەیشتۆتە زەمەنی سەرەتاییش.

ئەمە هەمان ئەو کێشەیەیە کەکۆی ژیان و ژیارمانی پەکخستووەو لەبەینی بردووە، بۆیە دەکرێت ئەمە بکەینە سەرەتای بەکێشەکردنی شانۆو پرسیارەکان لەخودی بکەرەکانی ئەو نێوەندە بکەین، هەروەکو نووسەرێکی وەکو (قاسم حسێن) دەڵێت: بۆچی بتهۆڤن داهێنەرێکی مۆسیقی بوو، بیکاسۆ لەوێنەداو؟ المتنبـی لە شیعرداو؟ برێخت لەشانۆدا؟ بۆندرا جۆک لەفیملسازیدا؟ ئەمانە پرسیار گەلێکن کە لێکۆڵەرو هونەری جدی دەخەنە ژێر پرسیارەوە، نووسەر لەباسەکەیدا لەلاپەڕە (9)دا بەردەوام دەبێت و دەڵێت: بەمەش دەکەوینە نێو پرسیاری سەرسوڕهێنەرەوە کام مێژوو بخوێنینەوە؟ زانستەکان یان ئەدەب و هونەر؟ لێرەدا قەلەقییەکانمان تەواو گەشەدەسەنێ و دەبێت گومان لەوە بکەین ئایا بەڕاستی ئێمە شانۆمان هەیە؟ بۆ ئەم مەبەستەش نووسەر گەشتێکی کردووە بەناو حیفرەیاتەکانی مەعریفەو ئەنترۆپۆلۆژیاو گومانەکانی بەردەوام دەبێت لەگەڵی هەروەکو نووسەر دەڵێت: ئەم گەڕانەمان لەناو پانتایی مەعریفەی سەرەتادا بەرەو گەڕان بۆ مەعریفەی زانستی تووشی گومانمان دەکات، چونکە گەڕانی ئێمە پرسیارە بۆ دۆزینەوە پەیوەندی و مێژووی زانستەکان و ئەدەب و هونەرە کەدەبنە پێکهاتەی هونەری شانۆ). (4) ل10

سروشتی خەیاڵی هونەرمەندو ئەو دیدو روانگە مەعریفی و فەلسەفییەی کەهەیەتی، رۆڵێکی یەکلاکەرەوەو حاشا هەڵنەگر دەبینێت سەبارەت بەرەنگدانەوەی توانستی داهێنەرانەی وەکو نووسەر لەلاپەڕە (10)ی کتێبەکەیدا دەڵێت: (بۆ دامەزراندن و بناغە داڕشتنی ئەم شانۆیە پێویستمان بەگەڕان هەیە، بەدوای بنەمای مێژوویی و کەلەپوورو هەڵکۆڵینی مەعریفیدا، هەتا شوێنەوارە مێژوویی و دێرینەکان بدۆزینەوە)، ئەمەش کاتێ روون دەبێتەوە کەهونەرمەندو توێژەری هونەری توانی ، دراسەی گشتی رەهەندەکانی شانۆی وەکو فەزای مرۆیی و کۆمەلایەتی و فەرهەنگی و پێداویستیە ژیاری و پێداویستیەکانی ژینگەو ...تاد کردبێت، چونکە وەکو نووسەر دەڵێت: (ئارکیۆلۆژیا هەوڵی هەڵکۆڵینە لەشتێک، بۆ جیاکاری وشەو مادەکان، بەو واتایەی ئەو هەڵکۆڵینەی جێهێشتبـێ ئەوەی لایەتی بمانداتێ، (بڕوانە لاپەڕەی (10)ی هەمان سەرچاوە (کتێب).

بلیمەتییە مرۆڤێک بتوانێت زیاتر لەبوارێک بەکاربهێنێ بۆ پیشاندان و بەشداریکردن لەپرۆسەی ژیاری و شارستانی و مەعریفییەکانی بەشەردا لەهەر ئاست و ناونیشانێکدا بێت، تا ئەو ڕادەیەی کەنزیک دەبێتەوە لەرێگا نهێنییەکان و دەخزێتە نێو هەناویدا هێنانەوەو گەیشتنی بە (شهود).

(لێرەدا هەموو دابڕانێکی مەعریفی هەڵگری سیستمی مەعریفی تایبەتە) (نڤام المعرفی) یاخود گیانی گوتاری تایبەتی هەیە (...) بەم پێیەش هەوڵدانی ئەو بۆ دووبارە بوونەوەی پەیوەندییە لەگەڵ مێژووی راستەقینەدا.. چونکە تاکە میتۆدێک کەجیاکاری گوتارەکان رزگار بکات و رێکیان بخات ئارکیۆلۆژیایە، کە لەسەر ئاستێکی مێژوویی و ئەنترۆپۆلۆژی و ئەبستمۆلۆژی ئەمە مەنهەجیەتی (بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ل 11 لاپەڕە (10)ی هەمان کتێب.

من کێشەکە لەوەدا دەبینمەوە، چۆن بتوانین لەئەزموونی چێژی هونەری قسە بکەین؟ لەکاتێکدا ئێمە بازێکی هونەری و میتۆدی گەورەمان داوەو هیچ ئاوڕدانەوەیەکیشمان نییە، ئەمەش هاوشێوەی ئەو گوتەیەی (جیرۆم شۆڵنیرە) کەووروژاندنی لەکتێبـی (رەخنەی هونەری)داو (فخنر)یش لە کتێبی (مبادىوو المتداوق الفنی) دا جەختی کردۆتەوە سەر هەمان هەوڵ بۆ ناسینی تایبەتمەندییە ستاتیکیەکان لەناو رەگەزە دیاریکراوەکان یاخود دروستکراوە جوانەکاندا، هەروەهاش دەشپرسێت ئایا رێکەوتنی هاوشێوەی نێوان تاکو کۆ هەیە لەڕوانیندا بۆ ئیستاتیکا؟

بۆیە لێرەوە من تەواو هاوڕام لەگەڵ نووسەر (سەڵاح جەلال)دا کە دەڵێت: پێویستە لێرەوە مێژوو بناسین، ئەوسا هەڵکۆڵینی بەرهەمەکانی مەعریفی بکەین، چونکە کەلەپور، گوڵدانێکە بۆ ئێستا و رابردوو (هەریەکە لەرابردوو ئێستا بەبەردەوامی تیایدا دەگونجێت، لەم تێگەیشتنەوە دەبنە کرداری بەشێک لەمێژوو (بڕوانە ل 11).

هەروەکو چۆن (هێربەت رید) لەکتێبەکەیدا (الفن المجتمع)دا گوتی (لەمەیدانی هونەردا، هەندێ کێشە گرنگە، دەکرێت قۆناغێکی گەشەکردووی دونیا بێت) یان (رۆحانیەکی وەکو گەورەی وەکو(گاغور) کە دەڵێت :هەر پەیوەندیەکی زیندوی نێوان مرۆڤ و مرۆڤ ،بەشێوەیەکی سروشتی لە بەرهەمێکی هونەریدا بەرجەستە دەبێت، لەمڕووەوە هونەر بەگشتی و شانۆ بەتایبەتی بەدوای گونجاندن و یەکبووندا دەچێت لەگەڵ خود و ناخدا لەگەڵ جیهانی دەوروبەردا دەگەڕێت، جگە لەوە شانۆ دەتوانێت پەیوەندی مرۆڤ لەگەڵ هەموو شتەکانی تردا رێکبخات.

نووسەر لەبارەی (چەمکی دەسەڵات)ەوە رای وایە (هەموو دەسەڵاتێک دەبێت مەعریفەیەکی لەپشت بێت، چونکە مەعریفە بەرهەمهێنەری دەسەڵاتە (بڕوانە ل13)

شانۆ وەکو یەکێک لەدەسەڵاتە مەعریفیەکان، بەبێ پاشخان و میراتی بەجێماو بۆی گەشە ناکات و هەناسە نادات، بۆیە هەم پێویستی بەمەعریفەو بەرهەمهێنانی دەسەڵات هەیەو هەم دەسەڵاتیش وەکو وزەیە بۆ بەخشینی چێژو مەعریفەی هونەری بەڵام وەکو نووسەر دەڵێت: مەعریفەی ئێمە مەعریفەیەکی ناکامڵەو گشتییە، چونکە لەزۆر بواری شارستانی و ئاکاری و کۆمەڵایەتی و مێژوو ئایین و جوگرافیاو زماندا بەشدارین کەئەمانەش رۆڵیان لەلقەکانی مەعریفەدا هەیە، بەڵام ئەو بنەمایە نین کەزانستی بن. بڕوانە ل13)،

لێرە بەدواوە نووسەر پرسیارەکانی زیاتر چڕوقوڵتر دەکاتەوەو لەیەکێک لەپرسیارەکانی کە بەڕای من شادەماری باسەکەیە دەڵێت: بە چ پێوەرێک باس لەدەسەڵات یان مەعریفە بکەین؟ نووسەر لەدرێژەی باسەکەیدا ئەو پاشاگەردانیە باس دەکات کە تاکو ئێستا روون نییە، دەسەڵاتی ئێمە لەناو کایەکانی خۆیاندا چین؟ دوای ئەو خوێندنەوەیەش دەسەڵات واتای خۆی وەردەگرێت و چەمکەکانی مەعریفەش دەردەکەون.

(بۆ زیاتر زانیاریتان دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ل14)

هەر لێرەوە گوتەکەی(گاغور) روون دەبێتەوە کە لەیەکێک لەوتارەکانیدا دەڵێت: (هونەر دەربڕی زاتی مرۆڤە) تایبەتمەندی داهێنەرانەو هونەریانەی مرۆڤ لەپرەنسیپی یەکبوون لەمرۆڤدا زیندوو دەکاتەوە، هەڵبەتە گرنگە باس لەوەش بکەم مەبەستی (گاغور) لە (یەکبوون) هاودەنگی و هاوئاهەنگیە لەگەڵ کۆتاو ناکۆتادا، بەدیوێکی کەیدا ئەوە خەمی شانۆی راستەقینەشە.. هەروەکو نووسەریش لەگوتەیەکیدا دەڵێت: ئەوانەی بەتایبەتمەندیەکی رەهاو داخستن لەسەر خودەوە قسە دەکەن، ئاسۆ تەسکن و هیچی تر (بڕوانە ل17).

پاشتر نووسەر دێتە سەر باسی ئەوەی کە (شانۆ زمانە- زمانی تۆڕی ئاماژەو نیشانەو بیرکردنەوەیە) ل19 هەروەها ئاماژە بۆ گوتەیەکی هیدجەر دەکات (زمان نیشتەجێبوونی بونە) ل19 .

لێرەدا گرنگە باس لەوەبکەین کەدەڵێن شانۆ زمانە واتە (شانۆ دەبێت وەکو شانۆ بدوێت) پرسیاری شانۆیی بکات، نیشانەو بیرکردنەوەو تۆڕەکان ئاماژەو زمان هەر هەموویان شانۆیی بن نەک شتێکی تر!! مەبەست لەو گوتەیەی هیدجەریش جێگیربوونی زمانە لە ناوبوونێکدا کەئەمە هەمان ئەو شتەیە کەدیسان لەشانۆدا کێشەی تری لێ دروست دەبێت، کەکێشەی (بوون) خۆیەتی، ئایا بەڕاستی (شانۆو شانۆکاری کورد) (بەموفارەقەوە) بەڕاستی کێشەی بوونی هەیە؟! یاخود زمانی ڤۆڵگارەوە پەکی شانۆی راستەقینەی خستووەو! دەخات! وەکو لەم رۆژانەداو بەبەرچاوی خۆمانەوە دەبینین و دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرمدەکەین.

وەکو نووسەریش دەڵێت: ئەم زمانە گوتارێکی مەعریفی بەرجەستە نەکردووە نەهاتۆتە بواری نووسین و خوێندنەوەوە، ئینجا بەو بابەتە سەختەی ژیانییەوە لەکاروانی رۆشنبیری دواکەوتووە.. بڕوانە ل21

بەڕای نووسەر کۆمەڵێک فاکتەر بوونەتە هۆی ئەم دواکەوتنە کەمن لێرەدا تەنیا ئاماژەیەکی زۆر خێرایان پێدەدەم، دواتر تۆی خوێنەر دەتوانیت بۆی بگەڕێیتەوە کەبریتین لە: 1باری جوگرافی کوردستان.2نەبوونی سنوری ستراتیجی دەریا.3سەختی و چڕی ناوچەکە.4تێکچوونی شیرازەی چینایەتی.5یەکنەگرتنی شێوەی زمانی کرمانجی سەروو خواروو...6دوورکەوتنەوە لەشاروشارستانی

(بۆ زانیاری زیاتر دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ لاپەڕەکانی (240و 241)ی کتێبەکە.

بەڕای نووسەر هەموو ئەم هۆکارانە کاریگەرییان هەبووە لەسەر ئەوەی کە دەسەڵات دروست نەبێت و جگە لەوەش بەراوردێکی کردووە، بۆ نەتەوە رۆژئاوایی و رۆژهەلاتییەکانی وەکو (کورد) کە بەشداربووە لەو شارستانیەتە خۆرهەڵاتیەداو گرنگ بوو هونەری هەبوایەو رۆژئاواییەکان بەهۆی تەکنۆلۆژیاوە کاریگەرییان لەسەر کۆی هونەر بەجێهێشتووە.

لەپاشاندا نووسەر دەچێتە سەر باسی لقێکی تری مەعریفە، ئەو پەیوەندییەی کەکەسێتی بەشانۆوە هەیبووە، بەهۆی خۆ دۆزینەوەی لەگەڵ ژیان و دیاردەکانیداو رووبەرووبوونەوەی پێداویستیەکانی راوکردن، ژیانە تایبەتییەکانی ئەشکەوت، لەمانەوە کەشێتییەکی بەرفراوان لەناویدابووە (بڕوانە ل29).

ئەمە جگە لەوەی چەندان بیریاری گرنگ و گەورەی وەکو (فۆکۆ) بەسەر دەکاتەوە خوێندنەوەی گرنگ و بەهادارو فەلسەفی شانۆ شانۆی کوردی پێدەکات هەروەکو نووسەر دەڵێت: لێرەوە بەرەو ئەو خاڵە بنچینەییە دەچین، دەکرێت دامەزراندنێکی خۆ رسک بۆ شانۆ بکەین: چونکە زۆربەی شانۆی جیهانی لەسەر بناغەی کەلەپورو دانەمەزراوە، وەکو شانۆ (مەلحەمی)یانەی بریخت و شانۆی (تەعبیری) ئەڵمانی... (بۆ زانیاری زیاتر دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ لاپەڕەکانی (34و 35).

سۆسیۆلۆژیای گووتارە جیاکان

ئایدیای جوانی بیرێکی لۆژیکی نییە، بەڵکو بیرێکە لەواقیعدا جێگیر بووە، دوای ئەوەی یەکبوونێکی راستەوخۆی لەگەڵدا پێکهێناوە، ئەوەتا: تۆلستۆی لەکتێبێکی داوای روانیوەتە هونەر وەکو هۆکارێکی پەیوەندی نێوان خەڵک (سۆسێو) هەروەکو گواستنەوەی بیری مرۆڤ بۆ ئەوانەی تر لەڕێگەی (قەسە/ کەلام)ەوە کە گواستنەوەی ئەوانی ترو سۆزەکانیان لەرێگای هونەرەوە.

هەروەها بەڕای(دیلاکراوا) هونەر بریتییە لەدەربڕینی چالاکییەکی دیاریکراو لەبەرئەوە روخساری هەندێ پێکنایەت بەبێ پیشە، هەروەها (شارڵ لالۆ)ش بڕیاردەدات لەسەرئەوەی هونەر بەمانای فراوانی وشەکە دەربڕینە لەکرداری (ئاڵوگۆڕ/تحویر) یاخود گۆڕانێک کەمرۆڤ دەخاتە ناو کەرەستەکانی کەتوارەوە.

نووسەر لەم توێژینەوەیەدا (کاک سەلاح جەلال) رای وایە کەهونەر تەنیا ئەوە نییە بڵێین هەمانە، یان پراکتیکی دەکەین، بەڵکو ئەوەیە بزانین چیمان دەداتێ و چیە؟ کام پرسیارانەی هەڵگرتووە؟ چی پەنجەرەیەکی نوێ دەکاتەوە؟

چۆن ئایندەمان نیشان دەدات؟و ...تاد کە بەپێچەوانەوە دەبێتە خاڵێکی بەربەستەی پێشکەوتن لەمبارەیەوە بڕوانە ل37ی هەمان کتێب (لای نووسەر گرنگییەکە لەوەدایە کەزۆربەی پرسیارو قەلەقییەکانمان لەڕێی هونەرەوە بەیان بکەین و هونەر چەنجەرەیەکی نوێ بێت بەڕووی گووتارە جیاجیاکانداو بەپێچەوانەوە هیچی لێ سەوز نابێت، لەبەرئەوەی شانۆی کوردی لەسەر ئاستی گوتارە جیاکارەکان نەیتوانیوە خوێندنەوەی قووڵ و سەرتاسەری خۆی هەبێت هەر لەبەرئەوەشە نەبۆتە شانۆیەکی رەسەن، چونکە هەوڵدانەکانی شانۆ لەسەر ئاستی نوماشیتی شانۆیی زۆر سەرەتایی پێناسەی دەقی کردووەو زۆربەیان بەمانای دەقی شانۆیی مردوون.

ئاشکرایە کاری رەخنە لەدەقدا دۆزینەوەی دەلالەتەکان و دواندن و کارکردنە لەتەوەرەکانی بونیادەکانی دەق و دۆزینەوەی چەمکی ئیستاتیکایی و گوتاری شانۆیە، لەنوماشیتی شانۆشدا هەمان چەشن و بگرە قوڵترەو بەرەو زمانی جەستە (لغە الجسد) مادەو شتەکان و چۆنیەتی پەیوەندی کارکردنی (سیموگیقی) بەدەق و نوماشیتەوە (لەمبارەیەوە دەتوانن لاپەڕەکانی (37و 38) بخوێننەوە).

شانۆی کوردی تائەم ساتەی قسەی لەبارەوە دەکەین دەقی بەهەند وەرنەگرتووە، (بەهاڵاواردنی چەند دەرهێنەرو کەسایەتیەک)و زۆربەی کات، ئەو کەسانەی کەسەرقاڵی ئەم کارە گرنگەن، لەبایەخ و بەرپرسیارێتی و پێویستییەکانی خوێندنەوە تێنەگەیشتوون و (سۆریۆ) گوتەنی دەبێت (کاری هونەری وەکو چالاکییەکی داهێنەرانەو لەشێوەی خوڵقاندنی شتێک یان بەرهەمهێنانی بابەتەکان) تێبگەین.

پاشان نووسەر دوای ئەوەی کەگوتەیەکی رۆڵان بارت لەسەر مەسەلەی (شانۆ) دێنێتەوە کە بەسیبرنیتیکا دەیبەستێتەوە ئەمەش یەکێکە لەو باسە گرنگانەی کەنووسەر لەم کتێبەدا وروژاندویەتی) دێتە سەر باسی رەخنەی شانۆ بەهەژار ناوی دەبات و بەجۆرێکی دادەنێت کەخوێندنەوەی بۆ وەرگر، نەکردووەو ئێمە لەم رۆژانەدا شاهیدی ئەوەین و دەست و پەنجەی لەگەڵدا نەرمدەکەین (بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە ل38).

ئەوەی لەشانۆدا بەدەست دێت حاڵەتێکی رێکەوت نییە، بەڵکو چڕبوونەوەی رەهەندی رۆحی و کۆمەڵایەتیەکانیەتی و کەم و زۆریش پەیوەستە بەئەزموونەکانی خودی هونەرمەندەوە، لەڕووی سۆسیۆلۆژییەوەو بگرە شوناسی تێڕوانینی هونەرمەندیشە بۆ ژیان و تێڕوانینێکە بۆ هەلومەرجێکی بونیادتر، کە لەڕێڕەوی گۆڕانکاری رۆژانە هەڵوێست وەردەگرێت و هۆشیارانە لەسەر زۆربەی کۆمەڵگاو هونەرمەند خۆیشی کاریگەری دادەنێت.

ئەمەش بەهۆی یەکێک لەو کەناڵە گرنگانەوە دەبێت کەپێی دەگوترێت (نیشانە- علامە) وەیەکێک لەئەرکەکانی نیشانە لەشانۆدا یەکبوونی توخمەکانی نومایشتی شانۆیەو یەکخستنیانە لەشێوەی گوتاردا سۆسیۆلۆژیای شانۆیی لەمیکانیزمی خۆیدا. واڵاکردنەوەی ئەو پەردەیەیە کەساڵەهای ساڵە شانۆی کوردی لەتراژیدیادا نوقم کردووەو نەیهێشتووە لەڕوانینێکی نوێ کاری خۆی بکات. (لەم بارەیەوە بڕوانە ل39).

دواتر نووسەر دێت و ئاماژە بەوە دەکات کە لەسەدەی شەشەمەوە شانۆ گۆڕانێکی گەورەی بەخۆیەوە بینی و لەو رەوتەی خۆی هاتە دەر لەناو زمانی ناوچە گەرێتیدا.. گۆڕان و ئاڵوگۆڕی زمان شەپۆلێکی خستە شانۆوە. ئەمەش یەک خاڵی گرنگی بەدەستەوەدا، کە ناوەڕۆکی شانۆی کردە دەقێکی درامی. چونکە ئاشکرایە پێشکەوتنی دراما بەر لە هەموو شتێک پەیوەندی بەناکۆکی یە مرۆڤایەتییەکانەوە هەیە لەم بارەیەوە بڕوانە ل41.

دواتر نووسەر دەمانگەیەنێتە ئەو خاڵەی کە دراما بێ سنورە. لەدیاریکردنی ناکۆکیەکاندا. هاوکێشە و پێوانەی نیەو پاشتر دێتە سەر ئەوەی پەردە لەسەر ئارتۆ لادەدات و باسی گرنگی و رۆڵی ئەو هونەرمەندە مەزنە دەکات و لەدوای ئەویش پوختەی شانۆی بسکاتۆر لەئەڵمانیا و جەنگی جیهانی بۆ شیدەکاتەوە کە لەجەنگی یەکەمدا (تەعبیریەت) نەیتوانی بەهۆی سۆزو قوڵ بوونەوەی چەمکە مرۆڤایەتیە پڕ لەسۆزەکانیەوە بۆ تێپەڕ کردن لەگێژاوی جەنگ بەهۆیەوە شانۆی رامیاری ئەوکەلێنەی پڕکردەوە و پاشتریش دێتە سەرباسی (برتولد بریخت)، کە چۆن چووەتە ناو پانتاییەکی فراوانترەوە و شانۆی مەلحەمیانەی تیادامەزراندووە و دوای ئەویش (پیتەرفایس)و شانۆی (بەڵگەنامەیی) و هەوڵدانە بۆ زاڵ کردنی ئایدۆلۆژیا و تۆخکردنەوەی جیاوازی چینایەتی و تێکەڵکردنی (سوورو رەش)، (دراماو مەلحەمە) لەم بارەیەوە بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە لاپەڕەکانی (48و49).

نووسەر کۆمەڵێک تیۆرو دۆکترین نمایش دەکات و گوتەیەکی (جۆلیا کرتیڤا) بەنموونە دێنێتەوەو دەڵێت: هەموو دەقێک شوێنەواری دەقێکی تری تیایە بۆ ئامادەبوون هەر ئەمەش بەلای نووسەرەوە کە جەدەل دروست دەکات. بەڕای نووسەر شانۆی کوردی لەو هەوڵە تێکەڵاوەیدا سەردەمانێکی زۆر بەپێی باری چەوساندنەوەو کامڵ نەبوونی خۆیەوە، کەوتە ژێر کارتێکردنی گووتاری سیاسی چەند رستەیەکی سواو کە گووتاری شانۆی دەمراند، چونکە خۆبەستنەوە بەبسکاتۆرو بریخت و فایسەوە زۆر ناعەقڵانی بووە. گووتار پێکهاتەی کۆمەڵێک ئەدلەیە. لەسەر دوو روانگە دەست پێدەکات، ئەویش پەیوەستە لەنێوان یاساکان و پێکهاتەی شتەکاندا یان نوسراویان گوتراودا (بۆ ئەوەی زانیاری باشتر دەستکەوێ. لاپەڕەکانی (50و51و52).

لەکۆتایی ئەم لێکۆڵینەوەیە (ئەم بەشەدا)، نووسەر پەردە لەسەر ئەو تراژیدیایە لادەبات کە شانۆی کوردی گرتۆتەوەو هۆیەکەش دەباتەوە بۆ نەبوونی تیۆرو رەخنەو لێکۆڵینەوە و لەگەڵ ئەوەشدا کۆمەڵە پرسیارێکی ئەنتۆلۆجی دەربارەی ریشەکانی شانۆ دەکات و بەڕای نووسەر بەوە ناکرێت، کە تەنیا شانۆی هەر بەکوردی ببینی، بەڵکو جیاوازی و خوێندنەوەو لێکۆڵینەوەی نوێ و خەونی ئایندەو خستە سەرو داهێنانە لەهەموو روویەکەوە.

(فەزای شانۆ) فەزای سیمایی سدرا، رەمروکۆدەکانی نمایش

نووسەر لەم بەشەی کتێبەکەیدا (شانۆی سدرای وەکو نمایشێکی فیستیڤاڵی شانۆی عیراقی لەبەغداد لە (21/3/1999)دا دەخوێنێتەوە، کە لەنووسینی (خزعل الماجدی و دەرهێنانی د. فازیل خەلیل).

لەسەرەتادا نووسەر، باسێک دەربارەی (فەزا الفچاو-SPACE) پێشکەشی دەکات، کە دواتر ئەم باسە چوارچێوەی خوێندنەوەی نمایشەکەش داوەتە خوێندنەوەی فەزالەو نمایشەدا). بەر لە هەرشتێ نووسەر دەگەڕێتەوە بۆ یەکەمین بەرهەمهێنانی لەم خوێندنەوەیەدا لەلایەن زانای ئەمریکی (ئیدوارد هال)و بەم پێیەش خوێندنەوەکەی دەوڵەمەندتر دەبێت لەو ئاستەیدا کە کۆمەڵێک ناساندن و ووردەکاری زاراوەکە وەکو چەمکێکی زانستی دەناسێنێ و بەم جۆرە تایبەتمەندی و نرخی خۆی دەبێت بۆ شانۆو پەیوەندی دەکرێت لەگەڵ گشت کۆدو وێنەو بیناسازی و ...تاد. دوای ئەوەی نووسەر رای چەندین (بیرمەندو زانای) عەرەبی دێنێتەوەو شییان دەکاتەوە، لەوانەش کە یەکێکەلەنمونەکانی (فەراهید)یە کە دەڵێت (فەزا: جێگەیەکی فراوانە)و پاشتر ووتەیەکی (جەبران مەسعود) دەکاتە پاڵپشتی کە لەفەرهەنگی (رائد)دا پێناسەی فەزا دەکات بەوەی کە سیفەتەتێکی چۆڵ و فراوانی هەیە. پاش ئەوەش نووسەر گووتە گەلێک لەسەردەمەکان دێنێتەوە بەم جۆرە باسی (فەزا-مەکان) دەکات: فەزا سیفەتی زیاترە لەجێگە، هەروەک بەرامبەر بەوشە لاتینی یەکە هەیەتی لەبنەڕەتدا لای زۆر لەزانایان مانای درێژ بوونەوەیەکی دیاری نەکراوە کە پێکهاتووە لەدرێژکراوەی بچووکتر و دیاری کراو.

نووسەر لەدرێژەی باسەکەیدا تیۆرەکەی (ئۆپرسفیڵد) دێنێتەوە کە نووسەریش لە (عواد عەلی) نووسەری عیراقی وەرگرتووە کە بەم جۆرە کورتی دەکەمەوە:

-1پێگەی شانۆیی وشار.-2فەزای سەکۆیی.-3فەزای درامی.-4فەزای وەهمی.

دوای ناساندنی چەمک و زاراوەو بەکارهێنانەکانی، ئەوسا نووسەر دێتە سەر خوێندنەوەی نمایشەکە بەپێی ئەو یەکانەی کە لەڕووی میتۆدی یەوە دەیان ناسێنێ و روونیان دەکاتەوە. کە ئەمەش تواناو دەست راگەیشتنی نووسەر دەگرێتەوە، لەئاستی رەخنەو خوێندنەوەی نمایشدا، کە ئەم نموونەیە دەگمەنە لەخوێندنەوەی نمایشی شانۆییدا. دیارە ئەم باسە جێگەی بایەخ و گرنگی پێدانێکی لەرادەبەدەر و هەوڵێکی جدییە بۆ تیۆرێرە کردنی شانۆو شانۆی عیراقی، کە من پێشنیار دەکەم نووسەر ئەم جۆرە هەوڵانە بگەیەنێتە شانۆی کوردی هەتا گەر کارەکانیش لەو ئاستەدا نەبن (یاخود خوێندنەوە هەڵنەگرن) چونکە ئەم هاندانە بۆ بینین، (بینینی)یش بۆ خۆی پرۆسەیەکی هۆشیارانەو رۆشنبیری یانەو پێویستی لە لێوردبوونەوەو رێگاکانی خۆ پەروەردەکردن هەیە.

بۆیە نووسەر زۆر لێزانانە خوێندنەوەی نمایشی کردووەو سەرکەوتوانە خوێندنەوەی بۆ چەمکێکی شانۆیی کردووە لەناونمایشدا.

(سیمای شانۆ و دراما)

ئەم باسە خوێندنەوەو راڤەکردنی کتێبی (سیمای شانۆو درامای کیر ئیلام)ە.

لەم بەشەدا نووسەر خوێندنەوەی بۆ (کتێبی سیمای شانۆو درامای کیر ئیلام کردووەو راڤەی کردووە واتە ئێمە نابێت قسە لەسەر جۆری نووسین و کەڵکەڵەی بیرەکانی نووسەر بکەین و لێرەوە و لەسەرەتاوە پێناسەی سیما دەست پێدەکات و دواتر دێتە سەر سەرەتاکانی سەدەی بیست، کە پێشنیازکراوە زانستێکی تەواوە بۆ نیشانەکان، لای (دیسیسۆر و پیرس) کە ساڵانی سی و چلەکانی سەدەی (20) لەکاری فۆرمالیستە چیکییەکاندا رەنگی دایەوە، دواتر لای فەڕەنسی و ئیتاڵی و ئەڵمانی و سۆڤیەتییەکان و وڵاتە یەکگرتووەکان، هەتا پڕۆژەی سیمایی جگە لەشعرو رۆمان و پانتایی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی بەرز بۆوە بۆ بایەخدان بە شانۆو دراما.

پاشان نووسەر: دێتە سەر باسی وشەی دراما کە مانای ئەو خەیاڵکردنەوەیەی وێنەکێشە بۆ نواندنی شانۆیی و لەسەر بناغەی پێکهاتنی درامی دامەزراوە. دواتر نووسەر دێتە سەر باسی بونیەوتی پراغ ساڵی 1931 کە مێژوویەکی گرنگە بۆ لێکۆڵینەوەی شانۆی (...) دراما بەموڵکیەتی رەخنەی ئەدەبیەوە پابەند بوو بەوێنەی نمایشی شانۆیی دیاردەیەکی کت و پڕ بۆ لێکۆڵینەوەی میتۆدی. بڕوانە ل94.

پاشتریش جگە لە(برخیت و پیتەر بۆغاتیریف)دەچێتە لای (پیتەر هاندیکیە) کە سەرنجی ئامادەببووان رادەکێشێ بۆ هەڵگری نیشانەو شانۆیی کردنی زیاتر لە مەدلول و ئەوەی هاوڕەوتی درامیەتی (هەتا بینەران هەست بەجیهانی شانۆ بکەن) بڕوانە ل95.

لەهەمووی گرنگ تر دێتە سەر ئاستێکی گرنگی شانۆیی کە نواندنە و دەیگەڕێنێتەوە بۆ ئاڵوگۆڕی کۆی توخمەکانی شانۆو کرداری بەکۆد بوون کە لەرێی رەوتەکانەوە یەکەی سیمیایی وەردەگرن. ل97(کاوزان)

جەختی کردەوە لەنواندنی شانۆیی دا نیشانەیە و سەر لەنوێ چەمکی گواستنەوەو دەرفەتی لەخۆگرتنی بوونیەوی کردووە لەدواتریشدا گووتەیەکی (پاتریس بافیس) دێنێتەوە کە لای وایە: زمانی ئەکتەر وەکو ئیقونە کار دەکات. بەشێکی زۆری بۆ یاری کردن لەگۆڕانی رێژەی پیشەی سیمیایدا. لەکۆتاییدا دەمەوێت بڵێم ئەمە تەنها وێنەیەکی پانۆرای کتێبە خوێندراوەیەکەو گەلێک باسی گرنگترمان فەرامۆش کرد لەبەر ئەوەی زمانی کتێبش خۆی جوانترو شیرینترە . بەباشم نەزانی هیچی تر لەبارەیەوە بڵێم، تەنها ئەوەندە نەبێت کە بڵێم: پێش کۆتایی باسەکە دێتە سەرباسی (دەربڕینی پێرس)و چەمکی متیافۆر لای (رۆمان جاکۆبسون) و هۆنز لە. (بۆ زیاتر زانین لەم بارەیەوە بڕوانە ل101 بەدواوە

تێبینی -1بڕوانە ل93 و هەمان کتێب (سیما لەشانۆدا) نوووسینی سەلاح جەلال.

-2بڕوانە ل94ی هەمان کتێب (سیما لەشانۆدا)) نوووسینی سەلاح جەلال.

-3بڕوانە ل99ی هەمان کتێب (سیما لەشانۆدا)) نوووسینی سەلاح جەلال.

-4بڕوانە ل100ی هەمان کتێب (سیما لەشانۆدا)) نوووسینی سەلاح جەلال.

خوێندنەوەی جەستە لەبونیادی شانۆدا:

لەم بەشەی کتێبەکەیدا نووسەر بەگووتەیەکی (نۆرمان مارشاڵ) دەست پێدەکات کە دەڵێت: شانۆی راستەقینە ئەو شانۆیەی کە هونەربێت لەناوخۆیدا . ئەمەش باسێکی گرنگی ئەمڕۆی شانۆی جیهانیی یە کە بەشانۆی (ئایتم) ناودەبرێت و گەیاندنی بینەرانی شانۆیە بەجیهانێکی ناشەخسی و لەگەڵ ئەویشدا تمورکردنی کاری شانۆیی وەکو گەشتێک لەناو ئاڵۆزی و نادیارەکاندا، کە ئەمەش زۆربەی جار خۆی لەدەستەواژەو ز ناکەکانی کۆی ئالتیمەکانی تری شانۆدا شێوە دەگرێ و لەهەندێ جاردا تووشی (تەنگ و چەڵەمە-الاچگراب) دەبێت و دەبێتەبەرەنجامی کۆی رەهەندەکانی ژیان. (ئاهەنگسازی بینەرو ئەکتەرو بیروباوەر وداهێنان وهەستکردنی. چێژی بینەر لەوەوە دەست پێدەکات کە ئەزموونی خۆی بەکار بهێنێت ئەوسا کارە ئیستاتیکیەکانی هونەر بکات). بڕوانە ل106.

پاشتر نووسەر دێتە سەر ئەو باسەی کە رەخنەی شانۆی کوردی خۆی نەداوە لەقەرەی دەلالەت و ئاماژەو نیشانەکانی جەستە. نەیتوانیوە بونیادە دەلالیەکانی بدوێنێت. هەر وەکو راستی وایە کە جەستە فەزای شانۆیی پڕ دەکاتەوە لەگەڵ یارییە هونەرییەکاندا پردێکی هونەریانە لەگەڵ بینەردا دروست دەکات. ئەمە بەرەو کێڵگەیەکی مەعریفیانە دەمانبات هەتا لەو تەوقە تەقلید ئامێزە دەربچین و بتوانین خوێندنەوە یەکی مەعریفییانەی جەستە بکەین. بڕوانە ل107.

دیارە نووسەر زۆر بەجوانی لەئەرک و تایبەتمەندییەکانی جەستەی کۆڵیوەتەوە لەنمایشی شانۆییدا، ئەوەندەی بۆ من گرنگ بوو، تەنها پێم خۆشبوو ئاماژەیەکی پانۆرامایی بەم نووسینەو کۆی نووسینەکانی تری ناو ئەم کتێبە بدەم و گەر زیاتر لێی بدوێین واباشە هەموو کتێبەکە بەحەرفی بخوێنێتەوە کە ئەو وەک ئەرکەکانمان بێ هوودە دەکات، چونکە پێویستی نیە و کتێبی نووسەر بەهادارترو بەنرخترە.

لەکۆتاییدا پێشنیاردەکەم نووسەر بتوانێت لەداهاتوودا خوێندنەوەکانی لەکۆی ئایتمەکان ی .شانۆدا بخاتە رو یاخود تێورەی مانفیستی خۆی کەشف بکات بۆ شانۆی نوێ و ئومێدمە شانۆی کوردیش پشکی هەبێت لەهەمان بۆنەدا. هەروەها پێشنیاردەکەم، کە دەزگا هونەریەکان بتوانن بە ئەم نووسەرە بەسەر بکەنەوەو بیکەنە سەرچاوەی خوێندن و چونکە نرخی ئەم کتێبە زۆر بەهادارە بۆ مامۆستاو فێرخوازان (پەیمانگەی هونەرە جوانەکان و کۆلێژی هونەرەکان) بەشی هونەری .شانۆ.