باسیک بە شارى هەڵەبجە

تێشکێک ئەخینە سەر فەرمانڕەوایەتى ناوچەى هەڵەبجە . یەکەم فەرمانڕەوایەتى ناوچەکە دەگەڕێتەوە بۆ (بەکر بەگ سڵیمان بەگى بابان) کە بە بەکرە سوور ناوبانگى دەرکردوە و یەکێک بووە لە بەگە بەناوبانگەکانى بابان و لە دوای سڵیمان بەگى باوکى لە ساڵى (1602)ز ژیاوە و پایتەختى فەرمانڕواییەکەشى لە بەکراوا ى هەڵەبجە دا بوو . وردە وردە سنورى ناوچەکەى فراوان کردووە و تاوەکو دواجار لە سیروانەوە تا زێى کۆیی گرتوەتەوە . پاشان لە ناوچەکەدا کوڕێکى خۆى بە جێهێشتووە و لە خورماڵدا فەرماندارى کردووە ، خۆشى گەڕاوەتەوە بۆ ناوچەى قەڵاچۆالان و پاشانیش چووەتە ناوچەى بەکرەجۆ و ئەو ناوچە یەشى هەر بەناوى خۆیەوە ئاوەدانکردووەتەوە . دەڵین بەکر بەگ چاوى بڕیوەتە کەرکوک و ویستوویەتى بێهێنیتەوە ژێر دەسەڵاتى خۆى ، بەو هۆیەوە لەگەڵ عوسمانییەکاندا تێکچووە و لە ساڵى (1609)ز دا کوژراوە . جا لەمەو دوا بۆ ماوەى (5) پێنج سالێک خاکى بەبە کەوتووەتە ژێر دەسەڵاتى عوسمانیەکان ، دواتر (خانە پاشا)ى برازاى بەکر بەگ لەدەستى سەندونەتەوە و هێناویەتییەوە ژێر دەسەڵاتى خۆماڵى . ئیتر لەوە بەدوا ناوچەکە دواى گواستنەوەى بابانیەکان بۆ سلێمانى دروستکردنى شار لەو جیى ئیستا . کۆچى جافەکان بۆ ناوچەیە لە دەسەڵاتى جافەکاندا بووە لە ساڵى (1700)ز هۆزەکانى جاف دروستکەر و بنیاتنەرى هەڵەبجەن . وردە وردە ئەم شوێنەى هەڵەبجە بە هۆى ناودارى شوێنەکەیەوە کە ئەڕوانێت بەسەر دەشتى (شارەزوور) دا ، زیاتر ئاوەدان بوتەووە و تەنها (خێڵەکانى جاف)ى تێدا بووە کە زیاتر لە (12) هەزار خێزان ئەبن ، ناوەندى ئاوەدانى شارەزوور بووە ، پاشان خەڵکى تر هاتوون و پاڵیان داوە بە هۆزەکانى جافەوە زیاتر ئاوەدان بۆتەوە . جافەکان بەشوێن ڕێگا چارەیک ئەگەڕان واز لە کۆچەرایەتى بەهێنەن نیشتەجێە بن لە هەموو ڕویەکیشەوە گوزەران ل ە هەڵەبجە دا گونجاو بوو ، بۆیە بڕیاریاندا دەست بە دروستکردنى شارى هەڵەبجە بکەن ، ژمارەێکى زۆر سەرچاوە مێژوو نوس لە وەدا یەکدەگرنەوە کە بە هەزاران ساڵ پێش زایین بوونى ژیان و قەڵەمڕەوى بچوک و گەورە ، کورد و بێگانە ، لەم ناوچەیەدا هەبوون ، وەک (ئاشووریەکان، بیشداییەکان ، میدییەکان ، هەخامەییەکان، ئەسکەندەر ) لە سەدەى چوارى پێش زایین وە ئەشکانى ، ساسانیەکان ، هاتنى ئیسلام (21ک ،،643 ز) روادییەکان و سلجوقییەکان و ئەتابەکەکان ، ئەییوبى ،مەغۆلى، جەلائیدى مەڕەسپى ، تەیمورى لەنگ (1400) ز ئەردەڵان ، سەفەوییەکان ، بابانەکان ،عوسمانیەکان ،ئینگلیز، وسمان پاشاى جاف ، شێخ محمودى نەمر . حکومەتى عێراق و حکومەتى کوردى (حکومەتى هەرێمى کوردستان)

کۆچى جولەکە : بۆ عێراق و ئێران و کوردستان وە لە ناوچەى شارەزوور و هەڵەبجە چەندین خێزانى جولەکە ڕووى تێدەکەن و نێشتەجێ دەبن و لە پاڵ خێەڵەکانى جاف دا پەنا ئەدرێن کاروبارى بازرگانى دەکەن لەو سنورە دا، بەمەش ئەبێت بە ناوەندى بازرگانى و ئاڵوگۆڕ لەو سنورە دا:

هەڵەبجە بازارێکى گەرمى هەبووە شارۆچکەیەکى کوردنیشنى قەرەباڵغ بووە ژمارەى دانیشتوانى (60) هەزار کەس زیاتر بووە ، ناوچەکانى هاوسنوورى هەریەک لە وڵاتانى ئێران و عێراق هاوشێوەى ناوچەى هەڵەبجەن ، ڕیش سپیان و پیاوە دێرینەکانى شار هەندێکیان دەڵێن یەکەم خانوو لە هەڵەبجە دا بەگەکانى (شیوەکاڵ) دروستیان کردوە و پاشان نەوەکانێان لە وێدا نیشتەجێ دەبن کە ئەمانەش (حمە چاوەش) و هەر سێ کوڕەکەى (پیروت و سڵیمان و عەبدواڵا) ئەمانیش لەگەڵ خۆیاندا بنەماڵەیەکى تر دێنن ، کە ئەمانەبوون ، (حەمەپیروت) موختارى تورک بووە ، (ئەحمەد پێرۆت) و (سڵیمان) یش ئەم منداڵانەى هەبوون . حاجى محەمەد و قادر و حاجى فەرەج و ئەمین و عەبدوڵڵا )ش ئەم منداڵانەى هەبوو (عورەحمان) و (ئەحمەد و محمود و ئەمین و حەمە ێاڵح) بە پێى ئەم بۆ چوونە یەکەم بنەماڵە هەڵەبجەى دروستکردبێ ئەم مناڵانە بوون . کە ئیستا لە ناو خەڵکى شار بە (13) سیانزە ماڵەکە ناسراون، هونەرى بیناسازى و قیسەرى لە هەڵەبج

هەڵەبجە هەر لە دێر زەمانەوە شێوازى شارستانى پێوە دیار بووە ، ماڵى وەسمان پاشا ى جاف نموونەى بەرچاوى هونەرى بیناسازى ئەو سەردەمەى کوردستان بووە لەو سەردەمە هەڵەبجە دوو قەیسەرى تێدابووە ، قەیسەرى پاشا و قەیسەرى حامید بەگ کەلە ساڵى (1934)ز دروستکراوە کە بیناسازیەکى جوان دەیان دوکانى تێدابوە بۆ جۆرەها کاسپى وەکو بازرگانى ، خەیاتى ، بەزازى ، شتى وردە فڕۆشى ئەو دوو قەیسەرییە مەگەر لە شارە کۆنەکانى ئێران هەبووبێ . بینا و سەرا و پۆلیسى هەڵەبجە لە ساڵى (1930)ز دروستکراوە بەڵام پیش ئەوەش (سەراکۆنى) عوسمانییەکان هەبووە و پێى دەگوترا (سەراکۆنەکە)..دەکەوێتە پشت مزگەوتى جامیعە و بەسەر کانى عاشقاندا دەڕوانێ: ئەو کاتە هەڵەبجە (500) ماڵ دەبوو ، ئوتێلێک و گەراجێکى ئوتومبیلى تێدابووە ، لە ساڵى (1940) ئامێرى کارەبایى هەڵەبجە رووناکى بە شار دەبەخشێت شوێنى ئامێرە لە بەردەم باخى گەشتیدا بوو ، لە مزگەوتى جامیعە خەزنەیەکى ئاویان دروستکرد ناویان نا (حوشتر گەلۆ) وەکو فوارە ئاوى بە دەورى خۆیدا هەڵدەدا . پاشان بە هەوڵێکى زۆر پرۆژەى ڕەسمى ئاوى هەڵەبجە لە ساڵى (1929) تەواوبوو و لە ساڵى (1924) تەلەگراف دامەزراوە لە ناو شارى هەڵەبجە تەنها یەک ئۆتۆمبیل هەبوە پێیان وتووە (لۆریەکەى عەزە) ئەم لۆرییە بە دوو ڕۆژ ئەمسەر و ئەو سەرى ئەکرد لە هەڵەبجە وە بۆ سلێمانى لە (1950)

لەسەر ناوى هەڵەبجە بیروڕاى جیاجیا هەن:
ئەڵێن کابرایەک لەو شوێنە دا لە کۆنەوە بێچوە (هەڵۆ) یەکى گرتوە بەو شێوەیە ناوى لێنراوە (هەڵۆ بەچە ) پاشان بوە بە هەڵەبجە هەندێکى تر دەڵێن ، ئەو شوێنە زۆر دڵگیر بووە بەهۆى باغ و بێستان و ئاو شییناییەوە پێیان وتووە (عجب جا) لە زمانى فارسیەوە وەرگێراوە پاشان گۆڕاوە بە (هەڵەبجە) واتە جێیەکى سەرسوڕهێنەر هەندێکى تر دەڵێن . ئەو ناوچەیە باغ و بێستانى هەبووە ، درەختى (هەڵوژەى )زۆر بووە ، بە هۆى گۆڕانکارى لە زمانى کوردیدا بووە بە (هەڵەبجە) ڕیوایەتێکى تر ئەڵێت . لە ساڵەکانى (1600تا 1615) هەڵۆخانى ئەردەڵان هەڵەبجەى

ئاوەدانکرۆتەوە هەر بە ناوى خۆیەوە ناوى ناوە (هەڵۆ چە) پاشان بووە بە (هەڵەبچە) هەندێکى تر ئەڵێن . کاتێک خەڵکى ناوچەى کرمانشان لە ڕێگەى بازرگانیەوە ڕۆشتون بەرەو (حەڵەب)ى سوریا بینیویانە کەوا ئاوهەوا ئەو ناوچەیە لە هى ناوچەى هەڵەبجە ئەچێت ، ناویان لێناوە (حەڵەبجە) واتە حەڵەبى پچوک ،

شوێنى جوگرافی هەڵەبجە :
شارى هەڵەبجە . دەکەوێتە باکورى ڕۆژهەڵاتى عێراق . لە سەر هێڵى درێژى (46) پلەى ڕۆژهەڵات و نێوان دوو بازنەى پانى (35_36) باکور و دەکەوێتە دوورى (76)کم لە باشوورى ڕۆژهەڵاتى شارى سلێمانى . (736)م لە ئاستى دەریاوە بەرزە و رووبەرى خاکەکەى (1523) کم . ئاو و هەواى مامناوەندییە . تەنیا لەوەرزى زستاندا ساردە و لەوەرزى هاویندا گەرمە ، بە شێوەیەکى گشتى لە وەرزى بەهار و پایز کەش و هەواى خۆشە و لەبارى هەیە و ناوچەیەکى باراناوییە لە ساڵدا (750) ملم بارانى لێ دەبارێت

سەبارەت بە لایەنى تۆبۆگرافیش دەکەویتە بەشى باشوورى ڕۆژهەڵاتى دەشتى شارەزوور. هەڵەبجە بە چەند چیاک دەوورە دراوە وەک چیا سەرکەشەکانى (سورێن ، شرام، ڕەنگین ، نەوەر ، شنروێ ، باڵانبۆ ، شاخى نێرگەزە جاڕ، شاخى هەورامان ،) چوار دەورى بە باغ تەنراوە ،

بەرهەم هێنانى کشتوکاڵ
بەرهەم هێنانى کشتوکاَل و باخ و بێستاندا ، گەنم و جۆ و چەڵتو کیان چاندووە و دارە هەڵوژە و قیسى و قۆخ و سێو و هەنار و تویان ڕواندوە بەم کارە شوێنەکەیان تەواو بوژاندوەتەوە ،

هاوینەهەوارەکانى هەڵەبجە
هاوینە هەوارى ئەحمەد ئاوا ، سەرچاوەى زەڵم ، گوڵان ، کانى شێخ بامۆک ، تەویڵە و ئاوێسەر

، بیارە ،سەرکەن ، باوەکۆچەک ، گوندى هاوار ، کانى و باخى وەزگێڵ .

ژیانى خەڵکى ناوشارى هەڵەبجە
دانیشتوانى هەڵەبجە زیاتر بە کاروبارى دوکاندارى ، بازرگانى باخدارى ، کشتوکاڵ، کارمەندى حکومەت و ئاژەڵدارى و ئیشوکارى سەرپێى و هاتوچۆى مەرز و سنورەکانى ئیران . ڕاوە ماسى بەسەر ئەبەن

ئاینى هەڵەبجە
ئاینى ئیسلام و کاکەیى و کە لە ئیستادا سەرجەم ژمارەى دانیشتوانەکەى پێکهێناوە . بەڵام جولەکەکان بە فەرمانى ساڵح جەبر لە ساڵى (1948)ز جولەکەکان ڕەگەزنامەیان لێ دەسەنرێتەوە و ئەمانیش بەرەو ئیسرائیل کۆچ دەکەن ، تا ساڵى (1958) کڵێساکەیان چۆڵ ئەبێت دەکرێتە مزگەوت .

لە ڕووى ڕۆشنبیرى
قوتابخانە و تەکیە و حوجرە و خانەقاو تێدابووە :مزگەوتى تەکیە یەکەم مزگەوت لە هەڵەبجە دروستکراوە ،بەڵام لە سەرەتادا زیاتر دەوورى تەکیەى بینیوە واتا اهلى (تەسەوف) کاریان تێدا دەکرد و تەهلیلە و مەراسیمى دەروێشایەتى خۆیانیان تێدا بەڕێوە دەبرد . پێش ئەوەى هەڵەبجە ، قوتابخانەى تێدا بکرێتەوە .تەنها هۆیەکى فێربوونى خوێندەوارى حوجر و تەکیە و مزگەوتەکان بووە ، هەتا ئیستاش دەوورى ئەم دەزگیانە لە فێربوونى زانستە شەرعیەکاندا ئاشکراو دیارە ،کاتى خۆى ئەوەى دەچووە حوجرە نەک هەر خوێندەوارى بەڵکو فێرى زانستى شەرعیش دەبوو: قوتابخانە سەبارەت بە دامەزراندنى قوتابخانە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵى (1919)ز یەکەم قوتابخانەى کوڕان دامەزراوە . کۆمەڵى لە خەڵکى شار (کۆمەڵەى ئیمانەى مەکتەبى هەڵەبجە) دروستدەکەن . کە (ئەحمەد موختار جاف) یەکێک بووە لە ئەندامانى و لە کەنارى شارەوە پارچە زەوى یەکى خۆى بۆ ئەم مەبەستە پێشکەش کردووە دوایى قوتابخانەکە ناوى دەکریت بە (سیروان) یەکەم قوتابخانەى کچانیش لە ساڵى (1922)ز دروستکراوە مامۆستا و بەڕێوەبەرەکەى (ماموستا نەعیمە )بووە ،یەکەم ناوەندیش لە ساڵى (1945) ز کرایەوە پاشان قوتابخانەى تێکەڵاو کرایەوە بە ناوى (موختەڵەت) لە ساڵى (1951)ز کچانیش بەڕێژەیەکى کەم تیایدا دەیانخوێند،

شاعیرە ناودارەکانى
مەولەوى تاوگۆزى ،(نالى) ى شارەزوورى ، مەولانا خالیدى شارەزوورى ،ئەحمەد موختاربەگى جاف ، تایەر بەگى جاف ، گۆران ، ئەحمەد پریسى، پیر دلاوەرى کەمانگەر (دەرەشیشى) ، لامى ، مەلا محەمەدى چرۆستانى ، شێخ عومەرى بیارە ، ئینجەى گەڵاڵى ، شمشاڵ ، سەیقاڵ، مەستى ، مەلا ئەلیاسى شارەزوورى ، مەلا جامیى شارەزوورى ، مەلا سوورەى شارەزوورى ، مەلا غەفوورى شارەزوورى ، مەلا قودوورى شارەزوورى ، مەلا شوکروڵڵاى شارەزوورى ، مەلا شافعى شارەزوورى ، عیل بەگى جاف ، نەرگز خانمى شارەزوورى ، وەلى دیوانە ، سەى شەهابودینى شارەزوورى ، سەى ئەبولوەفاى شارەزوورى ، سەى مستەفاى شارەزوورى ، یاى حبیبەى شارەزوورى ، پیر محەمەدى شارەزوورى ، سروور، تەوار ، مەرزێ ، سەقا، چەرگا ، عەزازیل ، خەزاوى ، ئەوڕەنگ ، پێشەنگ ، سەییاد ، سابق ، کەبیر ، سەفیر ، مۆمن ، عابدینى جاف ، خەلیفە شاشا ، پیر نەڕە باڵامۆى ، پیر بابا غەیبى هاوارى ، پیر ئەحمەدى بەرساهى ،پیر (نالى)ى مۆردینى ...هید

کیمیابارانى هەڵەبجە
جینۆسایدى نەورۆزى ساڵى (16/3/1988) لە هەڵەبجە کە مەزەنە دەکرێت (4000 بۆ 7000) ژن ، منداڵ و پیاوى کورد لە لایەن ڕژێمى ئەوساى عیراقەوە بە کۆمەڵ کوژران ، ئەم شاڵاوە بێ بەزەیییانەترین هێرشى کیمیاوى بوو بۆ سەر خەڵکى مەدەنى لە مێژووى تازەى جیهاندا . هەڵەبجە ئەمرۆ هاوتاى هێرۆشیما و ناکازاکییە ، ئەم توێژینەوە یە بێ وێنەیە بەو

و چۆنییەتیى گواستنەوەى تراوما بۆ گۆشەیەکى (PTSD( مانایەى کە باس لە دیاردەى ترى دونیا دەکات ، توێژینەوەکە کۆمەکێکە بۆ ئەو گۆڕەپانە تازە یە لە تراوماتۆلۆژیادا. لێکۆڵینەوەکە شیکردنەوەیەکى چەندایەتییە لەسەر بەربڵاوى لە هەردوو شارى هەڵەبجە و سلێمانیدا . 110کەس بەشداریى ئەم توێژینەوە پرسیاری کردووە ، impact of event scale یان کردووە ئەم ئامرازەى بۆ ئەندازەگیرى بەکارهاتووە .

پرسیارى سەرەکى ئەم توێژینەوەیە لێکۆڵینەوەیە لە بارەى بەربڵاویى (پتسد) هەڵەبجە ، بە براوردکردن لەگەڵ شارى سلێمانى کە بەر شاڵاوى کیمیاباران نەکەوتووە ..

هەڵەبجە بوون بە قەزاو بە پارێزگا
لە ساڵى (1889)ز لە سەردەمى عوسمانیدا کراوەتە قەزا وە عوسمان پاشاى جاف بووەتە یەکەم قایمقامى هەڵەبجە، لە شارەکەدا چەندین کەس فەرمانڕەواییان کردووە .دیارتریینیان ( خاتوو عادیلەخانم) کە هاوسەرى عوسمان پاشاى جاف ، و دایکى (ئەحمەد موختار جاف ) و (تاهیربەگى جاف) بووە کە لە دواى مردنى هاوسەرەکەى دەسەڵاتەکانى ئەوى وەرگرتووە عادیلە خانم لە ناوچەکەدا ژنێکى ناودار بووە و خزمەتى زۆرى کردووە لە ئاوەدانکردنەوە و پێشخستنى شارەکەدا ، لە (5/2/2015) یاساى دامەزراندنى پارێزگاى هەڵەبجە و ئەنجومەنى پارێزگا کە دەرچوە . لە (13/3/2014) لەلایەن سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیرانى حکومەتى هەرێمى کوردستان (نێچیروان بارزانى) بڕیارى بە پارێزگابوونى هەڵەبجە ئیمزاکرا وە بڕیارى دەست بەکاربوون (1/6/1620)ز پارێزگار و هەردوو جێگرەکەى دەستبەکاربوون

بەلام تا ئیستا نە توانراوە ئەنجومەنەکە پێکبهێرێت . (عەبدواڵا نەورۆڵى ) بووەتە یەکەم پارێزگارى هەڵەبجە .