گەڕانەوەی ڕوسیا لە ناوچەکە چەندێک لە بەرژەوەندیی پرسی کوردە؟

ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مێژوویەکی درێژی لە خۆتێهەڵقوتاندن، سەپاندنی هەیمەنەی لە ڕێگەی دروستکردنی حزبی شیوعی، پروپاگەندە بۆ ئایدۆلۆژیای کۆمۆنیزمی و مارکسی هەیە. بۆ بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەکەدا دژایەتیی زلهێزەکانی دنیای کردوە. ڕۆڵی سەرەکیی لە ڕێککەوتن، گرێبەستە ئابووریەکان و بەشدارییە سەربازییەکان لە جەنگ و ململانێکاندا هەبووە. هاوپەیمانیەتی لەگەڵ سەڕۆک و وڵاتانی ناوچەکە بەستوە، ئەندام و لایەنگرانی حزبی شیوعی بەدەستی دیکتاتۆرەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گورگانخوارد کردوە. 

دوای ڕوخانی یەکێتی سوڤیەت، لاوازبوونی شەڕی سارد، وەدەرنانی ڕاوێژکارە سەربازییەکانی ڕوسیا لە میسر لەلایەن ساداتەوە لە ساڵی ١٩٧٢دا، بەرەبەرە لە ناوەڕاستی هەفتاکانەوە ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەو ڕۆڵ و متمانەیەی کە جاران لە نێوان شەڕی یەکەمی جیهانی تا ناوەڕاستی هەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا هەیبوو بەرەو لاوازی و نەمان چوو، تەنیا پەیوەندیی لەگەڵ سوریا و نێجریا بەردەوام بوو.

زۆربەی چاودێرانی سیاسی، ئەزموونی جەنگی سوریا و ڕووداوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێمان دەڵین، کە ڕوسیا دوای زیاتر لە ٤٠ساڵ دووبارە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە گۆڕەپانی ململانێکانە، خاوەن ئەجێندایەکی تایبەت بەخۆیەتی و کە تەنیا لەگەڵ بەرژەوەندیی نیشتمانیی و نەتەوەیی خۆیدا گونجاوە. 

لەدوای ڕووداوەکانی چەند ساڵ پێش ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتیی لەدوای ئەو جوڵانەوە و ڕاپەڕینە جەماوەریەی کە دژ بە سەڕۆکە دیکتاتۆڕەکان ئەنجامدرا و ناوی نرا "بەهاری عەرەبی". دۆخی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی گۆڕنکاری بنەڕەتییان بەسەردا هات، کە  لەسەر هەژموون، دۆخ و پێگەی ئەمریکا و ڕوسیا لە ناوچەکەدا  کاردانەوەی هەبوو، کۆسپ و تەگەرەیان هاتە پێشێ، بەڵام گەلێک هەلی تازەیان بۆ ڕەخسا. لە ئاکامدا  بۆ قۆزتنەوەی زیاتری ئەو هەلە مێژوویانە بۆ بەرژەوەندیەکانیان دووبارە بە ئاشکرا دەستیان بەدژایەتی یەکتر کرد. هەنوکە هەر دوو لایەن بەجیا لەگەڵ زلهێزە ناوچەیەکان، گروپی چەکدارە نافەرمیەکان لە هاوپەیمانیەتیدان، واتە جگە لە جەنگی تیڕۆر چەند سەنگەرێکی دژ بە یەکی زلهێزەکانیش لە ناوچەکەدا هەیە.

لە ٩٠کان و ٢٠٠٠هەزارەکاندا ئەمریکا تەنیا زلهێزبوو کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هێزەکانی ڕۆڵی سەرەکییان هەبوو بەتایبەتیی دوای ساڵی ٢٠٠٣ی ڕوخاندنی دەسەڵاتی بەعس و  بۆ عیراق هاتنی.  لە ساڵی ٢٠١١دا دوای ئەوەی ئەمریکا بڕیاری کشانەوەی هێزەکانی لە عیراق دا، بۆشاییەک دروستبوو کە یەکێک بوو لە هۆیە هەرە سەرەکییەکان کە بواری ڕەخساند بۆ سەرهەڵدان، بەهێزبوونی داعش لە عیراق و سوریادا. لەدەرئەنجامدا جگە لەوەی ناسەقامگیری باڵی بەسەر ناوچەکەدا کێشا، بەڵام بەرژەوەندیی نیشتمانیی و نەتەوەیی و ئابووریی هەردوو زلهێزیشی خستە مەترسیەوە.  

بوونی مەترسی داعش لەسەر بەرژەوەندییەکانی ڕوسیا، بەتایبەتیی لە هەندێک بەشی وڵاتەکەیان ئەو ڕێکخراوە سەریهەڵدابوو و شانەی خەوتووی هەبوو، هەروها بەحوکمی سنووری جوگرافیای ئەو وڵاتانەی کە هاوسنوورن لەگەڵ ڕوسیا و بوون بە سەنتەری ئەو ڕێکخراوە توندڕەوە، سوریای هاوڕێی ڕوسیا بوو بە مەیدانی جەنگ و ململانێکان، کە بنەکەی سەربازیی ڕوسی لێبوو و ئەسەد بەفەرمی داوای لە ڕوسیا کرد، کە هێزەکانی بۆ سوریا بنێرێت. بەوجۆرە سوریا  بەبێ گرفت شەرعیەتی بە ڕوسیا دا، کە جێگە پێی لە سوریا خۆش بکات، ببێ بە لایەنێکی سەرەکی لە بەلا خستنی ڕووداوەکان و هەڵوێست و ڕێککەوتنەکاندا.

لە ٩/٢٠١٥دا ڕوسیا بە فەرمی و بە ئاشکرا هێزەکانی بۆ سوریا نارد، بوو بە لایەنێکی سەرەکیی لە ململانێکان و تا ڕادەیەک هاوسەنگی هێز بەرامبەر بە زلهێزەکانی دیی کە لە سوریا بوون بەتایبەتی بەرامبەر بە ئەمریکا دروستبوو. لە ئەنجامدا ئەو هەنگاوەی سوریا چەندێک لە بەرژەوەندیی ئەسەد بوو دە هێندە لە بەرژەوەندیی تورکیا و ئیرانیش بوو.

لە ١٢/٢٠١٧دا پوتین بنەکەی سەربازیەکانی ڕوسی لە سوریا بەسەرکردەوە، بۆ ئەوەی بۆ هەموو لایەک بیسەلمێنێت کە ڕوسیا لە ململانێکاندا بێ لایەن نییە و پشتیوانی لە ئەسەد دەکات.  لە ساڵی ٢٠١٦دا ڕوسیا دەستکاری بڕگەکانی جۆری پەیوەندیی دەرەکیی وڵاتەکەی کرد، پەنجەی خستە سەر گرنگی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مەترسیەکانی داعش بۆ سەر ئاسایشی ناوچەکە و دنیا، کە ئەمە ڕێگە خۆشکردنبوو لە گۆڕینی ئاراستەی کارکردنیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و زیندوکردنەوەی هەیمەنەی ڕوسیا لە ناوچەکە بۆ پێکانی بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووریەکانی.

ڕوسیا بە گەڕانەوەی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەوڵدەدات پارێزگاری لە پێگەی زلهێزبوونی لە ناوچەکەدا بکات، ئەو بۆشایەی کە تەنیا ئەمریکایی تێیدا بوو ئەویش قولنچێکی کۆنتڕۆڵ بکات. دووبارە وەک سەرەتایی سەدەی ڕابردوو دەیەوێت هەژموونی خۆی بەسەر ناوچەکەدا بسەپێنێت.

 لە ساڵی ٢٠١٥وە دوای هاتنی هێزەکانی ڕوسیا بۆ سوریا سەرەتای گۆڕانی جیوسیاسی ڕوسیا و پانتاوکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە بەتایبەتیی لەگەڵ تورکیا و ئیران و ئیسرائیل و سعودیە و میسر و عیراق چەند وڵاتێکی دیی بوو. 

ڕوسیا  کورسی ئەسەدی پاراست. هاوپەیمانیەتی پتەوی لەگەڵ ئیران و تورکیا بەست. پڕۆژەی نێوان کۆمپانیایەکی ئەڵمانی و ئیران کە لە ساڵی ١٩٧٥وە واژۆکرابوو بۆ دامەزراندنی بنکەی بۆمبی ئەتۆمی لە بوشەهر، بەهۆی ڕوخانی شا و جەنگی نێوان عیراق و ئیران تەواو نەکرابوو، لە ساڵی ١٩٩٥دا ئیران لەگەڵ ڕوسیا ڕێککەوتنیان واژۆ کرد بۆ تەواوکردنی ئەو پڕۆژەیە. لە ١٢/٢٠١١دا ئەو پرۆژەیە کۆتایی هات. ڕوسیا چەکی بەرگری ئاسمانی ئێس ٣٠٠ و ٤٠٠فرۆشتە زلهێزە ناوچەیەکان کە ڕۆڵی سەرکییان هەیە لە ململانێکانی ناوچەکە.  ڕوسیا یەکێکە لە وڵاتە هەرە دەوڵمەندەکان لە بەرهەم هێنانی نەوت، کاتێک بەرژەوەندییەکانی پێویست بکات کاردانەوەی دەبێت لە سەقامگیرکردنی نرخی نەوت لە بازارای جیهاندا، بەڵام دوای سەپاندنی مەرجەکانی ئەوە دەکات. مۆسکۆ لە ساڵی ٢٠١٠دا ستراتیژی وزەی تا ٢٠٣٠ڕاگەیاند، بۆ بەهێزکردنی پێگەی لە بەستنی پەیوەندییە دەرەکییەکانی لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە خاوەن وزەن بەتایبەتی لەگەڵ ئیران. لە ئەنجامدا دەردەکەوێت کە ڕوسیا دەستێکی باڵای هەیە لە بەهێزکردنی ئەو وڵاتانەی کە کوردستانی بەسەردا دابەش کراوە، سەرەڕای هەموو ئەوانەش هەرێمیش گرێبەستی ئابووری لەگەڵ ڕوسیا ئەنجامداوە و لەهەمان ئەو وڵاتانە نزیکە کە دژ بە پرسی کورد کار دەکەن. 

ڕوسیا لە ناوچەکەدا بەرژەوەندیی لەوەدایە کە خۆی لە ئەمریکا بەهێزتر بنوێنێت. پەیوەندیی لەگەڵ وڵاتەکانی ناوچەکە پتەو بکات، بۆ ئەوەی پەیوەندییان لەگەڵ ئەمریکا لاوزا بێت و لە ئاکامدا لاوازی ئەمریکا پیشانی دنیا  بدات. هەموو ئەو فاکتەرانە یارمەتیدەر بێت بۆ  گەڕانەوەی هەژوومنی ڕوسیا لە ناوچەکە و لە کۆتاییدا ئینجا داوا لە ئەمریکا بکات  هێزەکانی لە ناوچەکەدا بکشێنێتەوە.  بۆ پێکانی ئەو مەبەستە ڕوسیا پەیوەندیی لەگەڵ لیبیا میسر تورکیا و ئیران و عیراق توندتر کرد. لەبەرئەوە ئاماژەکان دەریدەخەن  وا  چاوەڕوان دەکرێت کە ڕوسیا هێزەکانی لە ناوچەکەدا بهێڵێتەوە. 

دوو دەیەیە ئەمریکا ڕۆڵی سەرەکیی هەیە لە ململانێکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و یەکێک بووە لە هێزە هەرە بەهێزەکانی کە گفت، مەرج و هێزی سیاسیی سەربازیی خۆی سەپاندوە، بۆ سەرکەوتنی ئەو بیرۆکە و ئەجێندایانەی کە لە خزمەتی ستراتیژەت و بەرژەوەندیی خۆی بووە. ڕوسیا بە بوونی ئەمریکا لە ناوچەکەدا تا ئەو ڕادەیە نیگەرانە کە لە بەرژەوەندییکانی بدات، بەڵام تا ئەو ڕادەیەی کە لە بەرژەوەندیی سیاسیی و ئابووریی و سەربازیی خۆیەتی لاری لەوەدا نییە کە ئەمریکا لە ناوچەکەدا بمێنێتەوە. واتە لە سەرەتادا ڕوسیا بەهۆی خراپی باری ئابووری نەیدەتوانی هەمان ڕۆڵی ئەمریکا لە ناوچەکەدا ببینێت و ئەرکوبرکی گرفتەکان لە ئەستۆ بگرێت. 

دوای تەواوبوونی جەنگی دژ بە داعش، خواستە سیاسیی و ئابووریەکانی ڕوسیا و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکەدا گۆڕانی بەسەردا دێت. هەر کاتێک ئەو ناوچەیە ئاسایش و ئاشتی بەتەواوی بۆ بگەڕێتەوە و پێبنێتە قۆناغی دیی،  بێ گومان ئەو کات ڕوسیا بەرژەوەندیی لەوەدایە خۆی لە ئەمریکا بەهێزتر بنوێنێت، هەوڵە دیبلوماسیەکان لەگەڵ وڵاتەکانی ناوچەکەدا پتەوتر بکات بۆ ئەوەی پەیوەندییان لەگەڵ ئەمریکا لاوزا بێت، لە ئەنجامدا ئەمریکا هاوپەیمانەکانی لەدەست بدات و  ڕوسیا هەژموونی لە ناوچکەدا بسەپێنیت، ئینجا داوای کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا بکات و ئەگەرێکی بەهێز هەیە کە ڕوسیا لە ناوچەکەدا بمنێنێتەوە.

ململانێی ئەمریکا و ڕوسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە تایبەتی لە کوردستاندا ڕەگێکی مێژووی هەیە. تێپەڕبوونی هەر قۆناغێکی مێژووی دیاریکراو لە ململانێی نێوان ئەو دوو زلهێزە  کاردانەوەی ڕاستەوخۆیی لەسەر چارەنووسی وڵاتانی ناوچەکە و بزوتنەوە سیاسیی و چەکداریی میللەتی کورد هەبووە. بێ گومان لە ئەنجامی ململانێکانیشدا هەلی زێرینی سیاسیی بۆ میللەتی کوردی ژێردەست ڕەخساوە، کە بتوانێت لێیان سوودمەند بێت، نمونە ساڵانی نەوەتەکان تا سەرەتایی دووهەزارەکان، بەڵام مێژوو پێمان دەڵیت لەهەموو گۆڕانکاریەکانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نەتەوەیی کورد نەک هەر تەنیا بووە بە سووتەمەنی بەڵکو هەر بەژێردەستیش ماوەتەوە!

ئەمڕۆ مێژووی  سەرەتایی سەدەی ڕابردووی  ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆی دووبارە دەکاتەوە، ناوچەکە دووچاری گۆڕانکاری بنەڕەتی دەبێت. چاودێرانی سیاسی ڕووداوەکانی ئەو ناوچەیە پێیان وایە، لە داهاتوویەکی نزیک یان دووردا جیوسیاسی گۆڕانێکی بنەڕەتی بەخۆیەوە دەبینێت. بە دڵنیاییەوە ڕوسیا، ئەمریکا، چین و ئەوروپا  زلهێزە ناوچەیەکان دەیانەوێت بە گوێرەی ئەو گۆڕانە بەرژەوەندییەکانیان لە ناوچەکەدا پیادە بکەن. 

 بەدرێژایی سەرەتایی سەدەی ڕابردوو تا ئەمڕۆ، هێز و توانایی زلهێزەکانی دنیا و ناوچەکە گۆڕانی بەسەردا هاتووە، چی لە ڕووی پتەوکردنی سیستەمی سەربازی و دامەزراندنی سوپایەکی بەهێزی تۆکمە کراو بە تازەترین چەکی ئەتۆمیی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو، چی لە ڕووی گۆڕانی سیستەمی دەسەڵات و پتەوکردنی زیاتری ژێرخانی ئابووریی نمونە، ئیسرائیلی ١٠٠ساڵی پێش ئەمڕۆ هەمان ئیسرائیلی ئەمڕۆ نەبووە، هەروها سعودیەی پێش ئەو ١٠٠ساڵە وەک ئەو سعودیەی ئەمڕۆ نەبووە، بەدەیان نمونەی دیی لەبەردەستدا هەن، لەوسەروبەندەدا ئەوەی دۆخی وەک خۆی ماوە یان خراپتر بووە ئەوە میللەتی کوردە! لە ئاکامدا دەردەکەویت کە ئەزموونی سەرەتایی سەدەی ڕابردوو لە ناوچەکەدا دووبارە بۆتەوە بەڵام ڕووبەڕووبوونەوەکان قوروسترن و هەموو لایەک خۆی بەهێزکردوە بۆ ئەوەی بتوانێت لە ململانێکاندا سەرکەوتوو بێت.

ڕوسیا و ئەمریکا، دوو یاریکەر و بڕیاردەری سەرەکیین لە دۆخی ئێستا و ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردستاندا، کە لەگەڵ یەکدا لە گەرمەی ململانێن، لە ناوچەکەدا بۆ  بەرژەوەندییەکانیان پێویستیان بە هاوپەیمانی درێژخایەن و کورتخایەن هەیە. هەڵبژاردنی هەر هاوپەیمانێک لەسەر بیناغەی هێز و توانای ئابووریی و سیاسی و سەربازی دەبێت، هەر یەکە بە سەنگی خۆی گوتە و مەرجی دەبێت و هەژماری بۆ دەکرێت. ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو دۆخە و جێگەی خۆکردنەوە لەو جۆرە هاوپەیمانیەتانەدا بەوە ناکرێت کە دوو جێگر بۆ سەڕۆکی هەرێم و حکومەتێکی کارتۆنی بێ سوپا لەسەر خاکی داگیرکراودا زیاد بکرێت یان نەکرێت. کۆمەڵێک لە دۆڕاوەکان و تەسلیمبووەکانی گۆڕان و فایلدارەکانی یەکێتی پۆست وەربگرن یان وەرنەگرن، کە هەنوکە لە میدیاکاندا خەڵکیان بەو بابەتە لاوکییە سەرقاڵ کردوە. بەداخەوە لەم سەروبەندەدا کورد وەک نەتەوە پێگەی بەهێزە، بەڵام  وەک هێزی ئابووریی و سەربازیی و سیاسیی گەلێک لاوازە، کە بێ گومان هەر وەک هێزێکی نافەرمیی پرۆکسی ئیران چاوی لێدەکرێت و بەو حاڵە ناتوانێت هیچ گوتە و مەرچ بسەپێنێت! 

کوردستانی داگیرکراو وڵاتێکی پڕ لە خێروبەرەکەتە، خاوەن سەرچاوەی زێری ڕەش و کانزا و سامان سروشتییەکانە.  لە سەدەی ڕابردوودا دوای هەر دوو جەنگی جیهانی یەکەم و دووم تا ئەمڕۆ، نەوت  هۆیەکی گرنگ بووە لە قوڵبوونەوەی کێشە لە نێوان زلهێزەکانی دنیا و ناوچەکە. زۆرن ئەو وڵاتانەی کە ئەو سامانە سروشتیەیان بەخۆماڵی کردوە بۆ بیناکردنی ژێر خانێکی پتەوی ئابووری و خاڵێکی سەرکیی بەهێز بووە لە ساغکردنەوەی ڕێککەوتن و سەپاندنی مەرج و داتاشینی پەیکەری ئابووریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتی، کێشانی دووبارەی نەخشەی جوگرافیای ناوچەی ڕۆهەڵاتی ناوەڕاست، دابەشکردنی کوردستان بە چوار پارچە لەلایەن فرەنسا و بریتانیاوە لەسەرەتای سەدەی ڕابردوودا، دامرکاندنەوەی هەموو بزوتنەوە سیاسی و چەکداری نەتەوەیی کورد دوای هەر دوو جەنگی یەکەم و دووەمی جیهانی. 

 لە ماوەی بیستوحەوت ساڵی ڕابردوودا، نەوتی کوردستان دەکرا بکرێت بە سەرچاوەیەکی ئابووری نیشتمانی، بەرهەم و دەرامەتەکەی هێزێکی فەرمیی سوپای پێشمەرگەی پێ دابمەزرێت و بۆ ڕۆژێکی وەک ئەمڕۆ ئامادە بکرێت. نەوت بکرێت بە خاڵی سەرەکیی بۆ سەپاندنی مەرجی نیشتمانی و نەتەوەیی. لەبری ئەوە نەوتی کوردستان بەدەستی تاڵانچیانی بنەمەڵەی بارزانی و تاڵەبانی بەفیڕۆ درا، جگە لە گیرفان پڕکردنیان دوژمنەکانی کوردیشیان پێ خەنی کرد. بە ڕێگەی فەرمی و نافەرمی بە تەنکەر و بە بۆڕی بە دزی و بە ئاشکرا نەوتی کوردستانیان بۆ ئیران و تورکیا و داعش ڕەوانە کرد! 

لە ئەنجامدا، زۆربەی پسپۆرانی بواری چاودێری ڕووداوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرفتە هەنوکەیەکان، نادیاری ستراتیژیەتی زلهێزەکان و ململانێکان پێمان دەڵێن، کە ناوچەکە بە دۆخێکی پڕ لە هەستیاردا ڕەت دەبێت، ڕوسیا لەگەڵ دوژمنەکانی کورد هاودەنگە و لەگەڵ کورد یاری بە کات دەکات، تەنیا هێزی ئابووری و سەربازی لە چارەنووسی وڵاتان و میللەتانی ناوچکە بڕیار بەدەست دەبن.