كوردەكان و مافی گەلان بۆ بڕیاردانی ئایندەی خۆیان - نووسینی ئیسماعیل بێشكچی - بەشی یەكەم

Monday, 08/11/2010, 12:00

2094 بینراوە

 
نووسینی ئیسماعیل بێشكچی*
گۆڕینی لە ئینگلیزییەوە : سابیر كەریم ( ئوسترالیا ).

كێشەی كورد یان كوردستان گرنگترین كێشەیە كە توركیا ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دەبێتەوە. ئەوەی ڕووخساری دەرەوەو ناوەوەی توركیا و سیاسەتەكانی دیاریدەكات كێشەی كوردە. سەرۆك عەبدوڵڵا گویل لە ھاوینی 2009 دا جەختی لەسەر ئەوە كرد كە كێشەی كورد كێشەیەكی گەورەی توركیایە و پێش ئەوەی بە وردی سەرنج رابكێشێت بۆ سەر مەسەلەكانی دی. ئاشكرایە كە ئەمڕۆ ئاك پارتی فەرمانڕەوا زۆر لە نزیكەوە دەڕوانێتە كیشەی كورد و بایەخدانی زیاتری لە حكومەتەكانی پێشوو. ھەولدانەكەی بۆ بەرەو پێشبردنی سیاسەتێكی نۆێ لە ژێر ناوی كرانەوە یان كرانەوەی دیموكراتی بەڕووی كوردا. گرنگە سەرنجدانی مێژوو ئەوەی ئێمە پێی دەڵێین كێشەی كورد یان كوردستان. ھەوڵەكانی كورد بۆ بڕیاردانی ئایندەی خۆیان بە بەكار ھێنانی ھێزە سەركووتكراوان. دەوڵەتە سەركەوتووەكان دوای شەڕی یەكەمی جیھان ئینگلتەڕا، فەڕەنسا و ئیتالیا ھەوڵی جددییانەیان دا بۆ دابەشكردنی كۆلۆنییەكانی دەوڵەتانی دۆڕاو، ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. ئەمە یەكێكە لە بابەتە گرنگەكان كە لە كۆنگرەی ئاشتی پاریس لە كانوونی یەكەمی 1919 دا كە دەستی پێكرد و خرایە پێش چاو وە دروستكردنی كۆمەلەی نەتەوەكان بەھەماھەنگی لەگەڵ بڕیارەكانییدا. دامەزراندنی ئینتیداب لە سەر ئەو ناوچانەی كە ئیمپراتۆریەكانی عوسمانی و ئەڵمانی دەستیان لێبەردابوو چارەسەرییەكی گرنگی كۆمەڵەی نەتەوەكان بوو. ھەرچەندە ئینتیداب نموونەیەكی تایبەتی بەڕێوەبردن بوو، وەكو شێوەیەك لە داگیركردن و كۆڵۆنیاڵیزم، سەیردەكرا. ئینتیدابەكانی جۆری A لە سەر ئەو ناوچانە دامەزران كە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لێیان كشایەوە. ئینتیدابەكانی جۆری B دامەزران بە مەبەستی دابەشكردنی كۆڵۆنییەكانی پێشووی ئیمپڕاتۆریەتی ئەڵمانیا لە خوارەوەی ڕۆژئاوای ئەفریقیا . ئینتیدابەكانی جۆری C بە دابەشبوونی كۆڵۆنییەكانی ئیمپراتۆریەتی ئەڵمانیا لە خوارەوەی ڕۆژئاوای ئاسیادا پەیدابوون . لە چوارچێوەی ئینتیدابەكانی جۆری A ئینتیدابی دەوڵەتانی عێراق، ئوردن و فەڵەستین لە ژێركۆنتڕۆڵی بەریتانیای مەزندا دروست بوون . ئینتیدابی دەوڵەتانی سوریاو لبنان لە ژێر كۆنتڕۆلی فەرەنسادا پێكھات . بەم جۆرە ئەو ناوچانەی كەن ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لێیان كشاوە لەلایان سەركەو تووەكانەوە بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا دابەشكران. لەم پرۆسەیەدا كێشەی سەرەكی كە ئێمە نیگەران دەكات ئەوەیە: لە بەرچی داخوازیەكانی كورد بۆ دەوڵەت قەبووڵ نەكرا لەو كاتەی ھەوڵە گرنگەكان لە ژێر چاودێری كۆمەڵەی نەتەوەكان بۆ سەقامگیركردنی ئاشتی و دامەزراندنی پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكاندا دەدران ؟ لەو سەردەمەدا لە باشووری كوردستان شێخ مەحموود بۆ دامەزراندنی میرنشینێك لە كوردستاندا دەجەنگا. داوای لە بەریتانیای مەزن دەكرد كە دانیپێدابنێن وەك شای كوردستان. بە دوور لە ڕەزامەندی لە سەر میرنشینێكی سەربەخۆ لە كوردستان، دەوڵەتە داگیركەرەكانی ئەو ڕۆژە، بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا تەنانەت قبووڵی كۆڵۆنییەك (دەوڵەتی ئینتیداب) نەبوون لە كورستاندا. بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی ژێر ئینتیداب لە كوردستاندا لە ژێر كۆنترۆڵی بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا بایەخێكی جددی پێنەدرا. لە جیاتی ئەوە كوردەكان و كوردستان دابەشكران، پارچەكران و پەرتكران. گومانی تێدانییە كە ئەوە بە بەكار ھێنانی ھێز ئەنجامدرا وە دژ بە خواست و ئیرادەی كوردەكان بوو. لە بەر ئەوە كوردەكان دژی بەریتانیای مەزن لە پێناوی دامەزراندنی میرنشینێك لە كوردستاندا شەڕیان دەكرد. شەڕی نێوان كوردەكان و بەریتانیای مەزن بەڕەوپێش دەچوو و داخوازییەكانی كوردی ڕەتدەكردەوە. گەورەترین پڕۆسە كە كۆمەڵەی نەتەوەكان لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا لە 1920 ە كاندا دەستیپێكرد دابەشكردن و پارچەكردن و پەرتكردنی كورداكان و كوردستان بوو. دابەشبوونی كوردەكان و كوردستان لە ناوەڕاستی ڕۆژھەڵاتی ناویندا گەورەترین و زۆرترین میراتی بە جێماوو فرەوانی دەوڵەتە داگیركەرەكانە. دەستەڵاتە داگیركەرەكان بە یارمەتی و ھاوكاری خەڵكی ناوچەكە، توركەكان، فارسەكان و عەرەبەكان ئەم كارەیان ئەنجام دا . ئەم دابەشبوونە، پارچەبوونە و پەرتبوونە كاریگەری ڕاستەقینەی دژواری لە كوردەكان كرد. ئەم ڕووداوە ھاوشێوەیە لە ووردو خاشكرنی پەیكەری ھێسكی مرۆڤێك یان پلیشانەوەی مێشكی یەكێك. پاشان، ئەمانە دەبی ببنە پرسیارە سەرەكییەكان. ھۆكارەكان چنە لە پشت ئەم سیاسەتە كە یاسایانە بۆ كورد بەكارھات ؟ قۆناخەكان چ بوون كە وایان كرد ئەم سیاسەتە پێیاندا تێپەرێت؟ ئەم سیاسەتە چۆن كاریپێكراو بە پرۆسەكراو بوو؟ لەم تۆڕەی پەیوەندیەكاندا، بە درێژایی ئەم پرۆسانە لاینگرە گاریگەریەكان كێ بوون؟ گەڕان بە دوای وەڵامەكانی ئەم پرسیارانە پێویستە لەگەل تێگەیشتنی راستیە بابەتییەكان، سیاسیەكان و دیپلۆماسیدا. لە ئەنجامی كارەساتی شەڕی یەكەمی جیھاندا ، ھەروەھا عەرەبەكانیش دابەشبوون، بەڵام ئەوان بە ناڕێكی تێكەڵی سەربەخۆیی نەتەوەیی یا دەوڵەتانی ژێر ئینتیداب بوون. لەلایەكی دی كوردەكانیش دابەشكران، كەرتوپارچە كران و بەش بەشی دەوڵەتانی بە ئینتیداب كراوی عێراق، سوریا بوون كە لە بن دەستی بەریتانیای مەزن و فەرەنسادا بوون ، بە دوای یەكدا، كۆماری توركیا وەك بەردەوام بوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی شای ئێران. لە 1920 كاندا، كوردەكان یەكێك بوون لە لایەنگرە كاریگەرەكەی مەسەلەكەدا، بەریتانیی مەزن كە عێراقی كۆنتڕۆڵ كردبوو، فەرەنسا كۆنتڕۆڵی سوریای كردبوو، كۆماری توركیا و شای ئێران بەرھەڵستی و دژایەتیان دەكردن. ئەم چوار دەسەڵاتە، دەوڵەتە ستەمكارەكانی بەریتانیای مەزن و فەڕەنسا و دوو دەوڵەتە زلەكەی ڕۆژھەڵاتی ناوین توركیا و ئێران، سەڕەڕای دووبەرەكیەكانیان، دژی كوردەكان یەكیان دەگرت و بە تەبایی كاریان دەكرد. لەم پەیوەندیانەدا، پێویست دەكات بەباشی سەیری ھەڵوێستی یەكێتی سۆڤیەت بكرێ. لە 1920 ەكاندا لە سەردەمی كۆمەڵەی نەتەوەكاندا یەكێتی سۆڤیەت گرنگترین دەولەت بوو كە دەنگی بەرز دەكردەوە و دەدوا دەربارەی مافی گەلان لەبڕیاردانی دوا ڕۆژی خۆیاندا. لەگەل ئەوەشدا لە بەرامبەر ئەو دابەشبوونە، پارچەبوون و بەشكردنی كوردستان كە دژ بە خواست و ئارەزووی كوردەكان بوو بێدەنگ بوو. مۆسكۆ، وەك لەندەن و پاریس لە پەیرەوكردنی سیاسەتی دژ بە كوردەكاندا دەركەوت. سەرەڕای ئەوە گرنگە جەخت لە سەر ئەم خاڵە بكرێت، ھەروەھا پێویستە توێژینەوە لەسەر ئەوە بكرێ كە لە بەر چی یەكێتی سۆڤیەت بە تەوافق كاری نەكرد لەگەڵ پرنسیپە جیھانیەكاندا. ئەو پرسیارە لە ھەر كاتێك بی، لەبەر چی كوردستان وەك عێراق، ئوردن، فەلەستین، سوریا و لبنان دروست نەبوو؟ سەرسووڕھێنەرە، كە دەگوترێ "كوردەكان عورف و عادەتی دەرەبەگایەتیان ھەبووە وەك ھۆزەكان و شێخەكان لەگەڵ موریدەكانیان". چۆن كەسێك دەتوانی حكومەتێك دروست بكات بەم جۆرە عورف وعادەتانە؟ لە لایەكی دی، ئەم وەڵامە بێ ما نایەو جێ ی ڕەزامەندی نییە با بیر لە 1920 ە كاندا بكەینەوە، ھۆزەكانی قۆناغی دەرەبەگایەتی ، شێخەكان و مووریدەكانیان و میرەكان تا ئەوڕۆ لە نێو عەرەبەكاندا بوونیان ھەیە. لە كەنداوی فارسەوە بۆ مەڕاكش 22 دەوڵەتی عەرەبی سەربەخۆ ھەیە. كۆمكاری عەرەبی 22 دەوڵەتی ئەندامی ھەیە. لە كاتی جاڕدانی دەوڵەتی فەڵەستین ئەوە بۆ 23 بەرز دەبێتەوە. بۆ چوونەكانی ئەو ڕۆژەی ھێزە داگیركەرەكانی دژ بە كورد ، بەریتانیای مەزن و فەرەنسا، داواكاریەكانی توركەكان و عەرەبەكان و فارسەكان سەلماندیان كاریگەری لەسەر پارچەكردنی كوردستان. سروشتی بۆچوونەكانی دژ بە كورد و داخوازییەكانی توركەكان، عەرەبەكان و فارسەكان ئەو بابەتەن كە پێویستە لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێ.
ھەروەھا وودروو ویڵسن سەرۆكی وڵاتە یەكگرتووەكان دەربارەی مافی گەلان لە بڕیاردانی دواڕۆژی خۆیاندا دواوەو لە 14 خاڵدا لە لایان ئەو پێشكەش كراوە، 12 ەیان دەربارەی مافی سەبەخۆیی ئەو خەڵكانە بوو كە لەسەر خاكی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێشوو دەژیان. سەرەڕای ئەو پرینسیپانە، لە 1920 ەكاندا كوردستان و كورد دابەشكران، پارچەكران و پەرتوبڵاوكران. زۆر گرنگە تەئكیدكردن كە كوردەكان و كوردستان ستاتۆی سیاسیان نییە. ھەر كۆڵۆنییەك ئیعتراف بە ستاتۆیی كراوە. داڕشتنەكانی وەك ھیندستان كۆڵۆنی بەریتانیای مەزن، جەزایر كۆڵۆنی فەڕەنسا، مۆزامبیق كۆڵۆنیای پورتوگال بەكار ھاتوون بۆ دیاریكردنی ناسنامەی ئەو وڵاتانە. كۆڵۆنیەكە ناسنامەی، سنوورێكی دیاریكراوی ھەیە . لە ڕاستیدا، كۆڵۆنیەكە حكومەتێكیشی ھەیە. دەسەڵاتی ئیمپیریالی داگیركەر ئیعتراف بە سنوورەكانی كۆڵۆنییەكەی دەكات. ھەروەھا ستاتۆكەشی ئیعترافی نێودەولەتی پێكراوە. بۆ نموونە، لە دوای كارەساتەكانی جەنگی دووەمی جیھان، لە 1960 ە كاندا، كۆڵۆنییەكانی ئەفریقیا سەربەخۆیی خۆیان وەرگرت بە گوێرەی دیاریكردنی سنوورەكان لە 1885 دا. ئەو گەلانەی لەو كۆڵۆنیانە دەژیان ئینگلیز، فەرەنسی یان پورتوگاڵی نەبوون و لەلایەن داگیركەرەكان و حكومەتە ناوخۆیی یەكان قبوڵ كران. لەگەڵ ئەوەشدا، لە كوردستان ھیچ لەو ڕووخسار و شێوانە بوونیان نییە. لێرەدا سنوورەكان، ناسنامەی كورد و ناوی كوردستان ئیعترافیان پێنەكراوە. تەنانەت كوردستان كۆڵۆنیش نییە. ئەوە بەتەواوی ڕوون و ئاشكرایە. بەڕاستی شتێكی وەك ئەوە لە ھەموو جیھاندا بوونی نییە.

ماوێتی...

* نووسەر و لێكۆلەرەوەیەكی توركە و بڕوانامەی دكتۆرای لە زانستە سیاسیەكاندا ھەیە ، خاوەنی (31 ) بەرھەم و لێكۆڵینەوەو توێژینەوەیە ، ژمارەیەكیان دەربارەی كێشە ڕەواكەی گەلی كوردە كە مەبەست و سیاسەتی توركە ڕەگەز پەرستەكان دەردەخات لە ھەوڵدانیان بۆ تاواندنەوەیان . وە لە ساڵی 1971 وە كە ناو بە ناو زیندانیكراوە بە ھۆی ھەڵوێستە مرۆڤایەتییەكانییەوە ، وە بیروباوەڕەكانییەوە بەرامبەر بە كورد ، پازدە ساڵ و نیو لە زیندان ژیانی بەسەر بردییە . زۆر پاداشت و خەڵاتی كە لەلایان دەوڵتان و ڕێكخراوەكانەوە پپشكەشی كراون ڕەتیكردنەوە بە ھۆی ھەڵوێستی ئەو لایەنانە لە كپشەی كورد . تەنیا ئەو خەڵاتەی كە پێشكەشی كرا لەلایەن حكومەتی نەرویژەوە مامەڵەی چەك لەگەڵ توركیا ناكات .