مێژووی مەهاباد - بەشی چوارهه‌م

Friday, 10/05/2013, 12:00

2478 بینراوە

کوشتاری عەشیرەی مەنگوڕ لە مەراغە

عەشیرەی مەنگوڕ لە سەردەمی دەسەڵاتی کەریم خانی زەند بە سەر پەرستی باپیر ئاغا لە عێڕاقەو رویان کردە ناوچەی "ئێڵ تەمر "لەو سەردەمەدا .دانیشتوانی ئێڵ تەمریان یا ڕاو نا یا وایان لێکردن مل کەجی وان بن .بەدوای ئەو کارەدا جێگیر بون وسەرە ڕۆییان لە حاند دەسەڵاتی ئەو کات لە مهاباد بەناوی "بوداق خانی موکری" دەست پێ کرد و سازی نا سازیان ژەنی .
بوداق سوڵتان لە چەنگیان وەتەنگ هاتبو بۆیە پەیامی نارد "ئەحمەد خانی موقەددەم " حاکمی وەختی مەراغە کە یارمەتی بدا و هاو فکری یەکتر بکەن تا باپیر ئاغا لە ناو بەرن .پێویست بە وەبیر هێنانەوەی کە ئەو کات لە دەسەڵاتی بنە ماڵییدا دەبوایە هاوکاری یەکتر بکەن .
لەو سەردەمە دا "نەجەف قولی خان " حاکمی تەورێز و "خان موقەددەم " حاکمی مەراغە "موحەممەد قولی خانی ئەفشار " حاکمی وەمێ و "بوداق خان کوڕی کوڕی شێخ عەلی خان موکریش " حاکمی مهاباد بووە ولە نێوان هەمویاندا هاوکاری بووە وبەو پێیەش بوداق خان داوایلە ئەحمەد خانی موقەددەم مەراغەیی کردووە کە یاریدەدەی بێ. " ئەحمەد خانی موقەددەم مەراغەیی " ڕێوشوێنێک دادەمەزرێنێ و نامەیەک بۆ "باپیر ئاغا " دەنوسێ و ئاوادەڵێ :نێوان من وحاکمی تەورێز تێک چووە و دەمهەوێ هێرش بکەمە تەورێز ودەبێ یارمەتیم بدەی ، پاشان هەرچی وەدەستمان کەوت بەشی دەکەین . باپیر ئاغاش بە خۆیو هەزار سوار روو لە مەراغە دەکا ، کاتێک دەگاتە گوندی "هەمزاوا" نزیکی شاری مهاباد ئەسپی باپیر ئاغا دەگلێ وبراییم سۆڵتانی برای بە باپیر ئاغا دەڵێ :گلانی ئەسپەکەت واتای رووداوێکی تاڵە باشترە لە سەفەرەکەت پاش گەزبیەوە . باپیر ئاغا تووڕە دەبێ و دەڵێ :ئەگەر دەترسێی بڕۆوە ماڵێ من نامهەوێ دەگەڵ ترسنۆکی وەک تۆ هاو سەفەر بم ، براییم سوڵتان تەنیا دەگەڕێتەوە وباپیر ئاغاو سوارەکەنی درێژە بە ڕێگای خۆیان دەدەن تا دەگەنە شاری مەراغە، لە وێ دوو یا سێ سێ لە نێوان خەڵکی مەراغەدا دابەش دەکرێن تا شەویان لێ ببێتە رۆژ . باپیر ئاغاو چەند کەس لە نزیکانی دەچنە ماڵی ئەحمەد خان کاتێک دووکات ژمێر لە شەو تێپەڕ دەبێ لە لایان ئەحمەد خانی موقەددەم بە تەواوی خەڵکی شار دەستور دەدرێ کە دەبێ میوانەکانتان بکوژن ، گۆیا تەنیا کەسێک بە ناوی " وەستا عوزە یر " رزگار دەبێ چونکی زمانی تورکی باش زانیوە توانیوە خۆی رزگار بکا کاتی گەڕانەوە رووداوەکی بۆ عەشیرەی مەنگوڕ دەگێڕێتەوە .ئەو روداوە لە ساڵی ١١٩٥ ی هیجری ، قەمەری لە کاتی دەسەڵاتی عەلی موراد خانی زەند پێک هاتووە .پاش ئەو رووداوە ناخۆشە بۆ ماوەیە کی دووەرو درێژعەشیرەی مەنگوڕ هاجوو واج دەمێنن .
لە ناوە ڕاستی دەسەڵاتی " فەتحعەلی شای قاجاڕ " لە ساڵی ١٢٣٥ قەمەری کەسێکی دیکە بە ناوی "باپیر ئاغای دووهەم " نەوەی باپیر ئاغا لە ناو عەشیرەی مەنگوڕدا هەڵدەکەوێ ، بۆئەوەی منداڵی زۆر بن چەند ژنی هە بوە .ناوی ژنەکانی بەمجۆرەن ،زێڕین، شەم ،ئامان ،مرۆت ، زین ، . پێویستە بگوترێ هاو کات مارە کراوی وی نەبون ، چونکی لە ئایینی ئیمامی شافەعیدا وەکی دینەکانی دیکە بونی زیاتر لە چوار چوار ژن مارەکردن دروست نییە .ئەگەر یەک لەو ژنانە مردبا یا تەڵاق درابا ژنێکی دیکە جێگای دەگرتەوە ،بۆیە دەبوایە هەتا کۆتیی تەمەن چوار ژنی هەبایە .دەگوترێ ١٤ تا ١٢ منداڵی کوڕی هەبوە وبەو پێیەش مەنگوڕەکان خاوەنی " پێنج تایفەن "کە بە ناوی ئەوژنانەن .تایفەی " زێڕین " تایفەی شەم " تایفەی مرۆت " تایفەی ئامان " تایفەی زین " وتایفەیەکی دیکەش بە ناوی " خزر " پێنج تایفەی یەکەم پێیان دەگوترێ " کادەروێشێ " بەڵام تایفەی "خزر " چون لە نیژادی باپیر ئاغا وژنەکانی نین کادەروێشی بە حیساب نایەن .دەگوترێ تایفەی دووهە میش بە ناوی تایفەی " وسێنی" هەبوە .
هۆزی مەنگوڕ لە چەند هۆز پێک هاتون ،دەربارەی هپزی ئووجاق لە نێوان مەگوڕەکاندا بیرو ڕای جیاواز هەوە کە ئایا ئەو تایفەیە لە ریزی مەنگوڕەکانن لەو ناوچەیە بونیان هەبووە .کەسانێکی کۆمەڵناس کە بۆ لێکۆڵینەوە چونەتە ناو مەگوڕان گوتویانە :ناوی عەشیرەی مەنگوڕ بە ناوی ژنەکانیان کراوە ودەگەڕێتەوە بۆ دەورانی " دایک سالاری " و ژن سالاری ئەو باوەڕە هەتا رادەیەکی زۆر هەڵەیە ناوی هۆزەکان بە ناوی ژنان پەیوەندی بەو رووداوانەن کە باسمان کرد .
لە بەرگی شەشمی مێژووی پیاوەکانی ئیران لە نووسینی " مێهدی بامداد / کتێب فرۆشی زەوار / "کە ١٣٥١ لا پەڕەیە لە لاپەڕەکانی ١٩ / ٢٠ /دا لە بارەی "ئەحمەد خانی موقەددەم مەراغەییدا ئاوادەڵێ : ئەحمەد ئاغاکە پاشان ناو بانگی بە ئەحمەد خانی موقەددەم مەراغەیی کوڕی حاجی عەلی موحەممەد ئاغا حاکمی شاری مەراغە بووە لە ساڵی ١١٩٠ ی هیجری قەمەرریدا کە نەجەف قوڵی خانی دەنبەلی بەیک لەر بە گی شاری تەورێز بابی کوشتووە .ئەحمەد ئاغا جێگای گرتۆتەوە و بۆتە دەسەڵات داری شاری مەراغە ، یەکێک لە کارەکانی وەدەر نانی تایفەکانی " بڵباس " مامەش " ومەنگوڕ بووە کە کاریان راووڕووت کوشتو کوشتار بە تاڵان بردنی خەڵکی ناوچەکانی "ورمێ "و "مەراغە " بووە .
باپیرئاغای گەورەی عەشیرەی مەنگوڕ و مامەشو بڵباسی کوشت بۆیە هەتا ماوەیەک ئەو ناوچانە ئارام بونەوە وپاشان بە لەشکرێکی ززۆر هێرشی کردوو توانیویە سەر کوتیان بکا . عەشیرەتەکان کاتێک بارو دۆخەکەیان دیت لە لایەک دەگەڵ پادشای عوسمانی ولە لایەکی دیکەش لە گەڵ عەلی مراد خانی زەند دەسەڵات داری بەشێک لە ئیران بوونە هاوپەیمان وداوای هاوکاریان لێ کرد . عەلی مراد خانی زەند بە پێی دەستورێک ئەحمەد ئاغای لە حوکومەتی مەراغە وەلا نا وبوداق خانی ساوجوبڵاغی لە جێگای وی دانا .
ئەحمەد ئاغا کە لە حکومەتی مەراغە دەرکرا بە ناچاری رووی کردە ئیمام قولی خانی ئەفشار بەیگلەربەگی ورمێ وئەحمەد خانی دەنبەلی دەسەڵات داری شاری " خۆی " ئەو دوو کەسە لە ساڵی ١١٩٨ ی قەمەری پشتیوانیان لێ کرد و لە گەڵ "مەحمود پاشای عوسمانی" توشی شەڕ بون و مەحمود پاشا لەو شەڕەدا کوژرا وئەحمەد ئاغای هەمیسان بووە بە دەسەڵاتداری شاری مەراغە .
نوسەرەی " گولشەن ئەل تەواریخ " دەنوسێ : ئەحمەد ئاغاچۆوە "ورمێ " و لە ئیمام قولی خانی بیگلەریبەیگی ئەفشار کە لە راستیدا ئازەربایجانی بووە ناز ناوی "خان " ی وەدەگرتو بو بە ئەحمەد خانی موقەددەم .
ئەحمەد خانی موقەددەم مەراغەیی ،لە زەمانی " فەتحعەلی شای قاجاردا "یەکێک لە کار بەدەستانی گەورەی ئیران بووە و خزمایەتی لەگەڵ شادا هەبووە .یەکێک لە کچەکانی بە ناوی " زێنەب " کردە هاوژینی خۆی بو بە هاوسەری حەفدەهمین و لە فەتحعەلی شادا منداڵی نەبووە ، کچێکی دیکەی بووە بە ژنی موحەممەد عەلی میرزا دە وڵەت کە موحەممەد حوسێن میرزا حیشمەت ئەلدەولە لە کوڕی گەورەی دەوڵەت شا کچی ئەحمەد خانی موقەددەم .
ئەحمەد خانی موقەددەمی بەگلەربەیگی مەراغەیی لە ساڵی ١٢٣١ ی قەمەری لە شاری میاندوواو کۆچی دوایی کردووە
لە هەمان حاڵدا جەددی گەورەی سەمەد خانی شوجاعولدەولە وفەتح خانی سەردار موئەییدەولە بووە م

سەرچاوە: مێژووی مهاباد لە نوسینی ، موحەمەد سەمەدی
وەگێڕانەوە لە فارسی : جەعفەر / سەرکەوت کەریمی
٢٣/ ٤ /٢٠١٣ / ئۆپساڵا / سۆئید