جینۆساید لە سەر نمونەی هەڵەبجە و ئەنفال

Saturday, 17/03/2012, 12:00

2513 بینراوە

ئەمە کورتەی ئەو وتارەی خۆمە، کە لە كۆنفرانسی نێودەوڵەتی لە پەرلەمانی ئەوروپا بە زمانی ئەلمانی خوێندومەتەوە.

جینۆساید وشەیەكی لاتینیەو لەزمانی یاسادا بەكاردەهێنرێ و بەواتای گەل كوژی دێت. لەبەر رۆشنایی ئەو راپۆرتانەی سەبارەت بە جینۆساید لەلایەن رژێمی نازیەوە بەتایبەت بەرامبەر بە یەهودیەكان كەبە هۆلۆكۆس ناسراوە ئەنجامدراون، رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان لە سالی 1948 بریارێكی دەركرد سەبارەت بە رێگەنەدان و سزادانی ئەنجامدانی گەل كوژی (جینۆساید). لە یاساكانی مافـی مرۆڤی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكاندا كە لە 9/12/1948 تۆمار كراوەو لەبریاری 260 پەسەند كراوەو لە 12/1/1951 بوە بەیاسا، جینۆساید لەگشت خالەكانیدا پێناسەكراوە كەبەئامانجی وێرانكردنی سەرجەم یان بەشێكی نەتەوەیەك، كەمایەتیەك، رەگەزێك یان گروپێكی كۆمەلایەتی وئاینی ئەنجام بدرێن. لەناوبردنی عەمدی و نەخشەكێشراو بەرامبەر بەگەلێك، وگروپە كۆمەلایەتیەكان. جینۆساید بەزۆروكەمی ژمارەی كوژراو پیناسە ناكرێ كە ئەو كۆمەل كوژە گوناهبار بكرێ بە كرداری كۆمەل كوژی. جینۆساید دەكرێ ئەنجام بدرێ بێئەوەی تەنیا یەك مرۆڤیش تێیدا بكوژرێت. ئەوە بەجینۆساید (گەل كوژی) دادەنرێت كە ئامانجەكە لەوەدا بێت گروپێكی كۆمەلایەتی یان بەشێكی گەل و كۆمەلەكە وێران بكرێ بەمەرجەكانی جینۆساید كردن. جینۆسایدی كەلتوری و ئابوریش هەیە.

رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان یەكەم وەفدی خۆی بەسەرۆكایەتی پرۆفیسۆر (Aubin Heyndricks) ناردە كوردستان / عێراق بۆ لێكۆلینەوە لەكارەساتەكەی هەلەبجەو دەوروبەر. لەرۆژی دوو شەممە رێكەوتی 11/4/1988 وەفدێكی شارەزای تۆكسیكۆلۆج و بواری پزیشكی بەرێگای كرماشانەوە رۆیشتنە هەلەبجە. پرۆفیسۆر ئاوبین بەم شێوەیە دەربارەی دواوە (تەنیا كورتەیەكی گێرانەوەكەیە):
"بەهەلیكۆپتەریك لە ئێرانەوە براینە هەلەبجەو لە رۆژی 11/4/1988 لەكاتژمێر 10.30 گەیشتینە ئەوێ بۆ ئەنجامدانی لێكۆلینەوەكەمان. لەگەل خۆماندا ئامرازی پێویستمان بردبوو وەك جل وبەرگی تایبەت و دەمامكی غاز بۆ كۆكردنەوەی هەندێ لە كەرەسە ژەهراویەكان بۆ بردنەوەیان لەگەل خۆماندا بۆ بەلجیكا. لە سەرەتادا هاتینە ناو شارێكی تەواو بەجێهێلراو، و مردو كە بەهیچ شێوەیەك ژیانی تێدا نەمابوو. 10 جار هێرشی بۆمبای گازی ژەهراوی و چەكی ئاسایی كرابووە سەر شارەكە. هەندێ كەس كە لەمالەوەیان هەلاتبوون بۆیان باسكردم كە كچیان بینیبوو كە دەكەوتن و دەمردن، ئیتر بەپیی ئەوەی كێ و بەر كام جۆرە ژەهری كیمیایی كەوتوە. هەندێ خەلكی تر لەشەقامێكی تری تەنیشت بەر جۆرە بۆمبایەكی تری كیمیایی كەوتبوون كەزۆر بەئەشكەنجەو ئازارەوە مردبوون. چاوەكانیان وەك سەری دەرزی دەرپەریبوو، خوێن لەدەمیانەوە هاتبوە دەرێ. ئەمە گازی ئەعساب بوە (neurotoxik gas). ئەمەیان دەبێت بۆ خەلكە زامدارەكان زۆر بەئازار بوبێت. ئەو كوردانەی هەتا ئەمرۆكەش لە ژێر ئەنجامەكانی چەكی كیمیاوی دەچەوسێنەوە لە لایەن هیچ لایەكەوە قەرەبوو نەكراونەتەوە تەنانەت لە لایەن ئەلمانیاش كە سەرچاوەی ناردنی كەرەسەكانی چەكی كیمیاوی بووە بە رژێمی سەدام حسێن. هەر بەم شێوەیە كارگە بەرپرسەكانیش نەدراونەتە دادگا. ئایا چەندن ژمارەی ئەو بریندارانەی لەم 21 سالەدا بۆ چارەسەركردن نێردرابێتنە دەرەوە؟

كەرەسەكانی دروستكردنی كارگەكانی چەكی كیمیاوی لە عێراق لە لایەن ئەلمانیاوە نێردرابوون بە ناوی (Pestizid) گوایە ماددەیەكە بۆ بواری رووەك بەكار دەهێنرێت. ئەم تۆمەتبارانە لە ئەلمانیا ناو، وناونیشانیان هەیە. جگە لە كەرەسە پێویستەكان بۆ دروستكردنی ئەم چەكە، زانیاریشیان دابوو بە عێراق بۆچۆنیەتی دروستكردنی. هەموو ئەمانە بە ئاگاداریی حكومەتی ئەلمانیا CDU/CSU لە سالەكانی هەشتاكاندا. هەموو ئەمانە 40 سال دوای روداوەكەی ئاوشڤیتس كە بەناوی ئەلمانەوە سەدان هەزار مرۆڤی یەهودیان بە گازی ژەهراوی خنكاند. هەمیشە بۆ هەر كریارێك فرۆشیارێك هەیە. لێرەدا ناوی 82 كارگەی ئەلمانیی ناسراوون كە هەموو ئەو شتانەیان بە سەدام حسین فرۆشتووە كە ئەو رژێمە بۆ كوشتنی مرۆڤ پێویستی پێی بووە. سەرەرای بەلگەنامەكان ئەم كارگە تاوانبارانە نەخراونەتە بەر لێپرسینەوە. كەسێك بكوژیت ئەوا مرۆڤكوژیت بەلام ببیتە هۆی كوشتنی دەیان هەزار كەس لەبەرژەوەندی دەسەلات و دەولەتدا ئەوە نێودەبرێ بە سیاسەتی دەولەت و سیاسەتی ئابوری. كێشە سەرەكیەكە بەتەنیا بریتی نیە لە دیكتاتۆرەكان بەلكو كێشە راستەقینەكە ئەو حكومەت و كارگە بەرهەمهێنەرانەن لەبەر بەرژەوەندی ئابوری ئامادەن چەك و گازی ژەهراویش بەمرۆڤ كوژەكان بفرۆشن. هەر كەسێك چەك بداتە مرۆڤ كوژێك بۆ ئەوەی كارەكەی پێئەنجام بدات لە یاساكانی كەتندا وەك هاوشەریك پێناسە دەكرێت. لە ئابوری و سیاسەتی نیودەولەتیدا زۆر بە دەگمەن لایەنێك كە بەشداربوبێت لە جینۆساید كردندا بۆ تۆمەتەكەی خرابێتە بەر لێپرسینەوە.

ئەنفال روداوێكی سروشتی و رێكەوت نەبوو بەلكو ئەنجامی سیاسەتێكی نەخشەكێشراوی عەمدی بوو كە رژێمی بەعس سیستێماتیك دژ بە خەلكی مەدەنی لە باشوری كوردستان ئەنجامیدا كە تێیدا بە دەیان هەزار مرۆڤ كرانە قوربانی. ئەنفال تەنانەت بەراورد ناكرێ بە كارەساتی چەكی كیمیاوی. جیاوازی لە نێوان ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال و كارەساتەكەی هەلەبجە لەوەدایە كە ئەنفال دەبێت وەك پرۆسەیەك تێی بگەین كە ئامانجی قركردنی گەلێكی مەبەست بووە كە پێشتر پلانكراو بووە. هەمان ئەو شتەی كە نازیەكان بەرامبەر بە گەلی یەهود ئەنجامیاندا. بەپێی یاسا نێودەولەتیەكان ئۆپەراسیۆنەكانی ئەنفال وەك جینۆساید دەبینرێ هەربۆیە دەشبێت لەسەرئاستی نێودەولەتی وەك جینۆساید ددانی پێدابنرێت بەتایبەت كە ئێستە دادگای بالای تاوانەكان لە عێراق ئەنفالی وەك جینۆساید ددان پێداناوە.

بریاری پەرلەمانی فەرەنسا سەبارەت بە كۆمەلكوژیەكەی گەلی ئەرمەن لە لایەن توركەوە وەك جینۆساید ددانی پێدانرا. ئەم بریارە بۆ ئەرمەنەكان ئەوە دەبەخشێت ئەم ددان پێدانانە لەسەر ئاستی نێودەولەتی بتوانن بەكاربهێنن. لێرەدا دەبێت بلێم دەولەتی تورك بەردەوامە لە پراكتیزەكردنی سیاسەتی جینۆسایدكردن بەرامبەر بە كورد لە باكوری كوردستان تەنانەت چەكی كیمیاویی دواجار بەر لەماوەیەك بەكارهێناوە بەرامبەر بە گەریلاكانی پەكەكە. رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان لێرەشدا هەر بێدەنگە. دادگای بالای تاوانەكان لە عێراق چوار كەیسی وەك جینۆساید ددانپَیداناوە كە بریتین لە: كەیسی ئەنفال، كیمیاباران، كوردە فەیلیەكان و بارزانیەكان. كەواتە لێرەدا كەرەسەی گرنگ بە دەست كوردەوەیە كەیسی جینۆساید بكاتە كەیسێكی نێودەولەتی. لێرەدا پەرلەمان و یەكێتی ئەوروپا دەتوانن رۆلی گرنگی تێدا ببینن. دەسەلاتی كوردی پێویستە كار لەسەر پرۆژە بكات بۆ بە نێودەولەتی كردنی ئەم كەیسە بەتایبەت لەلایەن وەزارەتی ئەنفال و شەهیدان.

دەسەلاتی كوردی لە هەرێمی كوردستان بێتوانا بووە جینۆساید بەرامبەر بە گەلەكەی وەك چەكێكی سیاسی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی بەكار بهێنێت، تەنانەت لەسەر ئاستی نیشتمانییش سەركەوتنی پێویستی بەدەستنەهێناوە. ئەوە ئەركی زیندوەكانە مافی كوژراوەكان بسینێت بەلایەنی كەم بەرامبەر بە كەسوكارەكانیان. جینۆساید پێویستە لە قوتابخانەكان و زانكۆكانی كوردستان بكرێنە بابەتی خوێندن ئەوەی كە ئەم دەسەلاتە لەم 21 سالەی فەرمانرەوایی خۆیدا نەیكردوە. جگە لەوە بابەتەكە پێویستی بە سەنتەری توێژینەوەی زانستیی راستەقینەو مۆزەخانە هەیە. هەموو ئەمانە دەسەلاتی كوردیی نەیویستوە دروستیان بكات. لێرەو لەوێ لەم جۆرە سەنتەرە هەیە بەلام حیزبی و بێبەرهەمە، زۆرێكیش هەن پارەی پێپەیدا دەكەن. چەند تەنێك لە بەلگەنامەكانی سەردەمی بەعس هەن كە لە چنگی حیزبە كوردیەكانی هەرێمدان كە وەك مولكی شەخسیی مامەلەی پێوە دەكەن بێئەوەی بەكار بهێنرێن. ئەوە كاری ئەنجومەنێكی ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانیە كە لەم هەرێمە بوونی نیە لەبری ئەوە ئاسایشی حیزب و سەرۆك هەیە. زیاتر لە سێ سالە دادگای بالای تاوانەكان لە عێراق لە بریارێكیدا ژمارە (رس/10/83) بەرواری 1. 8.2010 داوا لە دەسەلاتی كوردی دەكات 258 كەس دەستبەسەر بكەن كە بەشداربوون لە جینۆسایدكردنی گەلەكەیان و لە كوردستانن و هێشتا بەئازادی دەسورێنەوە. هەندێك لەوانە رێگای چوونە دەرەوەیان پێدراو لە دەرەوەی عێراقن. بەشێك لەو تۆمەتبارانە لەلایەن دوو حیزبە دەسەلاتدارەكە دەپارێزرێن. هەندێك لەوانە پۆستی سیاسی و سەربازیشییان هەیە. كەواتە جەلادەكان بەبەرچاوی قوربانیەكاندا بە ئازادی دەسورێنەوە. دەسەلاتی دادوەری هیچ رۆلێك نابینێت چونكە سەربەخۆ نیە. هیچی لە جەریمەی حینۆساید كەمتر نیە ئەگەر سەرۆك كۆمارێك كە سەرۆكی حیزبێكی سیاسی دەسەلاتدار بێت و فرۆكەوانێكی بەعسی كۆمەلكوژی هەلەبجە ئازاد بكات ئیتر بە هەر بیانویەك بێت هەقوایە بخرێتە قەفەسی تۆمەتبارانەوەو بدرێتە دادگا. لیستێكی ئەم تاوانبارانەم لا هەیە كە ژمارەیان بریتیە لە 269 كەس. دۆسیەكانی كەیسی ئەنفال بریتیە لە 43 كە لە 8500 لاپەرە پێكهاتوە.

د. سالار باسیرە ، توێژەری سیاسی