دەسەڵات و سیاسەتی هەرێم لە پرانسیپی ئەخلاق و وویژادان داماڵراوە

بە کوورتی شیکارێک بۆ سیاسەت، سیاسەت لەسەر بنەمایی ستراتیژیک و تاکتیک،  پرانسپی ئەخلاق و وویژدان، هونەری گۆڕانکاریی و چارەسەری و تێپەڕاندنی کێشەکان بەها و مانای خۆی هەیە. سیاسەت بۆ گەشتن بۆ ئامانجی خۆی تاکتیک و ستراتیژیکی خۆی هەیە، تاکتیکی سیاسی بەردەوام گۆڕانکاری بەسەردادێت لە زەمان و کاتدا هەوڵدەدات هێلی گشتی خۆی دیاری بکات و سیاسەتی خۆی بەجێ بکات، بۆ ئامانجە دیاریکراوەکانی بە کورترین ڕێگادا هەنگاو هەڵبگرێت. زرووریەتی گەشتنی دەسەڵات و بەرژوەندیە سیاسیەکەی زیاتر دەپارێزێت، لە ناوئاڵۆزی سیاسیدا هەوڵدەدات خاوەن ئەڵتەرتاتیڤ و چارەسەری و دونیا بینی مەودا درێژ بیت. بۆئەوەی ڕەنگدانەوەی سیاسی خۆی بەرفراوان و بەهێز بکات چی باشە بەڕێوەی دەبات، ئەگەر هەوڵدانی سیاسی لەدەرەوەی مەنتق و زیاتر پراگماتیسی و دیماگۆژی بێت، بێگومان لە زەمەنێکی کوورت مەودا تووشی شکستی و ئیفلاسی سیاسی دەبێ. لێرەوە قەیرانی سیاسی و ئاڵۆزی سیاسی سەرهەڵدەدات، چونکە سیاسەتیک لەسەربنەمایی پراگماتیسی و دیماگۆژی خۆی بنیاد نابێت و هەوڵبدات خەڵک و کۆمەڵگایی پێ فریووبدات! مانایی ئەوەیە ئەم سیاسەتە خاوەن پرانسیپی ئەخلاقی و وویژدانی نییە،  دوورە لە هونەری سیاسەتی تەندروست و خزمەتکاری، بەڵکوو ئەمە هەڵخەڵەتاندن و چەواشەکارییە، بۆ مەرام و بەرژەوەندی باڵایی خۆیان، تاکوو بی پارێزن یان بەدەستی بێنن.  بۆیە بەردەوام  هەیکەلی دەرەوە بریقەدار و ڕازاوەدەکەن، ناوەخنەکەشی پڕە لە هەموو فرتووفێڵێکی بۆگەن و خراپەکاری، ئەوەی لەپشتی پەردە باسوخواستی لەسەر دەکرێت، تەواو پێچەوانەی ئەوەیە کە بانگەشەیی بۆدەکەن.

چۆن سیاسەت چەمکی تاکتیک و ستراتیژی لەخۆی دەگەرێت، بەهەمان شێوە چەمکی پرانسیپی ئەخلاقی و وویژدانیش لەخۆی دەگەرێت و جومگەی بنەڕەتی سیاسەتی تەندروستە، ئەم سیاسەت خزمەتی کۆمەڵگاوە خەڵک دەکات و هەوڵدانی لەسەرئەم بنەمایە پەیڕەو دەکات، سیاسەتێکی شەفافە  هەموو کاتێک پشت بە هێزیی کۆمەڵایەتی و کۆمەڵگا دەبەستێت، بەردەوام ئیلهام و هێزی خۆی لە کۆمەڵگاوە وەردەگرێت، گوێی کراوەیە بۆ دیدوبۆچونەکانی کۆمەڵگا و هەڵوەستەدەکات لەسەر داخوازی و ڕەخنەکانی کۆمەڵگا بۆئەوەی هەڵەکان و لاوازییەکانی ببینێ،  هەوڵی ڕاستکردنەوەی هەڵە سیاسیەکانی بدات، یان ئەگەر لێک تێنەگەشتن هەبێت، بۆ کۆمەڵگا روونبکرێتەوە، بۆئەوەی دابڕان دروست نەبێت لە نێوان حوکمڕانی و خەڵکدا، بێگومان  لێرەوەش سیاسەتێکی دیموکراتیک گەشە دەکات و کۆمەڵگاش ئەرک و بەرپرسیاری خۆی بەڕێوەدەبات لە هەموو کاتەکاندا و بەردەوام هاوکاری بەهێزی سیستەمی حوکمڕانی دەبێت.

ئەگەر سیاسەت لە پرانسیپی ئەخلاقی و وویژادانی داماڵرا، کۆمەڵگا و خەڵک دەخاتە خزمەتی بەرژوەندی تایبەتی کۆمەڵە کەسێکی خاوەن دەسەڵاتەوە، کە خۆیان لە ژێر دەمامکی بەرژەوەندی نەتەوە و دەوڵەت بەڕێکخستن کردووە بۆ بەرژەوەندی خۆیان، بۆیە لەژێر ئەم دەمامکە هەموو بەهای موڕاڵی و مەعنەوی و مادیی کۆمەڵگا قۆرخ دەکەن، بۆ گەشتن بەدەسەڵاتێکی ڕەها، یان مانەوەی دەسەڵاتە ڕەهاکەیان. بۆئەوەی باوەڕی کۆمەڵگابەدەست بێنێ و جڵەوی کۆمەڵگا بکەن، بە گووتار و سلۆگان و جاویدانی ووشەکان خۆیان وەک خەمخۆری خەڵک دەناسێنن و  پاراستن و بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا بە ئەرک و مافی خۆیان دەبینن. لێرەوەش کۆمەڵگایەکی پەسیف و بێ پاراستن دەخوڵقێنن و جڵەوی کۆمەڵگا بەدەست دێنن. مافی پاراستن و ئەرکەکان لەسەرەوە  بە یاسا دیاری دەکەن، کۆمەڵگاش دەبێت پابەندبێت، لە ئەگەری ناڕەزایی و دەنگی جیاواز و لێپرسینەوە لەلایەن کۆمەڵگا و تاکەکان بۆ دەسەڵات وەک سەرهەرڵدێر و ئاژەوەگێڕ تۆمەتبار دەکرێن. چونکە یاسا و ڕێساکانی داڕێژراوە هەموو جومگەیەکی حومکڕانی بە پێی بەرژوەندی خۆیان نەخشەی کێشراوە، بۆیە لەئەگەری دەنگی ناڕەزایی کۆمەڵگا یاسا تووندەکان دەخەنە دەورە و پەیڕەویدەکەن. چونکە لە گەوهەردا ئەمانە گورگی چاوبرسین و هیچ کاتێک تێرناخۆن و بەردەوام لوورەیان دێت. لەهەرکاتێکدا بەرەنگارییان بۆدروست زیاتر کەڵبەڵەکان و چنگەکانیان لە قوورگی کۆمەڵگا زیاتر گیردەکەن، ئەمانە کۆمەڵ و گروپێک کەمینەی کۆمەڵگان و لە پەنجەکانی دەست تێناپەڕێن.

لە هاتنی مۆدێلی (دەوڵەت+نەتەوە)، بەرژەوەندی باڵای نەتەوە. بۆ ئەم ناوچەیە، گۆڕانکاری بەسەر فۆرموو شکڵی مشەخۆرەکانداهات، لە مێزەری مەلا و پشتێنی سەوزیی شێخ و ئاغا و سەیدەکان گۆڕا بۆ چاکەت و ڕێباتی پیاوانی ئەفەندی، چۆن ئەوان لە کۆندا کۆمەڵگایان بێ بەشکردن لەهەموو بەها زانستیەکان لە ژێر ناوی حەرام و کوفردا، ئەوانەی ئەمڕۆش لەژێرناوی پاراستنی نەتەوە کۆمەڵگایان چەمبەرکردووە، هەموو مێشکی کۆمەڵگایان لەسەر بنەمای دەوڵەت+نەتەوە کلیلکردوە. بێئەوەی ناوەڕۆکی ژیانی کۆمەڵایەتی و دونیا بینی کۆمەڵگا لەبەرچاو بگرن. بۆ سوود و بەرژەوەندی خۆیان، خۆیان وەک دەمڕاست و سەروەسێتی  نەتەوەیی ڕاگەیاندووە، خۆیان وەک نوێنەری ڕاستەقینە دەبینن، ئەمەش لەژێرگووشاری سەربازیی و دارایی و دەروونی. بۆئەمەش هەزار سیناریۆیی ترسناک پەیڕەو دەکەن، بۆئەوەی هەمیشە کۆمەڵگا لەسەر دەروونێکی ناجێگیر ژیان بکات و کۆمەڵگا بیر لە گۆڕانکاری سیستەمی سیاسی و ئیداریی و حوکمڕانی نەکاتەوە. ئەگەر دیدوبۆچوونێک هەبێت بۆ گۆڕانکاری وەک ترسێک بۆسەر بەرژوەندی نەتەوەی و دەوڵەت بەناودەکرێت، کۆمەڵگاش هەمیشە لەژێر گوشاریی دەرونی دڵەڕاوکێدا بێت. بۆئەوەی بە ترسەوە لە گۆڕانکاریەکان و بڕوانن و بەشێوەیەک بیربکەنەوە ئەوەی هەیە لەدەست نەدرێت و بە حاڵێکی هەیە رازین، ئەم چیرۆکەش لە ماوەی ٢٤ ساڵدا هەموو ڕۆژێک بەرۆکی ئەم هەرێمەی گرتووە. کارێکتەر و کەسایەتی سیاسیەکان لەسەربنەمایی بازرگانی کردن بە هەموو بەهاکانی کۆمەڵگا خۆیان فۆرمیلەکردوە و بەها و ئەخلاق و وویژدانیان لەدەست چووە. بۆیە ئەم پرۆسە سیاسیە بەردەوامە. یاساکان بەشێوەیەکی وەها ڕەنگ ڕێژکراوە کە هیچ ئەهمیەتێک بە بیروبۆچونی کۆمەڵگا نادەن و بەردەوام تۆمەت و منتەی خۆیان دەبەخشنەوە بەسەرخەڵکدا، هەرچی گوزەرە و بیروڕایەکی جیاواز هەیە، لەژێر ناوی دژیی بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەیی بەناودەکەن بە خیانەت فۆرمیلەیی دەکەن و سزایی بۆدەبڕنەوە، وەک ئەوەی ئەم کۆمەڵگایە خاوەنی ڕاستی ووڵاتی خۆیان نەبن!. بۆیە بەچاویی ئاغا و خزمەتکار لە هەموو چینەکانی کۆمەڵگا دەڕوانن، چینەکانیش وەک خزمەتکار خۆیان سەیردەکەن، تەنیا ئامرازی بەکارهێنراون بۆ بەرژەوەندی باڵای خۆیان، خۆیان بە خاوەنی هەموو مافێکی بڕیاردان دەزانن، تەنیا مافێک بۆ کۆمەڵگا ڕەوایی پێبدەن ئەوەیە پەێڕەوی بڕیارەکانیان بکات. دەنگی ڕەخنە، ناڕەزایی، قبووڵ نەکردن، وەک دەرچوون لە یاسا و گێرەشێوەن هەژماردەکرێن بۆئەمەش یاساکانی سزادان پەیڕەو دەکەن. لەسەر ئەم بنەمایە یاسایی سزادانی برسیکردن و خۆبەدەوەستەدان و  ترساندن و تۆقاندن و زیندان و کوشتن و تیرۆرکردن بەشێوەیەکی ڕەها دەخەنە بواریکرداری بۆسەرکووت کردن و بڕینی دەنگە جیاوازەکان.  فۆرمیلە کردنی کۆمەڵگا لەسەر یەک ڕەنگ و یەکدەنگ، لێرەوەش ووشەیەک بە ناووی سیاسەت مانایی نامێنێت. بۆیە دەبێت بۆ چارەسەری ئەم کێشانە، پێش هەموو شتێک پرانسیپ ئەخلاق و وویژدان بگەڕێنینەوە بۆ سیاسەت. چارەسەری لەسەربنەمای فکر و باوەڕی موڕاڵی ئەخلاقی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی بەرجەستە بکرێت و هەموو بەهاکانی کۆمەڵگا لە دەست قۆرخکاران دەربهێنرێت، کۆمەڵگا لە داڕشتنەوەی داهاتوو خاوەن ئەرک و مافەکانی خۆی بێت و ئەو ماف و ئەرکانەی لەژێر دەمامکی نەتەوە بۆدەتە چەکی کوشندەی کۆمەڵگا جارێکی تر بێتەوە موڵکی کۆمەڵگا. بۆئەوەی هەرتاکێکی کۆمەڵگا خۆی بەبەرپرسیار بزانێت و خۆی بدۆزێتەوە لەناو سیستەمی حوکمڕانی و خۆی نامۆ نەبینێت بە سیستەمی حوکمڕانی.