دوبەرەکیی و فریودانی کورد لە مێژودا

ئەم ماوە کورتەی نێوان ئۆکتۆبەری2017و نەورۆزی2018، گەلی کورد لە دوپارچەی کوردستان بە گورگانخواردو درا، هۆکارەکەش ناتەبایی و پشێوی ماڵی کورد و فریودانە.16ی ئۆکتۆبەر نەقەومایە، عەفرین نەدەکەوت.

فریودان و خۆفریودان، خەڵەتاندن و خۆخەڵەتاندن، مایەپوچ کردن و مایەپوچ بونی کورد لەمێژودا و بەتایبەتیش لە ئەم سەد ساڵەی دواییدا ئەوەندە زۆرە وئەوەندە دوبارە و دەبارە و ێەدبارە بۆتەوە، چەندین دەوڵەتی زلهێز و ناونجیی تاوانبار و شەرمەزاردەکات.ئاخۆ تورک، فارس، عارەب، بەریتانیا، فەرەنسا، ئەمەریکا، یەکێتی سۆڤێتی جاران و روسیای ئێستا، تورکیا، عێراق و ئێران روزەردی ئەو تاوانانەن بەرامبەر کورد؟ مرۆڤدۆست و زانای کۆمەڵناسیی تورک دکتۆر ئیسماعیل بێشکچی دەڵێت (دوژمنایەتیکردنی کورد و داگیرکردنی کوردستان هێندە دڕندانە ئەنجامدراوە، هەرگیز لە ئەم جیهانە بەرینەدا هاوشێوەیەکی نادۆزینەوە.) ژماردن و ریزکردنی ئەو تاوانانە تەنها وەک فریودان و خەڵەتاندنی نامەردانە بەرامبەر نەتەوەیەکی بندەست و بێکەس و بێپشتیوان هەروا کارێکی ئاسان نییە، بەتایبەتیش هەر داگیرکار و ملهوڕێکی ئەم سەرزەمینە دور یا نزیک هەلێکی بۆرەخسابێت لەپاڵ سەرکوتکردنەکەدا بە فێڵ و تەڵەکەبازیی و پلانی نامەردانە چاڵی مەرگیشی بۆ هەڵکەندووە و کوردە ساویلکەو خۆشباوەڕەکەش بە هەرچوارپەل کەوتۆتە ناوی.روداوەکانیش ئەوەندەی تۆمارکراون و لەبەردەستدان، کورد وتەنی (مشتێک نمونەی خەروارێکە) لێرەدا هەرئەوەندە مەودای هەیە کە نمونە هەرە زەقەکان بخەینەرو:

لە مێژوی میرنشینە سەربەخۆ و نیمچە سەربەخۆکاندا کە میرو پاشاکانی کورد بەتایبەتی لە میرنشینەکانی ئەردەڵان، بابان و سۆران دا بەسەر هەردوزلهێزەکەی ناوچەکەدا (عوسمانی ـ تورک) و (سەفەوی ـ ئێران ـ فارس) دابەشبوبون و بەهەمو توانایانەوە لەپێناو دەسەڵات سمان و داراییەوە خزمەتیان دەکردن، براکان لەنێوخۆیاندا، مام و برازاکان و ئامۆزاکان دەبونە مڵۆزمی گیانی یەکتر و وەک کەواسوری پێش لەشکر دەکەوتنە بەرایی لەشکرەکانی دوژمنان بۆ دەرپەڕاندنی یەکترن و چونە سەر کورسیە شەقوشڕەکەی دەسەڵات و دەست بەسەرداگرتنی ماڵ و سامان و دارایی میری پێشودا و ئاوارەکردنی خاووخێزانی..وەنەبێت بەکۆتاییهاتنی سەردەمی میرنشینەکان و کەوتنیان یەک بەدوای یەکدا لەناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا (دەردە کورد) ەکەش لەنێواندا نەمابێت، نەخیر سەرەتای سەدەی بیست بەشێوەیەکی دیکەو بەناوی حیزبایەتییەوە سەریهەڵدایەوە و ترسناکترین قۆناغیشی لە 1964 و وبگرە دوساڵ پێشتریش سەرکردایەتی شۆڕشی ئەیلول/1961ی کوردستانی باشور ناکۆکییەکانیان بۆ چارەسەرنەکراو خۆیان کوردانی باشوریان کرد کەرتوپەرت کرد بەسەر چەند بەرەیەکی دژبەیەکتر، پارتی دیموکراتی کوردستان کۆمەڵەی ئازادیی وژیانەوە و یەکێتیی کورد (کاژیک) و کۆمۆنیست بەتەنکیی و مەلایی و جەلالیی بەهەمو هێزیانەوە خوێنی یەکتریان حەڵاڵ کرد، دوای راپەڕینە مەزنەکەی بەهاری1991یش دەسەڵاتیان بەشکرد، خاکیان بەشکرد، حکومەتیان بەشکرد، سامانیان بەشکرد، زمان، کتێبى خوێندنگەکان، رەنگەکان، شاعیران و هونەرمەندان، هەمویان بەشکرد.تەنانەت هونەرمەندی خۆشخوان ( ێڵێوە ) کە ناسراوە بە خاڵە سێوە ولە نێوەڕاستی شاری کۆیە کۆتەڵ (پەیکەریکی) بۆکراوە، لەو دەردە کوردە قوتار نەبو، ناوەکەیان لەسەر کۆتەڵەکە گۆڕی، خاڵە سێوە بوبە (مامە سێوە!) ئەوە 27ساڵە بەو ئەقڵییەتەو بەو بەرنامەیە باشور بەڕێوەدەبەن هەتا کوردیان بەئەم رۆژە گەیاند.

ئەگەر 200 ساڵێکیش بگەڕێینەوە و هەندێک نمونەی زەق و رەق لە (دەردە کوردەکە)ی نێو مێرو پاشاکانی کورد بخەینە رو، نازانین ئەوان روی ئەمانەی ئێستا سپیدەکەنەوە یا بەپێچەوانەوە.! لەنێوان ساڵانی 1782 ـ 1789 دا، فەرمانڕەوایی میرنشینی بابان لەماوەی کەمتر لەحەوت ساڵدا شەش جار لە نێوان چوار برا ناکۆکەکاندا مەحمود، عوسمان، برایم و ئەوڕەحمان دا، دەستاودەستی کرد!! برایم پاشای بنیاتنەری سلێمانی لە دورە وڵات مرد، دومەتر خاکی سلێمانی پێنەبڕا، لە شاری موێڵ مردو لە مزگەوتی (نەبی یونس) نێژرا.ئەوڕەحمان پاشای بابان لە ماوەی 24ساڵدا، پێنج جار لە دەسەڵات دورخرایەوە و چوار جاریش گەڕایەوە و بوەوە بە میری بابان! هەڵۆخان یەکێکە لە میرە مەزنەکانی میرنشینی بابان، ماوەی نێوان1588 ـ 1605فەرمانڕەوای بابان بو، خان ئەحمەد خانی جگەرگۆشەی ناپاکیی لێدەکات، بەدەست بەستراوی رەوانەی ئەێفەهانی پێتەختی ئێرانی دەکات.! مەحمود پاشای بابان (مەحمودی دوەم) سەر بە ئێران بو، عەبدوڵا پاشا ش سەربە والی عوسمانیی بو لە بەغدا، ئەو دو میرەی بابان لە ماوەی ساڵانی1827ـ 1831دا، تەنها لەو چوار ساڵەدا چوار جاران یەکتریان لە بابان دەرپەڕاند.! ساڵی 1841 میرنشینی بابان (ناوی زل و دێی وێران) لە سەردەمی ئەحمەد پاشادا ئەوەندە وێران و هەژار بو، بە بابان و دەولەمەندەکانی سلێمانیشەوە نەیانتوانی 200دوێەد تمەن بۆ فەرمانداری هێزێکی ئێران کۆبکەنەوە کە (بۆمەسرەف) داوایکردبو.سەرئەنجام کار بەوە دەگات بۆ یەکەمین جار لە مێژودا فەرمانبەرێکی تورک بێتە سلێمانی و راستەوخۆ فەرمانڕەوایی بکات و بابان تەنها چەند چەکدارێکی مابو، شەوان دەهاتن و تەقەیان لە بنکەو بارەگاکانی تورک دەکرد.میری بابان بابە سڵێمان کە هێشتا پێگەی دەسەڵات (پێتەخت) لە دارەشمانە بو، ساڵی 1689 پەتای رشانەوە (دەردە زەردەکە) وبرسێتیی و قاتوقڕیی هەموکون و قوژبنێکی کوردستان و عێراقیشی گرتبووەوە، بابە سڵێمان هێرش دەکاتە سەرشاری کەرکوک کە ئەودەمە بنکەی ویلایەتی شارەزور بو، شارەکە داگیردەکات و دەستدەگرێت بەسەر ئەمباری ئازوقەو دانەوێڵەو چەک و تەقەنەنییەکی زۆردا و دانیشتووانی بابان تارادەیەک بوژانەوە..دواتر پەلاماری میرنشینی ئەردەڵان دەدات..بەڵام کە 1698شەڕەکەی مەڕیوان دەدۆڕێنێت، ناچار پەنا بۆ حەسەن پاشای والی بەغدا دەبات، بەڵام والی زۆر نامەردان دەیگرێت و لە گەڵ حەڤدە سەرکردەی سوپاکەیدا دەیکوژێت.شای ئێرانیش کە بەکۆمەکیی هێزەکانی ئەردەڵان بەسەر باباندا سەرکەوتبو، لەبری پاداشت هەزارو دوێەد ئەردەڵانی گۆشاوگۆش سەربڕیی و تەپۆڵکەیەکی لە کاسەسەرەکانیان بەرزکردەوە، گوایە ژێر بە ژێر هاوکاری بابان بون.میرنشینی ئەردەڵان1612ـ1867 سەردەمی جەلایری یەکان کە تیرەیەکی بەهێزی مەڕدارە رەشەکان (قەرەقۆینلۆ) و دوژمنی سەرسەختی میرنشینی ئەردەڵان بون، پێنج جاران بنکەی فەرمانڕەوایی گواستۆتەوە : قەڵای زەڵم، قەڵای مەریوان، قەڵای پڵنگان، حەسەن ئاوا، سنە.مەحمود پاشای بابان (مەحمودی دوەم) سەر بە ئێران بو، عەبدوڵا پاشا ش سەربە والی عوسمانیی بو لە بەغدا، ئەو دو میرەی بابان لە ماوەی ساڵانی1827ـ 1831دا، تەنها لەو چوار ساڵەدا چوار جاران یەکتریان لە بابان دەرپەڕاند.! ساڵی 1841 میرنشینی بابان (ناوی زل و دێی وێران) لە سەردەمی ئەحمەد پاشادا ئەوەندە وێران و هەژار بو، بە بابان و دەولەمەندەکانی سلێمانیشەوە نەیانتوانی 200دوێەد تمەن بۆ فەرمانداری هێزێکی ئێران کۆبکەنەوە کە (بۆمەسرەف) داوایکردبو.سەرئەنجام کار بەوە دەگات بۆ یەکەمین جار لە مێژودا فەرمانبەرێکی تورک بێتە سلێمانی و راستەوخۆ فەرمانڕەوایی بکات و بابان تەنها چەند چەکدارێکی مابو، شەوان دەهاتن و تەقەیان لە بنکەو بارەگاکانی تورک دەکرد.

 ئەبو موسلیمی خوراسانی شۆڕشگێڕ وشۆڕەسواری کورد، هاوکارییەکی بنەڕەتیی ئەبوعەباس دەکات بۆ روخاندنی دەولەتی ئومەوی لەشام و دامەزراندنێ دەوڵەتی عەباسیی لە بەغدا، بەڵام لە پاداشتدا کوشتیان.بەرپرسانی تورکیا و شۆفێنیزمی تورک دەڵێن ئەگەر کورد لەگەڵ گاور بەراورد بکەین، بەڵی لەچاو گاوردا موسوڵمانن، بەڵام کە کاریان بە کوردبێت بەناوی ئیسلام و برای ئاینییەوە چاوبەستی لێدەکەن.

شێخ مەحمودی حەفید ساڵی 1917بە هێزێکەوە، بە نان و ئاو بەرگ و کاڵەو پێتاو وچەک و تەقەمەنی خۆیانەوە گەیشتنە (شوعەیبە) بۆهاوکاریکردنی دەوڵەتی عوسمانیی و سوڵتانی تورک لەبەرەنگاریکردنی لەشکرەکەی بەریتانیا کەهاتبو عێراق داگیربکات.سوپای تورک و هێزە هاوپەیمانەکانیان لە کورد وعەرەب بەرگەیان نەگرت و کشانەوە، بەڵام سەرکردەکانی سوپا بەزیوەکەی تورک هێزەکانی کورد و عەرەبیان تاوانبارکرد بەوەی خەرێکی (شڕەخۆریی و تاڵانیی) بون و چەندین کەسیان گولەباران کرد.

جەیمس ریچ 1882 لە ئێرانەوە هاتۆتەکوردستانی بابان، کە پێیداگەڕاوە شوێنەوارێکی ئاوەدانی نەبینیوە بەڵام نەیدرکاندووە! کەچی جەیمس بیللی فرایزەر1783 ـ 1856 کە لە دواساڵى تەمەنیدا دێتە وڵاتی بابان، دەگەرێت و چاوی بە موڵکى بابان دەکەوێت، لەبنى هەمانەکە دەدات ونوسیوێتی: وڵاتی وەها وێران و داماو و هەژارم بەبیردا، کە هەر کۆخ و کۆختەی وێران و سەرەنوێلکە..خێزانی پاشا لە قوژبنێکدا دەژیان، پاشاش رەشماڵێکی لە دەرەوەی شار هەڵدابو.منیش بەناچاریی لە خانویەکی سەربەتاڵدا هەرچۆنێک بو ئەو شەوەم گوزەراند، بەیانیش لای سەرۆک هۆزی ملۆ پارچەیەک نانی رەش و چۆڕێک براماستیان بۆ داناین، وتیان خۆمان و وڵاخەکانیش هەر ئەوە دەخۆین.هەمو شوێنەوار و پاشماوە دێرینەکانی بابان، برایم پاشا شاری سلێمانی دروست دەکات وسلێمان پاشاش تەواویکردومزگەوتی گەورە (مزگەوتی کاک ئەحمەدی شێخ) و قەیسەرییەک بەبەرچاوەوە ماونەتەوە.جەواد پاشای سەرلەشکری تورک سمکۆی شوکاک فریودەدات، ماڵ و سامانە زەوتکراوەکی پێدەدەنەوە و خەسرەوی کوڕیشی ئازاد دەکەن.ئەویش دەستێک لە ئەرمەنەکان بوەششێنێت.سمکۆ (مارشەمعون)ی سەرۆکی ئەرمەنەکانی کوشت، بەڵام تورک بەڵێنەکەیان درۆ بو، ماڵ و سامانەکەیان پێنەدایەوە و کوڕەکەشیان ئازاد نەکرد.فارسەکانیش ئەو هەلەیان لەدەست نەدا، پایزی 1930بەناوی رێککەوتنەوە فریویانداو بانگکرا بۆ گفتوگۆ.بەپێی خۆی هات بۆ کۆبونەوەی مەرگ لە کۆشکی فەرمانداری شاری شنۆ و سەری نەگێرایە دواوە، نامەردانە خۆیی و پاسەوانەکانیشیان کوشتن.

(سەبا هەستە دەخیلت بم بڕۆ بۆ (چار) ی لای سمکۆ
بڵێ تاوی بدا ئەسپی، هەتا تەورێز و قافلانک
هەمو کرمانج و کرماشان بەئاواتن بە گیان و دڵ
سنە حازر، هەمو خەڵکی دەڵێن بێ لەشکری سمکۆ) (1) 

لە مێژوی نوێشدا، کەجەنگی دوەمی جیهان 1917هاتەکۆتا، هاوپەیمانە براوەکان بەریتانیا، فەرەنسا، روسیا و ئیتالیا مافەکانی گەلى کورد لە پەیمانی سیڤەر دا جێگیرکرا کەدەوڵەتی سەربەخۆ دامەزرێنێت، بەڵام تەنها بۆ ئەوەی مستەفاکەمال نەبێتە هاوپەیمانی یەکێتی سۆڤێت بەڵکو بیکەنە لەمپەڕێک لەبەردەم شەپۆلی کۆمۆنیزمدا، لە کۆبونەوەکانی لەندەن 21/2 ـ 14/3/1921سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا لوید جۆرج، سەرۆک وەزیرانی فەرەنسا کلێمنێۆ، وەزیری دەرەوەی ئیتالیا لەگەڵ هەردو شاندی کەمالییەکان بەسەرۆکایەتیی بەکر سامی وشاندەکەی سوڵتان بەسەرۆکایەتیی سەرۆک وەزیران تۆفیق پاشا پێکەوەو روبەڕو کۆبونەوە و لەسەر ئەوە پێکهاتن هاوپەیمانان مافەکانی هەردو گەلی کورد وئەرمەن لە پەیماننامەی سیڤر دا بسڕنەوە و تورکیاش لە یەکێتی سۆڤیت نزیک نەبێتەوە و دەستبەرداری ویلایەتی موێل یش ببێت و چیتر داوای نەکات، بەڵام پەیمانەکەو هەردو گەلی چەوساوەی برا، کورد و ئەرمەن هەرزانفرۆش کران بە تورکیاو پەیمانی لۆزان جێگەی سیڤەر دەگرێتەوە کە مافەکانی کوردو ئەرمەنی سڕیبووەوەهیچ مافێکی ئەوتۆی لەخۆنەگرتبو بۆیان.لەوکاتە بەدواوە ئەوە ێەد ساڵە نەتەوەی کورد کەرت و پەرت و ژێرچەکمەی تورک و فارس و عەرەبە.لە بەرگی سێهەمی پانۆڕامای دیرۆکی دێرین و نوێی کورد بەشێکم تەرخانکردوە بۆ (بەختی رامیاریی) ، ئاخر ئەگەر بەختی رامیاریی نەبێت چییە، شۆڕشی ئۆکتۆبەری1917بەرابەریی لینین ی مەزن لەروسیا هەڵبگیرسێت و روسیا لە جەنگەکە بکشێتەوە و ئەوهەلە زێڕینە بۆ تورکیای دۆڕاو لە جەنگەکەدا برەخسێنێت هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر بەسەر هاوپەیمانە سەرکەوتووەکاندا بسەپێنێت؟ ئەی هەر ئەو مەترسییەی ئەمەریکاو ئەوروپا لە بڵاوبونەوەی بیری کۆمۆنیزم و دەسەڵاتی سۆڤێت، تورکیای نەکردە (کورەِ نازدارەکە) ی ئەمەریکاو ئەوروپاو ئەندامی پەیمانی باکوری ئەتلەسی (ناتۆ)؟

دیکتاتۆرە خوێنڕێژەکەی روسیا (یەکێتی سۆڤێت) کۆتایی دوەمین جەنگی جیهان کە لە ئێران کشایەوە، فەرمانیدا بە تەورێز و سابڵاخ (مەهاباد) رێگە لە سوپای ئێران نەگرن کەدێتە شارەکانەوە بۆ هاوکاریکردنی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمان و هیچ ئامانجێکی دیکەیان نییە.پێشەوا قازی فریودراو باوەڕی پێکردن، بەڵام نامەردانە گرتیان و لە گەڵ چەندین سەرکردەی کۆماری کوردستان لەسێدارەدران.هەژاری موکریانی لەو بۆنەیەدا وتویەتی :

کوردێکم دەوێ چابوک و پتەو

سەفەرێک هەیە بۆمبکا بەشەو

نەهێڵێ تورک و عەجەم بزانن

کەداگیرکەرن لە کوردستانن

پێشان بچێتە شاری مەهاباد

تڵیشێک بێنێ لەو داری بێداد 

ئەودارەی سەیف و قازیان پێداکرد

جمهورییەتی کوردیان پێ لابرد

کۆدەتاچییەکانی بەعس بەرلەوەی مانگی شوباتی1963بە هاوکاریی بەریتانیا کۆدەتایەکی سەربازیی خوێناوی بەسەر ژەنەراڵ عەبدولکەریم قاسم سەرکۆماری عێراقدا بکەن، پەیوەندی بەسەرکردایەتی شۆڕشی کوردەوە دەکەن و پەیمان دەدەن کە سەرکەوتن مافەکانی کورد بچەسپێنن، بەڵام سەرکەوتن و بەئاگرو ئاسن کەوتنە لەنێوبردنی کورد و یەکەمین هەنگاوی وەفاداریشیان بۆ بەڵێن و پەیمانەکەیان رەشەکوژییەکەی شاری سلێمانی رۆژی9حوزەیران1963بو، کە لە مێژودا بە رۆژی مەنعل تەجەولەکە تۆمارکراوە....ێەدام حسەین جێگری سەرکۆماری عێراق لە رێککەوتنەکەی 11مارتی1970دا سەرکردایەتیی شۆڕشەکەی باشوری فریودا و دوای چوار ساڵ لەگەڵ شای ئێراندا لە جەزائیر رێککەوت و شۆڕەکەی لێکڕی !

ئەمەریکا و ئەوروپاو ئێران رێگەیان بە شۆڕشی باشور 1961 ـ 1975 نەدەدا بەسەر رژێمەکانی عێراقدا سەربکەوێت، رێگەیان بە رێککەوتن و ئاشتیش نەدەدا، با شەڕ بەردەوام بێت و جۆگەی خوێن سەربکات و هەردوڵا بێهێز و وڵات کاول و وێران بێت.بەهاری 1975 ئەمەریکاو ئێرانی حەمەرەزاشا پێکەوە لە جەزایر شۆڕشەکەیان بە ێەدام حسەین فرۆشت.

ئەمەریکا روسیا، ئەوروپا و چەند وڵاتێکی عەرەبیش پڕ بەدەم هاواریان دەکرد دۆستە بەوەفاو نەگۆڕەکانمان، جەنگاوەرە کوردە ئازاکان لەبری هەموجیهان جەنگێکی خوێناوی دژی رێکخراوی تیرۆریستیی دەوڵەتی ئیسلام لە عێراق و شام (داعش) دەکەن، بەڵام هەر ئەو شەڕڤانانە کە دوای پتر لە دومانگ بەرخۆدانی هێرشی سوپای تورکیاو جاشە بەکرێگیراوەکانی و بۆردومانی کوێرانەی عفرین بە فڕۆکە وتۆپهاوێژە قورسەکان، هیچ لایەک نەهاتە دەنگ و هەمویان کەڕ و کوێر و لاڵ تەماشای کوژران و وێرانکردنی شارەکەیان دەکرد کە فرۆکە جەنگییەکان تۆپهاوێژە قورسەکان بەسەر شەرڤانان ودانیشتوانەکەیدا دەیانباراند!

کورد کەدیرۆکی دێرینی نەتەوەکەی دەخوێنێتەوە یەکێک لە پرسیارە گرنگەکانی ئەوەیە کە ئەم هەمو میرنشین و (دەوڵەت) انەی هەمانبون کوێوە چون، بۆ تەنها یەکێکیان بە پێوەنەما؟ناهەقیشی نییە، تۆ هەروا تەماشاکە:

1. میرنشینى هەزبانیى 905ز.، محەمەد کوڕى بیلال هەزبانیى لە هەولێر و خۆرهەڵاتى مووێڵ دایمەزراند، سەردەمى خەلیفەى عەبباسى موکتەفى بیللا دەکەونە بەرهێرشى هێزەکانى خەلیفە و دەکشێتەوە شارەزوور، لەوێشەوە خێزانەکانیان دەبەنە چیاى قەندیل و خۆیان ئامادەکردەوە، بەڵام سەرنەکەوتن و روویانکردە ئازەربایجان.میرە ناسراوەکانیان عیساى کوڕى مووساى هەزبانیى، سالارى کوڕى عیسا، ئەبولحەسەن کوڕى موسکیى هەزبانیى.

2. میرنشینى رووادیى – رەوادیى (ڕەوەندیى) 230 – 618 کۆچى ـ هەتاوى، محەمەد رەوەند لە سەردەمى سەفەوییەکاندا 1501 – 1736ز.لە ئازەربایجان دایمەزراند.

3. میرنشینى حەسنەوى 950 – 1095ز.حەسەن کوڕى حسێن سەرۆکى هۆزى بەرزیکانى لە کوردستانى رۆژهەڵات دایمەزراند و شارى دینەوەر لە باکوورى کرماشان پێتەختى میرنشینەکە بوو، میرحەسەن پەیوەندى لەگەڵ بوەیهییەکاندا ژیرانە راگرتبوو، سەردەمى ئەوانیش سنوورى خۆى فراوانکرد.دوواى مردنى میرحەسەن 979ز.یەکێک لە کوڕەکانى بەنێوى (میربەدر) 35 ساڵ فەرمانڕەوایى هەرێمەکانى کوردستان (مەبەست لە دەڤەرى سنە ـ سنەندجە.ن.ک) ، دینەوەر، کرماشان، هەمەدان و شارەزوور دەکات.بایەخیدەدا بەفراوانبوون و ئاوەدانى وڵات و چاودێرى هەژار و و لێقەوماوان، دوواى مردنى میر بەدر لە 194 زایینیدا تاهیر کوڕى هیلال کوڕى بەدر دەبێتە میر و تەنها ساڵێک فەرمانڕەوا بوو، ئەو مردوو میرنشینەکەش رووخا و میرنشینى عەننازیى لە جێگەدا دادەمەزرێت. (2) عەبدولرەقیب یووسف دەڵێت میرنشینى (دەوڵەتى) حەسنەوى دوواى دەوڵەتى شەددادى دامەزراوە.ئەگەر ئەو بۆچوونەى عەبدولرەقیب یووسف بسەلمێنین، دەبێت میرنشینى حەسنەوى 1165ز.کە دووا ساڵى فەرماڕەوایى شەددادییەکانە یا دوواتر دامەزرابێت و هەتا 1215ز.فەرمانڕەوابووە.ئەو ئەنجامەش جیاوازیى دوو ێەد ساڵێک لە دامەزراندن و ێەدو بیست ساڵێک لە رووخانیدا دروستدەکات.هەمان ئەم میرنشینە لە سەرچاوە عەرەبییەکاندا بە حێن کیف – حەسەن کیف (قەڵاى رابواردن) تۆمارکراوە و بەر لەهێرشەکەى جەنگیز خان 1203 – 1226 ز.میرنشینى حەسنەوى لە کوردستان و خوزستان و میرنشینى شاهێنى لە کوت و بەدرەو جەسسان دامەزرابوون.

4. دەوڵەتى شەددادیى 340 ک/951 – 1174ز.لە نێوچەى ئاران نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا و رووبارى ئاراس، محەمەدى کوڕى شەدداد دایمەرزاند، شەددادیى تیرەیەکە لە هۆزى رەووادى.میرە بەهێزەکانیان: میرلەشکر هەشت ساڵ فەرمانڕەوا بووە و میر فەزلوون کوڕى محەمەد چل و پێنج ساڵ و میرشاوەر دوواى موحەممەد ساڵى1030ز.بووە بە میر.ئەبوسوار کوڕى فەزلوون ناسراوترین میرى شەددادییەکانە، سەردەمى مەغۆل ئەویش وەک هەموو میرنشینەکانى تر لە ئەنجامى هێرشەکانى مەغۆڵدا بەسەرکردایەتى جەنگیزخان 1023 -1226 ز.هەڵدەوەشێت هەرچەند خۆی و هێزەکەى کشانەوە بۆ شارى (ئانى) لە ئەرمینیا. (3) 

5. میرنشین (دەوڵەتى) ى دۆسکیى مەڕوانیى 1012 – 1061ز.نەێر ئەلدەولە ئەحمەد کوڕى مەروان کوڕى (کەک) لە باشوورى لوڕستان دایمەزراند.وەک عەبدولرەقیب یوسف دەڵێت دیوار و بانەکانى (مەبەست بنمیچەکانە) بەئاوى زێر نەخشکراون.بۆچوونیش هەیە میریاد کوڕى دۆستەک ساڵى 983 ز.لە ئامەد – دیاربەکر دایمەزراندووە و بەشێک لە ئەرمینیاش دەپچڕێت و دەستى گەیشتووەتە مووێڵیش.میریاد 993 ز.دەمرێت و میر ئەبووعەلى کوڕى مەروان و دوواى ئەویش میر موحەممەدى دەولەویى براى 387 ک/997ز.میرنشینەکە بەڕێوە دەبات.میرنشینى دۆسکیى – مەروانیى ئەوەندە بەهێز بوو هەردوو دەوڵەتى رۆمى بێزنتە و بووەیهى داندەنێن بە سەربەخۆیى میرەکانیدا.میر ئەحمەد یەکێکە لە هەرە میرە مەزنەکانى کورد و میرنشینەکەى گەیاندە ئاستێکى بەرچاوى ئاوەدانیى و پێشکەوتن لە رۆژهەڵاتدا، چەندین کۆشک و تەلارى دروستکرد، نموونەى باڵاى هونەرى بیناسازیى بوون.ئەمە جگە لە پڕۆژەکانى ئاوو پرد و رێگاوبان و نوێژەنکردنەوەى شوورا و قەڵا دێرینەکان و پیادەکردنى رژێمێکى نوێ بۆ بەڕێوەبردنى وڵات بەهۆى وەزیر و والییەکانەوە.

باڵوڵ دووا میرى میرنشینەکە بوو، تورکە سەلجووقەکان، ئامەد ـ دیاربەکرى پێتەخت داگیردەکەن و میرنشینەکە دەڕوخێنن (3) 

6. میرنشینى عەننازى (بەنوو عەناز) 991 -1117ز.ئەبولفەتح موحەممەد کوڕى عەنناز لە باکوورى کوردستان دایمەزراند، دەستەڵاتى دەگەیشتەخانەقین، دواى مردنى، حیسامەددینى کوڕى، 36 ساڵ فەرمانڕەوا بوو.

7. دەوڵەتى ساڵرى 300 – 400 ک لە ئازەربایجان دامەزراوە، دایسەم یەکیک لە میرەکانى ساڵرییەو 314 – 330 ک فەرمانڕەوا بوو و ساڵى 345 ک.دەکەوێتە دەست دوژمن و لە زینداندا دەیکوژن (4) . (گومان لە دروستى ساڵى 345 ز دەکرێت، رووداوەکە پێشتر بووە) .

8. دەوڵەتى ئەیووبى 1186 – 1260ز.قارەمانى کورد و ئیسلام یوسف کوڕى نەجمەددین ئەیووب ناسراو بە سوڵتان سەڵاحەددینى ئەیوبى دایمەزراند و فارمانڕەوایى هەردوو وڵاتى میسر و شامى دەکرد.

9. میرنشینى شوانکارە سەدەى 11- 13ز.لە باشوورى خۆرهەڵاتى ئێران لە ژێر سایەى دەوڵەتى خوارەزمى و دەوڵەتى سەلجووقدا دامەزراوە. (5) 

10. میرنشینى فەزڵەوى 543ک ـ ؟ سنوورەکانى لە نەهاوەندەوە دەگەیشتە شارەزوور.

11. میرنشینى بۆتان 1417 ز.لە هەرێمى جزیر و بۆتان دامەزراوە.

12. میرنشینى بادینان 1262 – 1837 شێخ بەهادین کوڕى شەمسەدین لە ئامێدى دایمەزراند و هەر بەناوى ئەویشەوە ناونراوە بەهائەددین – بەهادینى، بادینى – بادینان (6) شێخ بەهاددین میرێکى دانا و کارزان بوو، بەپرس و راوێژى پیرەپیاوەکان وڵاتى بەڕێوەدەبرد، بایەخیدەدا بە ئاوەدانکردنەوە و رازاندنەوەى وڵات، چەندین مزگەوت و خوێندنگەى ئاینیى کردەوە و مەلا و زاناى لێهاتووى بۆ راگرتن.شارى زاخۆشى خستە سەر بادینان.دوواى بەهاددین بیست و پێنج میر فەرمانڕەواییانکرد، میر زەینەدین لەوپەڕى ئازادی و سەربەرزیدا بوو، میر حەسەن کوڕەزاى میر زەینەدین قەڵاى ئامێدى لە هێرشێکى هێزەکانى (مەڕدارە سپییەکان ـ ئاق قۆینلۆ) پاراست بە سەرکردایەتى سلێمان ئۆغلۆ و بە سەرشۆڕى و شپرزەیی گەڕانەوە.

13. دەوڵەتى مەڕوانى لە ئامەد (دیاربەکر) دامەزرا.

14. پێنج حکومەتەکەى ویلایەتى وان ـ باکوورى کوردستان:

ا ـ فەرمانڕەوایى بەنى قەتوور (چیا و دەربەند و قەڵایەک لە خۆرهەڵاتى کوردستان نیزیک رووبارى ئاراس هەیە بەناوى قتوور.ن.ک) .

ب ـ دەستەڵاتى بیرەدۆسى – یا حکومەتى بیردەسى.

ج ـ دەستەڵاتى جۆلاینى – حکومەتى جۆلاینى.

د ـ دەستەڵاتى دمدمى (لە قەڵا بەنێوبانگەکەى دمدم وەریگراوە) .

هـ ـ دەستەڵاتى دومبلى، ناوێکى کوردی بووە، وەک مێجەر نۆئێڵ بۆی دەرکەوتووە دەستەڵاتى تورک، ناوە کوردییەکان دەشێوێنن.

15. میرنشینى بتلیس 1547 – 1674 ز.لە سەردەمى شا عەبباسى سەفەویدا دامەزراوە وەک ئەولیا چەلەپى دەڵێت: دە رۆژ لە خزمەت ئەحمەد پاشاى زاواى سوڵتان موراد میوانى عەبداڵخان میرى بتلیس بووین لەڕیزى شاو قەراڵەکانى ئەوروپادایە، هەر ئەو ئەحمەد پاشایەش بەفەرمانى سوڵتان موراد 1045 ک./1654 /1655ز.پەلاماریدا و 1065 ک./ 1674ز.شکاندنى و میرنشینەکەى رووخاند.

16. میرنشینى ئەردەڵان 1612 – 1867 ز.بابە ئەردەڵان لە تیرەى مامۆیى هۆزى رەوەند دایمەزراند.

17. میرنشینى بابان 1650 – 1851ز.ئەم چوارمیرنشینەی ئەردەڵان، بابان، سۆران و میرنشینى برادۆست (خانى زێڕین لەپ) لە چوار بابەتى سەربەخۆدا بەدرێژی باسکراون. (5) 

18. میرنشینى سۆران ؟ ـ 1836 میر موحەممەد و خانزاد لە میرە مەزنەکانى سۆرانن، خانزاد 1559 لەسەردەمى شا تەهماسەب (تەهمان سپى) دا میرى سۆران بوو، بەڵام سوڵتانى عوسمانى دوریدەخاتەوە بۆ شارى سەماوە – عێراق.

19. یەکەمین حکومەتى کوردستان – باشوور بە سەرۆکایەتى مەلیک مەحموود 1919

20. دووەمین حکومەتى کوردستان – باشوور بەسەرۆکایەتى مەلیک مەحموود، 1922.

21. ئێران هەر لە 2/11/1914 بێلایەنى خۆى لە جەنگدا راگەیاند، بەڵام تورکیا رێز لەو هەڵوێستە ناگرن و  بۆ پێشگرتن لە لەشکرى رووسیا چەند ناوچەیەکى خۆرئاواى ئێران داگیر دەکەن و  سەرۆک هۆزێکى کورد، موحەممەد حوسێن خانى موکرى و  یەکێک لە کورەکانى لە سێدارە دەدەن.هێزەکانى رووسیاش لەهەر سێ قۆڵى خانەقین، سلێمانى، رەواندزەوە بەسەرکردایەتى ژەنڕاڵ باراتۆڤــ پێشڕەوى دەکەن، 13/ 5/ 1916 لە ناوچەى رایاتەوە هێرش دەکەنە سەر رەواندز و دەیگرن، رەشید ئاغاى هەرکیش تیرباران ئەکەن، ئەرمەنەکانى ناوچەکەش گەلێک کارى ناڕەوا  و  دەستدرێژیان کردە سەر دانیشتوان، هێرشى رووسەکان لە رەواندوزەوە سەرکەوتوو بوو، بەڵام لە قۆڵى خانەقینەوە لە یۆنیۆى 1916 دەشکێن. (61) وەک لەو دوو رووداوەدا دەردەکەوێت تورکەکان سەرۆک هۆزێکى کورد لە سێدارە دەدەن بە تاوانى ئەوەى هاوکاریى رووسەکانى کردووە، رووسەکانیش کە دێنە رەواندز سەرۆک هۆزێکى کورد تیرباران دەکەن گوایە هاوکاریى تورکى کردووە.دەبێت ئەوەش بە بیربهێنینەوە هێزێکى کورد بە سەرکردایەتى شێخ مەحموود لەشکرى رووسەکانى لە خانەقین شکاند.

22. کۆمارى کوردستان (کۆمارى مەهاباد) 22/1/1946 – 15/12/1946 پێیتەختەکەى شارى مەهاباد بوو- خۆرهەڵاتى کوردستان.هەرچەندە کۆمارە تاقانەکەى کوردستان تەمەنى کورت بوو، کەمتر لە ساڵێک، بەڵام مێژوونووسان لەسەر ئەو ماوە کورتەش لە راگەیاندنى کۆمار و هەڵکردنى ئاڵاى کوردستان و کەوتنى کۆماردا هاوبیر نین، بەتایبەتیش مێژوونووسى فارس تەفرشیان و مێژوونووسانى کورد دکتۆر ئەورەحمانى قاسملۆ، بەکر عەبدولکەریم حەوێزى، شەوکەت شێخ یەزدین.

گەرۆک و مێژوونووسى بەویژدانى عوسمانى (لەو باوەڕەدام کوردە) باس لە حکومەتى (مەحموودى) ش دەکات لە خۆرهەڵاتى گۆمى وان دامەزراوە و وتوویەتى چیاکانى باڵچین جێگەیانە، چیاى شاکدیکى لە خاکى عەجەم جیایان دەکاتەوە، لەولایانەوە قەڵاى قوتوورى عەجەمە.

دابەشکردنی کوردستان: مەلا ئیدریسی بتلیسیی (1520مردووە) 46 میروسەرداری کوردی یەکخست بەپێی رێککەوتنەکەی9/8/1515و بەوهۆیەوەسەلیم 23/8/1514لە چاڵدیران بەسەر شا ئیسماعیل دا سەرکەوت.شکستەکەی ئێران ئەوندە قورس بوو شا ئیماعیل بەرگەی نەگرت، تێکچو (ئەقڵ و فامی لە دەستدا) ..سەفەوەییەکان لە دژی کورد چەندین هۆزی تورک لە قەفقاسەوە دەهێنن و لە ناوچە شاخاوییەکاندا نیشتەجێیانکردن.ئەو دو دەوڵەتە داگیرکارە سەرئەنجام ساڵی1639 بەپێی پەیمانی زەهاو رێککدەکەون وکوردستان لەنێوخۆیاندا دەکەن بە دوبەشەوە.

وڵاتی کورد بەردەوام داگیرکراوە، بەڵام تاپۆى مڵکایەتیى و خاوەندارێتییە بەخوین نوسراوەکەی هەرگیز نەکەوتۆتە دەست داگیرکاران (6) 

عومەری خەتتاب (ر.خ) ساڵى 13ک/ 623ز.دەبێتە خەلیفە، درێژە دەدات بە لەشکرکێشییەکانى سەردەمى خەلیفە ئەبوبەکر وڵاتى شام لە چنگى بێزنتە دەرهێنراو عێراق  و کوردستانیش لە ژێر دەستى دەوڵەتى ساسانى رزگار کران.سەرکردەى لەشکرى ئیسلام، سەعدى کوڕى ئەبی وەققاێ لە نامەیەکدا پرسیار لە خەلیفە دەکات ئایا بەردەوام بێت لە پێشڕەویکردن ؟ خەلیفە عومەرلە وەڵامدا نووسیوێتى: خۆزگە لە نێوان دەشتەکانى عێراق و  چیاکاندا (مەبەستی کوردستانی باشوورە) شورەیەک هەبوایە رێگەى نەدایە هیچ لایەکمان سنوور ببەزێنین.ئێمە دەشتەکانمان بەسە، پاراستنى گیانی سەربازەکان گرنگترە لە تاڵانى و  دەستکەوت (ئەنفال) .دەقەکی نامەکەش بەمجۆرەیە وەک موحەممەد جەمیل رۆژبەیانى نوسیویەتى: (وددت لو بين السواد والجبل سدا لايخلصون الينا ولا نخلص اليهم و حسبنا من الريف، أنى آثرت سلامة الجند على الانفال) (127) لە نامەیەکى دیکەشدا ژیرى و  هەڵکەوتوویى خەلیفە وەک سەرکردەیەکى بە ئەزموون  و  قاڵبوو دەردەکەوێت (أن قف مكانك ولا تتبعهم وآتخذ للمسلمين دار هجرة و منزل جهاد و لا تجعل بينى و بين المسلمين بحراً) (128) فەرمانێکى بنبڕ بە سەعد دەدات: لە شوێنى خۆت بوەستە، مەبەستى لەو شوێنەیە تا ئەوکاتە داگیریکردووە و  دواى دوژمنە بەزیوەکان مەکەوە و  نەوایەکى دوورکەوتنە لە وڵات (دۆرگەى عارەب)  و  سەنگەرى جەنگ لە پێناو ئیسلامدا بۆ سەربازەکان دابین بکە و  کارێک مەکە دەریا بکەوێتە نێوانمەوە لەگەڵ موسوڵماناندا.شایانی ئاماژەیە کە لەشکرەکانی ئیسلام تەنها کولتورە ئاینییەکەی لە کوردستان چەسپاند، بەڵام کولتورە کۆمەڵایەتییەکەی لەنێو کوردا جێگەی نەدەبووەوە! دۆڵی ئەسحابان و دۆڵی کافران لە دەڤەری کۆیە، شوێنەواری ئەو شەڕەیە باپیرانی کورد بەرامبەر لەشکری ئیسلام کردویانە و کوژراوەکانی هەردولا بەجیاواز نێژراون، موسوڵمانەکان لە دۆلێکدا نێژراون بەدۆڵی ئەسحابان ناسراوە و هەرکەس لەوێوە تێپەڕیوە فاتیحەیەکی بۆ خوێندون، باپیرانی دانیشتوانی دەڤەرەکەش لە دۆڵێ کافران دا نێژراون و هەرکەسێک لەوێوە تێپەریوە چەند خڕکە بەردێکی تێدگرتون!! (7) 

ئەمانە هەریەکەو لە سەردەمێکدا کوردیان فریوداوە، کوردە داماوەکەش خۆ ناتوانێت هێچ لایەنێک فریوبدات، سوکوباریک و زۆر وەستایانە یەکتر فریودەدەن و چاڵی قوڵ بۆ یەکتر هەڵدەکەنن، ئەوەند قوڵ خۆشیانی تێدەکەون! روداوەکانی 16ئۆکتۆبەر2017و هەڕەشەکانی سوڵتان ئەردوگان دیکتاتورەکە نوێیەکەی تورکیا نوێترین نمونەیە کە باوەڕناکرێت هیچ دوژمنێک ئەوەندە کوردی فریودابێت کە سەرکردەکانی فریوی دەدەن وماڵوێرانیان کردووە.کەواتە مەتەڵی ئەم قەدەرەی کورد لەچیدایە؟ میر و سەرانی کورد لە رابوردا چۆن بیریان کردۆتەوە و ئێستا چۆن بیر دەکەنەوە؟

بەشی پێنجەم

باشە کورد گێلە، دەبەنگە و (خزمی ماسی یە) و فێرنابێت یا (هەر بەزمێک دەزانێت، سێ پێیی) !؟ میرو سەرکردەکانی عەرەب بەتایبەتی شەریفی مەکە حسەین کوڕی عەلی، عەبدولعەزیز ئالسعود و میری کوەیت، یەکدڵ و بەباوەڕەوە بێ ئەملاوئەولا چارەنوسی خۆیان و گەلەکانیان گرێدا بە بەریتانیاوە و چەکی شۆڕشیان لەڕوی دەوڵەت و سوڵتانی عوسمانیدا بەرزکردەوە، ئەمە لە کاتێکدا جگە لە گەلانی دەشتەکانی حیجاز، وڵاتی شام (سوریا، لوبنان وئوردون) هەر هەمو گەلانی عەرەب و موسوڵمان دژایەتییان دەکردن و لایەنی سوڵتان دەگرن کە جێگری پەیامبەرەو سەرپێچیکردنی فەرمانەکانی کاری موسوڵمانان نییە و هەرکەس بیکات لە ئیسلام لایداوە، بەڵام شەریف حسەین بڕیاری بنەبڕی خۆی دابو، بایەخێکی بەو قسانە نەدەدا.بەریتانیاو هاوپەیمانەکان جەنگەکەیان بردەوەو سێ دەوڵەتیان بۆ کوڕەکانی شەریفی مەکە دامەزراند، دەوڵەتی عێراق ـ شا فەیێەڵ، دەوڵەتی سوریاـ شا عەبدوڵا و دەوڵەتی ئوردون ـ شا عەلی.میرو سەردارەکانی کوردیش دەمێک لەپاڵ سەفەویەکانداو دەمێک پێش لەشکری عوسمانییەکان و یەکێکیان دژی بەریتانیا و ئەویدیکە هاوکارێتی، میرێک رودەکاتە روسیا، دەستوبرد میرێکی دیکە لەپاڵ ئێران یا تورکیادا لەبەرامبەر روسیا دەوەستن..ئەوەتە ئێستاش دو هێزە سەرەکییەکە راست و چەپ پەنای تورکیاو ئێرانیان گرتووە! بەهەمو پێوانەکان کورد لەنەتەوە ژیر و زیرەکەکانە، ئەی بۆ فێرنابێت و پەند و ئامۆژگاریی لە رابوردو وەرناگرێت، بەردەوام ئەزمونە تفت و تاڵەکان دوبارە و دەبارە و ێەدبارە دەکاتەوە وهەردەکەوێتەوە هەمان چاڵ و هەمان داوەوە.دەڵێن سوار هەتا نەگلێت نابێتە سوار.کورد سوارێکە هەزاران ساڵە هەر دەگلێت و دەگلێت و نابێت بەسوار! کەوەکان دەخوێنن، گۆرانی عەشق بۆ (ماکەو ـ مێکەو) ەکان دەچڕن، بانگیان دەکەن و نازانن ئەوە گۆرانی مەرگی هاورەگەزەکانیانە، بەڵام کورد دەزانێت خزمەتکردنی دوژمنان و (بانگ کردنیان) چ کارەساتێکی بەدواوەیە، کەچی هەزاران ساڵە هەردەیکات و دەیکاتەوە! مارکس جوانی وتووە ( مرۆڤەکان بەدەستی خۆیان مێژوی خۆیان دەنەخشێنن، بەڵام بە ویست و ئارەزوی خۆیان تۆمارناکرێت) با چاوێک بە دیرۆکی سەردەمی میرنشینەکانی ئەردەڵان، بابان و سۆراندا بگێڕین دەبینین دیرۆک و مێژووەکە خۆیان دروستیان کرد، بەڵام هیچ کاتێک نەک لە بەرژەوەندی کورد، لە بەرژەوەندی خودی خۆشیان نەکەوتەوە.

کوردیش بە ژێر چەپۆکیی وداماویی، بێ دۆست وپشتیوان سەرسەختانە زمان  و  هونەر و  وێژە و داب و نەریتى خۆیان 

مەردانە دەپاراست و بزرنەکرد.کوردسەربەخۆیى لە دەستدا، بەڵام هەرگیز تایبەتمەندییە نەتەوەییەکانى نەدۆڕاند

شانازیکردن بە کوردبون و خۆشویستنى کوردستان لە هەستونەستیدا هەرهەڵدەکشاو هەر هەڵدەکشێت. (8)

ژێدەرەکان :

1 ـ : تکایە بۆ سەرجەمی سەرچاوەکان بنواڕە : نوری کەریم، دیرۆکی دێرین و نوێی کورد..، بەرگی دووەم، لاپەڕە 283، چاپخانەی چوارچرا، کوردستان 2017

2 ـ 4: نوری کەریم، دیرۆکی دێرین و نوێی کورد..، بەرگی یەکەم، لاپەڕەکانی 330 ـ 331، چاپخانەی چوارچرا، کوردستان 2017

5 ـ ئەو چوار میرنشینەی ئەردەڵان، بابان، سۆران و بۆتان لە بەشێکی سەربەخۆدا بە تێروتەسەلی لە هەمان سەرچاوەدا، بەرگی یەکەم، لاپەڕەکانی 333 ـ 383 تۆمارکراون.

6 ـ هەمان سەرچاوە، لاپەڕە 331

7 ـ هەمان سەرچاوە، لاپەڕە 134

8 ـ هەمان سەرچاوە، لاپەڕە 113

127، 128 : هەمان سەرچاوە، لاپەڕە 452 وسەرچاوە خوازراوەکانیش دیاریکراون.

****************

نوری کەریم/ ئەڵەمانیا