دەسیسە (complot)

لەکاتی رواداوەکانی شارلئ ئێبدۆدا، ڕۆژنامەی پارتێکی کوردستان، کە خۆیان بەکەسانی پێشکەوتوخواز دەزانن، ئەو بابەتانەیان بلاودەکردەوە کە چۆن ئەم روداوانە دەسیسەن، لەکاتێکدا دەوری ئەوان بەرزکردنەوەی ئاستی ڕۆشنبیری خەڵکە، نەک نزمکردنەوەی ئاستی خۆیان. لە رۆژنامەیەکی تریشدا کە خۆی بە ئۆپۆزیسیۆن دەزانێت، لە وتارێکدا باسی ئەوەی دەکرد کە گوایە لەشەقامێکی بەناوبانگی فەرەنسادا ئەتوانیت پیاوێک بکڕێت، بێ ئاگا بون لەوەی کە ئەو هەواڵە تەنها ڕیکلامێکی بازرگانی سایتێکی بەیەک گەیشتنی کوڕانو کچان بو.

 بۆیە ئێستاکە لە زمانی کوردیدا پیتی (ژ )دەکەن بە  (ج )، و  پیتی (پ ) دەکەن بە (ب) لەبەر ئەوەی کە هەواڵەکانیان لە رۆژنامەی عەرەبیەوە وەردەگرن، زۆربەی ڕۆژنامە عەرەبیەکانو وڵاتانی ئیسلامیش کەڵچەری  لێکۆڵینەوەیان  نیە  بۆ روداوەکان، بۆیە بۆ ئەوان زۆر ئاسانترە هەمو روداوێک بکەن بە دەسیسە. بێگومان پێانساندنی روداوەکان بە دەسیسە خەڵکی لە دودڵی دەپارێزێت لە جیهانێکدا کە هەمیشە روداوەکان زۆر ئاڵۆزتر دەبن و لە نارونیدا باوەڕبون بە دەسیسە جۆرێکە لە سادەکردنەوەی روداوەکان .دەسیسە بونی هەیە و  بەلام نابێت دەوری ڕێکەوتو هەڵەی مرۆڤو روداوەکان وەڵا خرێت.

دەنگۆی ئاستی دەسیسەکان لەکاتی روداوەکانی شاری ئێبدۆدا  گەشتبونە ئەو ئاستەی کە تەنانەت ڕێپانی خۆپیشاندانەکانی پاریسیشیان وەها نیشان ئەدا کە گوایە بەپێی نەخشەی ئیسرائیل کرابو.

***

پێش ئەکسیۆنی پێنجی هێلەکە زەردەکان کە شەمەی داهاتوە، ئەمڕۆ10 ی دیسەمبەر لە لۆکسەمبورگ کەسێکی ئیسلامی کە هەتا ئەم کاتە خەریکی دزی و خراپە بوە، ئێستاکە بۆتە موسڵمانێکی توندرە و لە شەوێکدا چوار کەسی کوشتوە و ژمارەیەکی زۆریش بریندار.  هەر خێرا هەڵا بەرز بوەوە کە گوایە ئەمە دەسیسەی حکومەتە، هەتاوەکو روداوەکانی فەرەنسای پێ بشارێتەوە، گەنجانی ئیسلامیش بەهەمان شیوە دەلین ئەوە بۆ ئەوەیە کە ئێمەی ئیسلام تیوە بگلێنن . هۆکاری سەرەکی بە ناساندنی ئەم رواداوە وەک دەسیسە لەبەر ئەوەیە کە هەمومان لەفەرەنسا بیرمان لەوە دەکردەوە کەئەگەر لەم کاتەدا روداوێکی ئاوا روبدات بێ شک بە قازانجی حکومەت دەشکێتەوە، کەواتە مادام من بیرم لەوە کردۆتەوە، بەهەمان شیوەش کاربەدەستانی حکومەتیش بیریان لەهەمان شت کردۆتەوە و کردویانە،  بۆ یە ئەمە ڕێکەوت نیەو دەسیسەیە، سەلماندنیش بۆ ئەم روداوە ئەوەیە کە کاتێک وەزیری ناوخۆ لەسەر تویتەر مەسجێکی ناردوە گوایە  پیش روادوەکە ناردویەتی بەگوێرەیی سەعاتەکەی کەلەسەری نوسراوە، کە داوا لە خەڵکی لۆکسەمبورگ  دەکات کە نەچنە درەوە و خۆیان بپارێزن.

 

بەڵام  پاش لێکۆڵینەوە، دەرکەوتوە کە بە گوێرەی سایتی تویتەر ئەگەر کاتەکەت نەگۆڕیت ئەوا بە ئۆتۆماتیکی تویتەر دەیخاتە سەر کاتی پاسیفیک، کە نۆ سەعات پێشترە  بۆیە لەبری ئەوەی  کە بنوسرایە 8.47، نوسراوە 11.47 .

*****

کێن ئەوانەی کە باوەڕیان بە دەسیسە هەیە ؟ وایان باوەڕە کە ئەو رواداوانەی  رو ئەدەن بە ڕێکەوت نیەو حكومەتەکان بڕیار نادەنو هێزێکی شاراوە حوکم بەسەر ئەواندا و بەسەر جیهاندا  دەکات؟

بە پێی لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی 2003 دا، لە سەدا 26 ی خەڵکی لە کۆمەڵگەی ئەمریکیدا سورن لەوەی  کە زۆر لەو روداوانە روئەدەن لە جیهاندا هەمویان بە دەسیسە دەکرێن، بێ گومان پیاوان ڕێژەیان زۆرترە لە ئافرەتان، تۆ بڵێی لەبەر ئەوە بێت کە ژنان ناقسولئەقڵ بن ؟   ئەو کەسانەشی هەمو شتێک بەدەسیسە دەزانن بە شێوەیەکی گشتی خێزانیان پێکنەهێناوە، ئاستی خوێندنیان بەرز نیە، هەندێک جار لەدەرەوەی بازاڕی کارن، موچەیان نزمترە لەوانەی باوەڕیان بە دەسیسە نیە، هەندێکیان درامی خێزانی ژیاون ؛ باوکو دایکیان جیابونەتەوە، تەنیان، هاورێ و ناسراویان کەمە ، باوەریان بە داهاتو نیە، توڕەنو توانای کۆنتۆکردنی خۆیانیان نیە، زۆر باوەریشان بەخۆیان نیە.

ئەو فاکتەرانەی کە یارمەتی دەرن ئەوەیە کە  خۆیان بەکەمتر دەزانن لەوانی تر. هەمیشە دژی سیستەمن، توانایان کەمە لە لێکۆڵینەوەدا بەوەی کە باوەریان هەبێت کە روداوێک ئەتوانێت بەجۆرێکی تر بێت . 

پاڵنەری بڕیاردانی روداوەکەش وەک دەسیسە ئەوەیە کە توانای فێربونو تێگەیشتنیان کەمە، پاشان ئەو سەرچاوانەی بەدوایدا دەگەرێن هۆکارن. هەرچەندە لێکچونێک هەیە لەگەڵ کەسانی پەرانۆدا بەلام ناتوانرێت وەک ئەوان ببینرێن.

 شیکارە نەفسیەکان دەڵێن کە رۆمانو فلیمەکان زۆر کاریگەریان لەسەر ئەمە دیاردەیە هەبوە ، لەم فلیمانەدا هەمیشە وا پێشاندراوە کە حکومەتەکان دەورویان لاوز بوە بە هۆکاری دەسیسەی هێزی دەرەکیەوە، ئەم هێزانەش هێندە شاراوەن کە ئەبێت زۆر زیرەک بیت هەتاوەکو بۆت رونببێتەوە. ىیگومان فلیمو رۆمانەکانیش هەندێک جار بە ئامانجی بازرگانی و هروژاندنی هەستی مرۆڤ کراون، وەک لە فلیمی؛ 39 پلەی هیچ کۆکدا.

***

یەکەم دەسیسە لە مێژودا کە بوە هۆ کوشتنی هەزارەها کەس لە فەرەناسا، لە ساڵی 1300 دا ئەوە بو کەجولەکەو نەخۆشە گولەکانیان تاوان بار دەکرد بەوەی کە گوایە ئەمان بە دەسیسە ئاوی بیرەکان پیس دەکەن بۆ کوشتنی مەسیحیەکان، ئەم جۆرە دەسیسانە پێیان دەوترێت دەسیسەی بجوک کە لەلایەن کۆمەڵە کسێک لەناوچەیەکی بجوکدا روئەدەن، بەلام لە داوی شۆرشی فەرەنسی  دەسیسەی گەورە پەیدا بو، کە گوایە فرەماسۆن و جولەکەو کۆمۆنیست دژی هەژارانو موسڵمانانو حکومەتەکان دەیکەن، بەتایبەتی ساڵی 1934 کاتێک لەفەرەسا  ویستیان پەرلەمان داگیر بکەن کە گوایە پەرلەمانی فەرەنسا بەشدارە لەدەسیسەدا.

ئەم خەیاڵانە بەستراونەتەوە بە مێژوی سیاسی و ئابوری و سۆشیالەوە،  بۆ نمونە گەورەبونی هێزی کاپیتالیسم و بازاڕی بورس بۆتە هۆی دروست بونی فکری دەسیسە لە بازاڕی جیهانیدا، لە شەڕی ساردا هەمیشە وڵاتانی کۆمۆنیستیان بە هۆکاری هەمو رواداوەکان دەزانی لەئەمەریکا. هەروەها ئەو بڕیارانەی کە سەرۆک کۆمارێک ئەیدات وائەزانێت کە ئەو حوکم دەکات بەلام هەموی درۆیەو لەلایەن بانکو فرەماسۆنەوە بڕیاری لەسەر دراوە، هیچ شتیک بە ڕێکەوت نیە؛ کاتێک کەسێکی ناوداری وەک لەدی دەیانە لە روداوێکی سەیارەدا لە پاریس دەمرێت، یان کاتێک لە ولاتی هایتی بومەلەزرەیەک رو ئەدات ئەڵێن کە ئەوە ئەمەریکا کە لە رێگەی  ئۆرگانیزاسیونە نهێنیەکانیەوە بە هارپ ئەوەی کردوە، یان کاتێك لە روداوەکانی  محەمەد میهرا لە پاریس وتیان بۆ ئەوەیە کە سارکۆزی جارێکی تر هەڵبژێرێتەوە. هەر یەک لەم روداوانە، وەک بەتاڵەو شەرو تەقینەوە و ئیختالاتی کەسانی بەناوبانگ یەک هۆکاری سەرەکیە ؛ کاری پلانداڕێژراوە ولەلایەن هێزێکی شاراوەوە  دەکرێن، کەئەمەش جۆرێکە لە هاتنەوەی  خراپەو بەو هۆیەوە دەجال، بۆیە هەندێک وایان باوەرە کە جودایسم لەژێر کاریگەری خراپەدایەو خزمەت بەو دەکات ئامانجی لەناوبردنی مرۆڤە. هەموشمان دەزانین چەندە ڕێپۆرتاژو بەرنامە کراوە لەسەر بەدەسیسەکردنی 11 و سەپتەمبەر لە ئەمەریکا کە گوایە ئەمە پلانی سی ئای ئەی و ئیسرائیلە. 

کاتێک سەلماندمان کە زەوی بەدەوری ڕۆژدا دەخولێتەوە پاشان هەسارەمان دۆزیەوە پاشان باسی ئەوەمان کرد کە پێ ذەجیت کە بونەوەری تر هەبن لەسەر هەسارەکانی ترو لە ئێمەش زیرەکتربن، هەر خێرا کەسانێک وایان باوەڕ بو کە لە هەسارەکانی ترەوە بونەوەر بە دزیەوە هاتونەتە سەر زەوی و کاری نهێنی خۆیان دەکەن، ئەو کەسانەش لەگەل ئێمەدا دەژین. بێ شک ئەنتەرنێت دەورێکی سەرەکی هەیە لە فێنۆمێنی دەسیسەدا، لەبەر ئەوەی میدیا کان  کاتی زۆر تەرخان ناکەن بۆ شیکاری روداوەکان .

کاتێک هەمو شتێک دەخەنە ئەستۆی سی ئای ئەی بێگومان ئەمە هیچ زیانێکی نیەو جۆرێکە لە ڕێکلام بۆ توانای ئەوان بەڵام فکرەی دەسیسە هۆکاری خراپیشی هەیە؛ لە سەردەمی نازیەکاندا بەهەمان شێوە بیرۆکەی دەسیسەبو کە بوە هۆی جۆرێک لە پەرانۆیا لای نازیەکانو بوە هۆی بەجینۆساید کردنی جولەکەکان.