سەرەقەڵەمێک دەربارەى جوان کریستۆڤ گۆچید

پەرچەکردارى تێپەڕاندن بوو بە ( دیناوکردن- مکاشفە) ى سیستمى (صارم – بڕەر) ى کەمتەرخەمى (کەتوارى- واقعى )  و کاریگەریەکەى لەپێش هەر ڕەخنەگرێکى سەدەى دەیەمدا بوو ، ئەوکەسەى کەناوى  " جوان کریستۆڤ گۆچید " (1700- 1766)ى  مامۆستاى شیعربوو لە (زانکۆى لیبزیگ ) و پێشەواى ڕێبازى عەقڵى لەتیۆری درامى ئەڵمانی سەدەى 19دا.

ئەوەبوو  دەستیان گرت  بەسەر کتێبە ڕەخنەییەکانى  گۆچید و بایەخیان پێدا : جەختیانکردەسەر وەزیفەى ئەخلاقی  دراما و داواکارى ناسنامەى فعلی و واقعى  درامى  ڕاستەقینە و تەواوى ئەو لایەنە جێبەجێکاریانەى تیۆرى هونەرى (تجلى – دەرى دەخات ) کە لە – وانەیە – زۆرتر پارچەیەکى دیارى کارەگەورەکان  بێت ، ئەو وەسفە فعلیە لەنووسینى شانۆدا ، لە وەرزى چوارەمى نووسینەکەى دا )versuch einer critische Dichtkunst1730)یە.

یەکەم و پێش هەمووشتێک هەڵبژاردنى عیبرەتى ئەخلاقی ئەرێنییە کەدەبێتە بنەمایەک بۆ چنینى هەمەکى  کە لەگەڵ ئامانجدا یەکدەگرێتەوە و دواى ئەوە وەک دەستکەوت بەدەستدێت و زایەى دەکات لەدۆخى  گشتى ڕووداوو کە بەتەواوەتى ڕوونە ئەو عیبرەتە ئەخلاقیە هەڵبژێردراوە . .پاش ئەوە دیاریکردنى ئەوکاریگەریانەى کە دەیەوێت تەحقیقی بکات لەداهێناندا ، ئایا دەتەوێت کارێکى خورافى یان کۆمیدی بکەیت یان تراژیدی یان داستانى ؟ کەهەرشتێک کاریگەرە بەو کەسێتیانەى دەیداتێ و لێوەى سەرهەڵدەدات ، خورافە وەکو ناوى گیانداران بەکارى دەهێنێت .... بەڵام گەر ویستت کۆمیدیا دروست بکەیت ... تاکو ئێستاش کەسەکانت هاونیشتمانیتن ، لەبەرئەوەى پاڵەوانەکان و فەرماندارەکان ئینتمایان بۆ تراژیدیایە ، لەسەر ئەو هەڵەیە بارکراون کۆتایی شانۆییەکە (للازدراء – ساویلکانە )و هەڵەبێت. 

هەڵوێستى گۆچید ، بەتایبەتى لە یەکەى کات و شوێندا ،وەکو (کاستالفیترۆ یاخود داسیر ) ، سەردەم دەبڕن ، لەبەرئەوە – پشکى باوەڕ پێکراو دێنێت ، وەکو باشترین پلۆتەکانى کە زەمەنى شانۆیی و زەمەنى فعلى و تەواو ، لەسەرى ڕێکدەکەون  ، نۆیان دە کاتژمێر دەبێت و دەربڕینە لەو پەڕى ڕێگادان بە و پلۆتەى کەپشت ڕاستکراوەتەوە و لەوەش زیاتر ، تائێستاش ئەو کاتژمێرانە رۆژن نەک شەو لەبەرئەوەى کە سێتییەکان پێویستیان بەنووستنە ، لەگەڵ ئەوەشدا " پێویستە بەوەدەستپێبکات ، پلۆتەکە نزیک بن لە نیوەورۆ و بە چونەناو ئێوارەوە کۆتایی پێبێت یان بەیانییەکى زوو دەستپێبکات و لەنیوەرۆدا تەواو بێت . لەم سۆنگەیەوە هەرچەندە بینەران لەسَیبەرێکیشدا دابنیشن پێویستە شوێنکەوتەى ئەوکەسانە بن کەئەدا دەکەن لەشوێنێکدا . بەزیادکردنى ئەوەى ، پێویست ناکات جۆرى شوێنەکە وەکو ئەوە بێت کە ڕاسین بەباشی دەزانێت – بە سنوردارکردنەوە ، لەگەڵ ئەوەى بینراوێکى ڕاستگۆیانەى واقعى مێژوویی بێت بەپێی توانا . هەروەها دەبێت بەدواى قسەو ڕووداووە (کەتواری- واقعى ) یە نیشانەلێگیراوەکاندا بچین و لەسەر ئەم بنەمایە گۆچید ناڕازى بوو لە و مۆنۆلۆج و قسانەى کەسێتییەکان لەگەڵ خۆیان و غەیرى خۆیان لە زەخرەفەکارى ڕەوانبێژیاندا هەبوون  ، لێرەوە گۆچید بەتەواوى کارى کرد لەسەر بابەتى ڕاستگۆیی هونەرى هەتاساڵی 1851 و لە مەقالێکیدا بەناونیشانى : 

"Ob man in theatralischen Gedichten allezeit die Tugend als lohnt und das laster als bestraft vorstellen muss"

دەڵێت : دەکرێت وازلە دادپەروەرى هونەرى بێنین گەر"مردوو "  نەبین لە ئیهام بەوکەتوارە ؟.  لەگەڵ ئەوەشدا "گۆچید " لەوخاڵەوە دەستی پێکرد بەئاراستەى سروشتگەراکان و درەنگ کەوتووەکان لەسەدەى 19دا ، بەدەر لەوەى سێبەرى بەسەرەوە بووە لەزۆ ر رێگاوە و دەربەست بووە بە بەڕوخسارى باوەوە ، لەبەرئەوە  ڕەتکردنەوەى قسەى کەسایەتیەکان خۆیان و مۆنۆلۆگیان ، هەستیان بەوە کردووە کە تراژیدیا دەبێت بەشێوە ئەسکەندەریەکەى پارێزراوبێت و زمانى هەمان شێوازو فۆرم و پەیوەست بێت پێوەى ،  لەسێبەرى ئەم دەربەستیە (رذد – جددى ) یەدا  ، وەکو کلاسیکیەتازەکان بەتایبەتى  بابەتى کەسێتى درامى ، لەسەرئەو پێویستیە نەخشەسازى بۆدەکێشن کە دەبێت سێبەرى کەسێتیە ڕاستگۆکان لەگەڵ جۆرە لاسایگەریە  گشتیەکاندا وەکو یەک و تەوقى قسەکانى بات لەبازاڕ یان لەژیانى تایبەتیدا. 

فێرخوازێکى گۆچید بەناوى " الیاس سکلیجال "(1719- 1749)جێگرەوەیەکى بۆ تیۆرەکانى گۆچیدداناوە بەگشتى لەنووسینەکانیدا " الغزیرە – خوڕەم – لێشاو "ێک  لەشانۆدا یەکەم سەرسامى بەشکسپیر لەئەڵمانیا سەرى هەڵدا لەزمانى ئەڵمانیدا:

Vergleichung Shakespeare und Andreas Gryphius"1741" ئەم پرۆژەیە (سروشی – وحى ) وەرگرت لە دامەزراندنیدا بۆشانۆیەکى نوێ لە کۆپنهاگن بەدووکارى گرنگى شلیگڵ لەدرامادا و کاریگەر بە دووتیۆرسێن و ئەزموونکارى پەیوەست بەو نمونەیەوە:

Schreiben von Errichtung eines Theaters in Kobenhagen Gedanken zur Aufnahme des danischen theaters

هەروەها لەبارەى بەڕێوەبردنى کرداریانەى شانۆوەو لە بارەى تیۆرى درامى و شانۆییە دووبارەکانەوە جیاوازى زۆر سەریان هەڵدا لەنێوان (گۆچید و شلیگڵ ) لە سەرەتاى کارە دواکەوتووەکەدا، لێرەدا ڕەخنەگر نەبووە لە سەدەى 18دا لەوانەیە بەشێوەیەکى ڕەها ئەو وەزیفە ئەخلاقیە هونەریە ڕەفزکرابێت ، بەڵام (شلیگڵ) جیاواز بوو لە (گۆچید ) لەودۆخەدا هەمیشە و لەوێدا ڕوونە کە پێگەیەکى ناوەندى هەیە کە بڕیاردەدات لەوەى " شانۆ زۆر پابەندە لەوبارەیەوە بەڵام بێ چێژە ، شوێنگەى هۆڵی وانەوتنەوەیە نەک شانۆ ،" بەڵام شانۆگەرى بەتەنها ئەو ئامانجەیە ، کە شایستەى ئەوەیە  گوێبیستى بین لەبەرئەو هۆکارە بەتەنها ، هەتا ئەگەر گوێبیستەکان ئەهلى چێژو زانستیش بن.