كامیان مه‌ترسیدارترن له هه‌رێمى كوردستان، په‌تاى كۆڕۆنا، یان ڕوداوه‌كانى هاتوچۆ؟
Saturday, 28/11/2020, 22:58
3153 بینراوە
له ئێستا ڤایرۆسى كۆڕۆنا بۆته مه‌ترسییه‌كى زۆر گه‌وره بۆ سه‌ر كۆى مرۆڤایه‌تى له هه‌موو جیهاندا . ڕۆژانه به هه‌زاران كه‌س ده‌مرن و به ملیۆنان خه‌ڵكیش توشى په‌تاكه ده‌بن . ئه‌م ڤایرۆسه هه‌موو جیهانى به خۆیه‌وه سه‌ر قاڵ كردوه، زیانى مادى زۆر گه‌وره‌ى به ئابورى جیهان گه‌یاندوه ، به ملیۆنان خه‌ڵك بێ ئیش و كاربون و چه‌ند ساڵێكى تریشى پێویسته تا ئابورى جیهان ده‌چێته‌وه دۆخى ڕابوردوى وژیان ئاسایی ده‌بێته‌وه .
له ئێستادا ده‌یان كۆمپانیاى گه‌وره‌ى دروست كردنى ده‌رمان خه‌ریكى دۆزینه‌وه‌ى ڤاكسینن. خۆش به‌ختانه ئێستا ڤاكسینه‌كه دۆزراوه‌ته‌وه‌و ده‌ستیش كراوه به‌دروستكردنى و له ساڵى ئاینده‌دا به ڕێژه‌یه‌كى زۆر به‌رهه‌م ده‌هێنرێت و ده‌چێته بوارى به‌كار هێنانه‌وه .
پیشبینى ئه‌وه ده‌كرێت له كۆتایی ساڵى داهاتودا ڤاكسینى ته‌واو دروست بكرێت و هه‌موو كه‌سێك بتوانێت به‌كارى بهێنێت . وه‌كو پێش بینى ده‌كرێت له ماوه‌ى دوو ساڵى داهاتودا به‌ته‌واوى ئه‌و ڤایرۆسه له‌ناو ببرێت و ژیان ئاسایی ببێته‌وه‌و ئابورى جیهان گه‌شه‌ى به‌رچاو بكات و بچێته‌وه دۆخى ڕابوردو . گومانیشى تێدا نییه له هه‌رێمى كوردستانیش ئه‌م ڤایرۆسى كۆڕۆنایه وه‌كو هه‌موو وڵاتانى ترى جیهان له‌ناوده‌چێت .
به‌ڵام هه‌رێمى كوردستان به‌رده‌وام له‌به‌رده‌م مه‌ترسییه‌كى گه‌وره‌ى تردایه كه به‌لاى منه‌وه زۆر مه‌ترسیدارتره له په‌تاى كۆڕۆنا ، ئه‌ویش زۆرى ژماره‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆو زیانه‌كانیه‌تى . ئه‌وانه‌ى به ڕوداوى هاتوچۆ گیان له ده‌ست ده‌ده‌ن و بریندار ده‌بن و كه‌م ئه‌ندام ده‌بن و زیانى مادى زۆر گه‌وره‌ش ده‌كه‌ن ، ئه‌گه‌ر زیاتریش نه‌ببێت له زیانه‌كانى په‌تاى كۆڕۆنا ، كه‌متریش نین . ته‌نها له 8 مانگى ڕابوردودا 269 كه‌س به ڕوداوى هات و چۆ گیانیان له ده‌ست داوه ، جگه له بریندار و زیانى مادى . ڕاسته ڕوداوى هاتو چۆ له هه‌موو وڵاتانى جیهاندا ڕۆژانه هه‌یه ، به‌ڵام له زوربه‌ى وڵاته پێش كه‌وتوه‌كانى جیهاندا ، میكانیزمى زۆر گونجاو ده‌سته‌به‌ر كراوه‌و مه‌ترسیه‌كانى هاتو چۆ زۆر سنوور دار كراون .
حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان له ماوه‌ى 29 ساڵى ته‌مه‌نیدا هیچ به‌رنامه‌یه‌كى تۆكمه‌ى نه‌بوه بۆ ڕێخستنى بوارى هاتو چۆ به شێوه‌یه‌كى ڕاست و گونجاو . حكومه‌ت هه‌رگیز بیرى له چاره‌سه‌رى بنه‌ڕه‌تى نه‌كردۆته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى ژماره‌ى ڕوداوه‌كانى هاتوچۆ به‌ره‌و كه‌مبونه‌وه بڕۆن ، به پێچه‌وانه‌وه حكومه‌ت خۆى هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ى به‌رده‌وام ژماره‌ى ڕوداوه‌كان و گیان و قوربانیه‌كان به‌ره‌و هه‌ڵكشان بڕون . ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ین له ئێستادا حكومه‌ت بوارى هاتوچوى كردوه به سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ به‌ده‌ستهێنانى داهات و به‌وهۆیه‌وه ژماره ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ له هه‌ڵكشاندان .
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه به‌رده‌وام ژماره‌یه‌كى زۆر ئوتومبیل هاورده ده‌كرێت ، هیچ بیر له‌وه نه‌كراوه‌ته‌وه ڕێگاو بانه‌كان چاك بكه‌ن و فراوانیان بكه‌ن . ئه‌وه‌ى حكومه‌ت بیرى لێ ده‌كاته‌وه ئه‌وه‌یه زۆرترین ژماره‌ى ئوتومبێل هاورده بكرێت و زۆرترین باج وه‌ر گیرێت هه‌ر له داخڵ بونیان بۆناوهه‌رێم و تا ده‌گاته پێدانى ژماره‌و تابلۆ به پاره‌یه‌كى زۆر .
ئه‌گه‌ر كار ئاوا بڕوات و حكومه‌ت زۆر به جدى هه‌نگاوى گونجاو نه‌نێت بۆ چاره‌سه‌رى كێشه‌ى هاتو چۆ ، ئه‌وا قوربانیه‌كانى بوارى هاتو چۆ زۆر زیاتر ده‌بن له مه‌ترسیه‌كانى ڤایرۆسى كۆڕۆنا . ڤایرۆسى كۆڕۆنا كاتییه‌و له‌ناو ده‌برێت ، به‌ڵام مه‌ترسییه‌كانى بوارى هاتو چۆ له‌سه‌ر گیان و ماڵى هاوڵاتیان به‌رده‌وام له زیاد بوندا ده‌بن و به‌رده‌وام ده‌بێ هاوڵاتیان چاوه‌ڕوانى مه‌رگى خۆشه‌ویسته‌كانیان بن .بۆ ئه‌وه‌ى به زوترین كات مه‌ترسی ڕوداوه‌كانى بوارى هاتو چۆ چاره‌سه‌ر بكرێن و به‌ره‌و كه‌مبونه‌وه‌یان به‌رن و سه‌رو ماڵى هاوڵاتیان پارێزراوبن ، ئه‌گه‌ر حكومه‌ت ڕه‌چاوى ئه‌م خاڵانه‌ى خواره‌وه بكات ، لانى كه‌م نیوه‌ى ژماره‌ى ڕوداوه‌كان كه‌م ده‌بنه‌وه :
1-قه‌ده‌غه كردنى هاورده كردنى هه‌موو جۆره‌كانى ئوتومبێل ، جگه له‌و ئۆتومبیلانه‌ى بۆ بوارى گشتى به‌كار ده‌هێنرێن ، لانى كه‌م بۆ ماوه‌ى دوو ساڵ . له ئێستادا ڕێژه‌ى ژماره‌ى ئوتومبیل به به‌راورد به ژماره‌ى دانیشتوان ئێجگار زۆره‌و بڕوا ناكه‌م له هیچ وڵاتێكى جیهاندا ئه‌و ڕێژه به‌رزه هه‌بێـت . ساڵانی پێشو ده‌یانگووت ژماره‌ى ئوتومبیل ئه‌وه‌نده زۆره هه‌موو ماڵێك یه‌ك دانه‌ى هه‌یه .
ئێستا زوربه‌ى خێزانه‌كان دوانو سیان و زیاتریان هه‌یه . شاره‌كان خنكێنراون به هۆى زۆرى ئوتومبێل و دوكه‌ڵه‌كانیان . ئه‌گه‌ر له ئاسمانه‌وه سه‌یر بكه‌ى ناو شاره‌كان و ڕێگاوبانه‌كان ، وه‌كو گه‌راج و شوێنى فرۆشتنى ئوتومبیل ده‌بینرین له به‌ر زۆرى ژماره‌ى ئوتومبیل
ئه‌گه‌ر بچیته ناو شاره‌كان هه‌موو شوێنێكى شاره‌كان به شه‌قام و ناو بازاڕو كۆڵانه‌كانیه‌وه ڕێك بونه گه‌راج . شۆسته نه‌ماوه خه‌ڵك هاتو چۆى پێدا بكات . شاره‌كان نه‌فه‌سیان لێ بڕاوه . كار گه‌یشتۆته ئه‌وه‌ى بچیته هه‌ر شوێنێك ، جێگا ده‌ست ناكه‌وێت بۆ ڕاگرتنى ئوتومبیڵه‌كه‌ت . له هه‌موى خرابتر و كاره‌سات بارتر پیس بونى ژینگه‌یه .
زۆر بونى نه‌خۆشى سه‌ره‌تانه به هۆى زۆرى دوكه‌ڵى ئوتومبێله‌كان . كه‌واته قه‌ده‌غه‌كردنى هاورده كردنى ئوتومبیل بۆ ماوه‌ى دوو ساڵ باشترین چاره سه‌ره بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ له لایه‌ك و پاراستنى سه‌رومال َو ته‌ندروستى هاولاتیان .
2-وه‌ستاندنى پێدانى مۆڵه‌تى شۆفێرى بۆ ماوه‌ى دوو ساڵ ئه‌وه‌ش چاره‌سه‌رێكى زۆر باشه بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ . له لایه‌كى تریشه‌وه ده‌بێ مه‌رجى قورستر دانین له‌سه‌ر ئه‌وانه‌ى مۆڵه‌تى شۆفێرى وه‌ده‌گرن و هیچ ئاسانكارییه‌كیان بۆ نه‌كرێت له كاتى تاقیكردنه‌وه‌دا . كردنه‌وه‌ى خولى پێویست بۆ ئه‌وانه‌ى خه‌ڵك فێرى شۆفێرى ده‌كه‌ن .
3- له‌گه‌ڵ ئه‌و ژماره زۆره‌ى هاوڵاتیان كه مۆڵه‌تى شۆفێرى وه‌رده‌گرن، تاكه سزایه‌ك كه دانراوه له‌سه‌ر شۆفێران ، ته‌نها غرامه‌ى پاره‌یه . به‌ڕاستى غرامه به پاره خرابترین ڕێگاو چاره سه‌ره بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ . له وڵاته پێشكه‌وتوه‌كاندا ، یاساى تایبه‌تیان هه‌یه بۆ لێوه‌رگرتنه‌وه‌ى مۆڵه‌تى شۆفێرى له كاتى سه‌رپێچیدا .
له وڵاتى سوید لێ وه‌ر گرتنه‌وه‌ى مۆڵه‌تى شۆفێرى بۆ 3 مانگ و 6 مانگ و ساڵێك هه‌یه . ئه‌گه‌ر بۆ ماوه‌ى 3 مانگ و 6 مانگ مۆڵه‌ته‌كه‌یان وه‌رگرته‌وه ، كه ماوه‌كه ته‌واو بوو یه‌كسه‌ر مۆڵه‌ته‌كه‌ى پی ده‌ده‌نه‌وه . ئه‌گه‌ر بۆ ساڵێك بوو ده‌بێ سه‌ر له‌نوێ بچێته‌وه نوسینگه‌كانى فێركردنى شۆفێرى و تاقیكردنه‌وه بكاته‌وه . له هه‌ندى وڵاتى تریش شێوازى سزادان جیاوازه‌و ئه‌گه‌ر یه‌كێك سه‌رپێچى كرد ، جارى یه‌كه‌م كۆنێك ده‌كه‌نه مۆڵه‌ته‌كه‌ی و جارى دووه‌م كۆنێكى تر و بۆ جارى سێیه‌م مۆڵه‌ته‌كه‌ى لێ وه‌رده‌گرنه‌وه .
ئه‌مه یه‌كێكه له چاره‌سه‌ره زۆر باشه‌كان بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ. خراپترین ڕێگا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆ ، سزایه به پاره كه ئه‌مه تاكه ڕێگاى سزادانه له هه‌رێمى كوردستان . له وڵاته پێشكه‌وتوه‌كان ئه‌گه‌ر له ساڵێكدا بۆ نمونه 100 هه‌زار مۆَله‌ت بده‌ن ، له به‌رامبه‌ردا لانى كه‌م 10 هه‌زار مۆڵه‌ت وه‌رده‌گرنه‌وه . به‌ڵام له هه‌رێمى كوردستان ژماره‌ى مۆڵه‌ته‌كان به‌رده‌وام له زیادبوندایه‌و كه‌میش نابێته‌وه .
4- ئه‌ركى حكومه‌ته كه هه‌وڵى ته‌واو بدات بۆ چاككردن و فراوان كردن و دوو ساید كردنى ڕێگاو بانه كان . چونكه ڕێگاو بانى خراپ هۆكارى سه‌ره‌كین بۆ زۆربونى ڕوداوى هاتو چۆ. له كاتێكدا ژماره‌ى ئوتومبیل به‌رده‌وام له زیاد بوندایه ، ڕێگاو بانه‌كانیش نه‌ك چاك ده‌كرێن ، به‌ڵكو خراپتریش ده‌بن چونكه نۆژه‌ن ناكرێنه‌وه.
ئه‌و ڕێگاو بانانه‌ى ئێستا له هه‌رێمى كوردستاندا هه‌ن ، گونجاونین بۆ ئه‌و هه‌موو ئوتوموبیلانه‌ى كه هاتوچۆیان به‌سه‌ردا ده‌كه‌ن . ڕێگاو بانه‌كان ته‌سك و خراپن و ژماره‌ى ئوتومبێلیش ئێجگار زۆرن و ئه‌گه‌ر كار ئاوا بڕوات وبێرێك له چاك كردنى ڕێگاوبانه‌كان نه‌كرێته‌وه ، ده‌بێ به‌رده‌وام چاوه‌ڕوانى مه‌رگى خۆشه‌ویسته‌كانمان بكه‌ین . ئه‌وه‌ش حكومه‌ت لێ ی به‌رپرسیاره .
5- له وڵاته پێشكه‌وتوه‌كانى جیهاندا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه خه‌تى شه‌مه‌نده‌فه‌رى نێوان شاره‌كان و ناو شاره‌كان هه‌یه ، بۆ هه‌موو گه‌ڕه‌ك و شوێنى شاره‌كانیش پاس هه‌یه . به شێوه‌یه‌كى زۆر باش ڕێك خراوه و له كات و ساتى خۆیدا جوڵه‌ده‌كه‌ن .
كارئاسانى ته‌واو بۆ هاوڵاتیان كراوه بۆ هاتو چۆ به‌وهۆیه‌وه هه‌موو كه‌س پێویستى به ئوتوموبێل نابێت و بۆشى هه‌رزانتر ده‌بێت به پاس و قیتار هاتو چۆ بكات . ئه‌و كات ژماره‌ى ئوتوموبیل له‌سه‌ر رێكاكان ئێجگار زۆر نابێت و له ئه‌نجامدا ڕوداوى هاتو چۆ به‌رده‌وام له كه‌مبونه‌وه‌دا ده‌بێت .
جگه له‌و پێشنیارانه‌ى له‌سه‌ره‌وه خستمنه پێش چاو ، له ئێستادا باشترین چاره‌سه‌ر بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕوداوه‌كانى هاتو چۆو ئاسانكارى بۆ هاتوچۆى هاوڵاتیان به نرخێكى هه‌رزان ، باشتر وایه لایه‌نى به‌رپرسیار له ناو حكومتدا به‌رنامه دانین بۆ وه‌گه‌ر خستنو دامه‌زراندنى كۆمپاناى ئه‌هلى بۆ گواستنه‌وه‌ى هاوڵاتیان له ڕێگاى پاسه‌وه . هه‌ر وه‌كو چۆن له ساڵانى پێشودا پاسى مه‌سڵه‌حه‌ى ناو شاره‌كان هه‌بوو حكومه‌ت سه‌رپه‌رشتى ده‌كرد ، له ئێستادا ده‌توانرێت كه‌رتى تایبه‌ت ئه‌وه بكات .
هه‌روه‌ها ده‌توانرێت كۆمپانیاى تایبه‌تیش بۆ گواستنه‌وه‌ى هاوڵاتیان دامه‌زرێنرێت له نێوان شار و شارۆچكه‌كانى كوردستاندا . ده‌بی َ هه‌ول َبدرێت له‌ناو هه‌موو شار و شارۆچكه‌كان به پێیى گه‌وره‌ییان ته‌رمیناڵ دروست بكرێت بۆ ڕاوه‌ستانى پاسه‌كان و دانانى خشته‌ى تایبه‌ت بۆ جوڵه‌ى پاسه‌كان . ئه‌وانه‌ى كه ئه‌و كۆمپانیانه داده‌مه‌زرێنن ، ده‌توانن سه‌ردانى ئێران بكه‌ن بچن قسه له‌گه‌ل َخاوه‌نى كۆمپانیاكانى گواستنه‌وه بكه‌ن و زانیارییان ڵى وه‌رگرن ، چونكه وڵاتى ئێران له مێژه سیسته‌مى گواستنه‌وه‌ى باشى هه‌یه و شاره‌زاییه‌كى باشیان هه‌یه .
له كاتێكدا ئه‌و ژماره زۆره‌ى ئوتومبیل له‌م هه‌رێمه بچوكه‌دا هه‌بێـت و نه‌ڕێگاى شه‌مه‌نده‌فه‌ر هه‌بێت و نه كۆمپانیاى گه‌وره‌ى پاس هه‌بێت بۆ گواستنه‌وى هاوڵاتیان و نه ڕێگاو بانه‌كانیش چاك بكرێن و نه هیچ مۆڵه‌تێكى شۆفێرى له كه‌س وه‌رگیرێته‌وه‌و به‌رده‌وام ئوتومبێلیش هاورده بكرێت له پێناوى وه‌رگرتنى پاره‌دا، هێواش هێواش ئه‌م وڵاته ده‌خنكێنرێت به هۆى زۆرى دوكه‌ڵى ئوتومبێله‌كانه‌وه ژینگه‌ى هه‌رێم به ته‌واوى پیش ده‌بێت و ڕیّژه‌ى توشبوان به سه‌ره‌تان به‌رده‌وام له زیاد بوندا ده‌بێت و قوربانیه‌كانى هاتوچۆش ، ده‌بێته كاره‌ساتی ڕۆژانه.
له‌كۆتاییدا داواكارم له په‌ڕله‌كانى كوردستان و دام و ده‌زگاكانى حكومه‌ت بیرێك له كاره‌ساته‌كانى هاتو چۆ بكه‌نه‌وه‌و له خه‌مى گیان و ماڵى هاوڵاتیاندابن و چیتر بێخه‌م نه‌بن و ده‌توانن بڕیارى زۆر باش بده‌ن .
به‌ڕاستى جێگه‌ى ئاماژه بۆ كردنه حكومه‌تێك 29 ساڵ ته‌مه‌نى بێـت و بوارى هات و چۆ ئاوا وێران بێت. دیاره ئه‌وانه‌ى حوكمدارى ئه‌م وڵاته‌ن خاوه‌نى هچ ئه‌جیندایه‌كى حوكمدارى نین و له خه‌مى هاوڵاتیاندا نین و ته‌نها بیر له به‌رژه‌وه‌نى شه‌خسى و حیزبى و بنه‌ماڵه‌یی ده‌كه‌نه‌وه نه‌ك هاولاِتیان .
ئه‌و پێشنیارانه‌ى من جێبه‌جێكردنیان زۆر ئاسانه‌و پی َده‌چێت به مه‌به‌ست بوارى هاتو چۆ ئاوا لێ بكه‌ن بۆ به‌ده‌ست هێنانى پاره‌ى زۆر ، ئه‌وه‌ش له ڕێگاى : یه‌كه‌م وه‌رگرتنى باجى زۆر له ڕێگاى هاورده‌كردنى ئوتومبێله‌وه . دووه‌م : بۆ ئه‌وه‌ى كۆمپانیاكانى هاورده كردنى به‌نزین و گاز و پاڵاوگه‌كانى خۆیان زۆرترین ڕیٍژه‌ى سوته‌مه‌نى بفرۆشن و زۆرترین قازانج بكه‌ن .
ئه‌گه‌ر ڕاسته‌و ئه‌و مه‌به‌ستانه‌ى له‌پشته‌وه نییه چۆن به‌رپرسانى حكومه‌ت ئاگایان له‌و هه‌موو كاره‌ساتانه نه‌بێت كه ڕۆژانه له ئه‌نجامى ڕوداوى هاتو چۆوه ڕوده‌ن و هاوڵاتیان ده‌بنه قوربانى ؟. خۆ ئه‌گه‌ر ئاگاداریش بن و گوێ به هیچ نه‌ده‌ن ئه‌وا كاره‌ساته‌كه زۆر له‌وه گه‌وره‌تره كه هاوڵاتیان بیرى لی َده‌كه‌نه‌وه .
ئه‌وه‌ش ماناى ئه‌وه‌یه له بنه‌ڕه‌ته‌وه ئێمه حكومه‌تمان نه‌بوه‌و ئه‌وه‌ى هه‌یه به‌ناوى حكومه‌ته‌وه دوو كۆمپانیاى دوو بنه‌ماڵه‌ن له ژێر ناوى دوو حیزبدا ، به‌ناوى نیشتمان په‌روه‌رییه‌وه ، سامانى ئه‌م وڵاته به‌تاڵان ده‌به‌ن و له‌خه‌مى سه‌رو ماڵ و ته‌ندروستى و گوزه‌رانى هاوڵاتیاندا نین . ماوه‌ته‌وه ئه‌وه‌ى كه‌ى هاوڵاتیان به‌خه‌به‌ر دین و داواى مافه‌كانیان ده‌كه‌ن.
ده‌بێ هه‌موان باش بزانن له‌و وڵاتانه‌ى دێموكراتیه‌ت نییه‌و مافى مرۆڤ پارێزراو نییه ، ماف به خۆڕایی نادرێت ، به‌ڵكو ده‌بێ به‌زۆر و له ڕێگاى خۆپیشاندان و ڕاپه‌ڕێنه‌وه به‌ده‌ست بهێنرێت .
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
