هەڵبژاردن رەوایەتیدانە بە دەسەڵات!

لەدنیادا هیچ دەسەڵاتێک بەبێ هەڵبژاردن رەوایەتی نابێت، جا هەرکەسەش لەلایەن خۆیەوە میکانیزمەی جواروجۆر بۆ هەڵبژاردن دادەنن و هەر کەسەش ئیدعا دەکات، کە گوایا میکانیزمەکانی من و تو، یان بیرکردنەوەکانی من و تو بۆ هەڵبژاردن دیموکراتی ترە. واتا هەڵبژاردنیش بەمیکانیزمی دیموکراسی پێواونە دەکرێت، هەرچەند میکانیزمەکانی هەڵبژاردن توندوتۆڵتر بکرێن، ئەوەندەش ناوی لێدەنن ئەو هەڵبژاردنە زۆر دیموکراتیکتر بەرێوە چووە و ئەنجامەکانیشی بەپێوەرەی دیموکراتیک پێوانە دەکرێت. بەم میکانیزمەش دەسەڵاتداریەتی پتەوتر و بەهێزتر دەکرێت، واتا دەسەڵات بە میکانیزمەی بەناو هەڵبژاردن شەرعیەت دەگرێتە خۆی و لەناو کۆمەڵگە رەوایەتی پێدەدرێت. هەر دەسەڵاتێکیش بەبێ هەڵبژاردن بەرێوە بچێت، ناوی لێدەکەن، دەسەڵاتێکی داپۆسێنەر، دیکتاتۆر و دژە دیموکراسی، وەکو ئەوە وابێت کە ئەو دەسەڵاتەی بەمیکانیزمەی هەڵبژاردن شەرعیەتی وەرگرتووە، زۆر دیموکراتیکترە و ماف و ئازادیەکانی کۆمەڵگا دەپارێزت. بەبێ ئەوەی کەس رەچاوی ئەو راستیە بکات کە دەسەڵاتداریەتی لەهەناوی خۆیدا بەواتای دژە دیموکراسی دێت. لەکوێ دنیادا دەسەڵات هەبێت، لەوێدا دیموکراسی بوونی نابێت. دیموکراسی و دەسەڵات یان دەوڵەت و دیموکراسی دوو چەمکی سیاسی، کۆمەڵایەتین کە زۆر لەیەکدیەوە دوورن، واتا لەشوێنێکدا دەوڵەت و دەسەڵاتداریەتی هەبێت لەوێدا ئازادی و دیموکراسی بوونی نییە.

وڵاتە بەناو دیموکراسیەکان کە گوایا لەوێدا زۆر گرنگی بەهەڵبژاردن و میکانیزمەکانی هەڵبژاردن دەدەن، لەبەر ئەوەی کە دەیانەوێت دەسەڵاتداریەتی زیاتر بە سیستەم بکەن و بیپارێزن. ئەگەر دەسەڵاتداریەتی بوونی نەبێ، ئیدی کێشە و گرفتەکانی کۆمەڵگاش چارەسەر دەبێت، ئەمەش ئەو راستیەمان بۆ پشتڕاست دەکاتەوە کە لەکوێدا دەسەڵاتداریەتی هەبێت، کێشەکانی کۆمەڵگەش زیاترن و چارەسەرکردنیشیان ئەستەمتر دەبێت. ئەو وڵاتانە لەئێستادا کۆمەڵە هەنگاوێکیان بۆ دیموکراسی هاوێشتووە، هەوڵیاندا سیستەمی دەسەڵاتداریەتی پارچە پارچە بکەن و بەو شێوەیەش دیموکراسییەکی لیبڕال دامەزرێنن. بەڵام لەراستیدا دیموکراسی بەو سیستەمە دەگۆترێت کە ئیدی کۆمەڵگە خۆی بڕیار لەسەرخۆی دەدات و کێشەکان بەدەستی خۆی چارەسەردەکات، یانێ کێشە و گرفتەکان حەوالەی ژوورەوەی خۆی ناکات و پشت بەئیرادەی خۆیی دەبەستێت. ئێستاکەش کە ئەوەندەی باس لەهەڵبژاردن دەکرێت، ئەوەندە باس لەچارەسەری کێشەکان ناکرێت، واتا دەیانەوێت بە هەڵبژاردنێکی دیکە، رەوایەتی بە دەسەڵاتێکی دیکە بدەنەوە و کۆمەڵگەش بۆ چەند ساڵێکی تر بەبێ هۆشی بەرێوە ببەن. کۆمەڵگە دەبێت ئەو راستیە بزانێت کە دەسەڵات بەواتای قووڵکردنەوەی کێشە کۆمەڵایەتیەکان دێت و هیچ پلان و پرۆژەیەکیشی بۆ چارەسەرکردنی گرفتەکانی کۆمەڵگەی پێ نییە و نابێت. ئەمەش بەو واتایە دێت کە هەڵبژاردن ناتوانێت کێشە سەرەکیەکانی کۆمەڵگە"بێکاری، زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی، ژینگە، پرسی دین و مەزهەب، عەشیرە و قەبیلە و ماڵبات، خانەوادە، پرسی ژنان و گەنجان و دیموکراسی"چارەسەر بکات. 

دەسەڵات بەواتای قۆرخکردنی دەوڵەمەندیەکانی کۆمەڵگە دێت. کاتێک باس لەدەسەڵات دەکەین، پێویستە ئەوەش رەچاو بکرێت کە دەسەڵاتداریەتی لەگەڵ کارگێڕی و بەرێوەبردن بەهەڵە لێکنەدرێتەوە. لەبەر ئەوەی کارگێڕی بەواتای هەماهەنگیکردن و داڕشتن و بەرنامە و پلانە بۆ ئیدارەدانی کۆمەڵگەیەک. واتا هیچ کۆمەڵگەیەک بێ سیستەمی کارگێڕی نابێت، بێ رێوەبەری نابێت. یەکێک لەو هەڵانەی رۆشنبیران و کۆمەڵناسنایش تێکەڵکردنی دەسەڵات و کارگێڕی و بەرێوەبردنە. ئەمەش دوو چەمکی جیاوازن لەکۆمەڵگە و کۆمەڵناسیدا کە هەریەکەیان پێویستیان بەشیکردنەوەی جۆداترە. 

کاتێک هەندێ لەدڵسۆزانی کۆمەڵگە، بانگەشی ئەوە دەکەن کە دەبێت کۆمەڵگە بەشداری هەڵبژاردنەکان بکات، دەیانەوێت لەنێوان خراپ و خراپتردا، خراپەکە هەڵبژێرن. نە ئەوەی کە مۆدیلێکی جیاوازتر بۆ کۆمەڵگە دەستنیشان بکەن. دەیانەوێت بڵێین فلان کەس و فلان کەسایەتی لەخۆلەکانی پێشووتردا خزمەتی چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی نەکردووە، لەم هەڵبژاردنەدا دەتوانین بەشێوەیەک لەشێوەکان سزایان بخەینە سەر و یەکێتر تر کەبەباشتر دەزانین دەنگی پێ بدەین، بێ ئاگا لەوەی کە کێ لەسەر کورسی دەسەڵات دانیشت، ئەوەش تەنانەت ئەگەر دیموکراتترین مرۆڤیش بێت، دەبێت بە دیکتاتۆر. 

دەبێت ئەوەش لەبیرنەکەین کاتێک باس لەم زەمەنەدا کە باس لەهەڵبژاردن دەکەین، دەبێت ئەوەش رەچاو بکەین بۆ ئەوەی سیستەمی دەسەڵاتداریەتی ناوەندی لاواز و بێ هێز بکەین، دەتوانین لەرێگەی هەڵبژاردنەوە دەسەڵاتی هەرێمی دامەزرێنین و سنوری دەسەڵاتداریەتیەکەی لەناوەندیەوە بۆ ناوچەیی و هەرێمی بگۆڕین. ئەمەش خۆی لەخۆیدا بەرچاوڕوونیەک بۆ تاکەکانی کۆمەڵگە دروستدەکات کە زیاتر مۆمارسەی کاروباری کۆمەڵایەتی بکەن و هەوڵی دۆزینەوەی رێگە و میکانیزمەی چارەسەری کێشەکان بدەن. لەوە زیاتر چاوەڕوانی لەدەسەڵات و هەڵبژاردن و میکانیزمەکانی خۆ هەڵخەتاندن و کۆمەڵگەدا بەلاڕێدا بردنە.

دەبێت کۆمەڵگە زیاتر لەوەی کە چاوی لەهەڵبژاردن بێت، دەبێت هەوڵبدات، پێوانەکانی دیموکراسی هەرێمی بەهێزتر و تۆکمەتر و جێگیرتر بکات. واتا چەندە دیموکراسی هەرێمی زیاتر پێشبکەوێت، ئەوەندەش دەسەڵاتداریەتی ناوەندی لاوازتر دەبێت و بەناچاریش بێت، رێز لەپێوانەکانی دیموکراسی زیاتر دەگرێت.