بیست و یەک وانە بۆ سەدەی بیست و یەک

"مرۆڤەكان لەسەدەی 21دا هەوڵئەدەن جێی پەروەردگار بگرنەوە و بەسەر مەرگ‌و پیریدا زاڵ بن، مرۆڤ هەوڵئەدات ئاژەڵ‌و پەلەوەر، میوەو گیاكان‌و تەنانەت مرۆڤەكانیش بەپێی حەزو ئارەزووی خۆی بەرهەمبهێنێت".

ئەمە بەشێكە لەروانینی "یۆڤال نوح هراری" بیرمەندی ناوداری ئیسرائیلی‌و جیهان، کە کتێب‌و بۆچونەكانی لەلایەن گەورە كاربەدەست‌و ملیاردێر‌و بزنسمانەكانی دنیاوە ستایش دەكرێت.

هراری پێشبینی دەكات لەدو سەدەی داهاتوودا مرۆڤ توانای ئەوەی هەبێت بەئەندازەیەك خۆی نوێبكاتەوە‌و داهێنانی زانستی بكات كە توانای دەستكاریكردنی بایلۆجی مرۆڤیشی هەبێت، بەسەرنجدان لەوەی مرۆڤ شێلگیرانە بەدوای نەمریی‌و مانەوەی بەگەنجێتی‌و بەرەنگاربوونەوەی پیریەتی-دا دەگەڕێت. ئەو پێشبینی دەكات لەدوو دەیەی داهاتوودا ئەم خەونەی مرۆڤ ببێتە واقیعێكی بەردەست‌و دەڵێت "بەڵام رەنگە دەرمانە نوێكانی درێژكردنەوەی تەمەن‌و تەكنیكە پێشكەوتوەكانی تری جینات‌و مانەوە بەگەنجێتی‌و دەستكاریكردنی بایلۆژی هەرزان نەبێ‌‌و دەستی هەموو كەسێك نەكەوێ‌. لەبەرئەوە كۆمەڵگەی مرۆڤ لەسەدەی 21دا مومكینە نایەكسانترین كۆمەڵگە بێت بەدرێژایی مێژوو. بۆ یەكەمینجار نایەكسانی ئابوری دەبێت بەنایەكسانی بایۆلۆژی. بۆ یەكەمجار بەدرێژایی مێژوو چینی دەوڵەمەند نەك تەنها لەئەودوای جۆری مرۆڤ دەوڵەمەندتر دەبێت، بەڵكو تەمەنی درێژتر‌و زۆر بەگوڕتر‌و بەهێزتر دەبێت".

21 وانە بۆ سەدەی 21، سێهەمین كتێبی "هراری نوح هراری"یە، كە تیشك دەخاتە سەر گۆڕانكارییە گەورەو هەنوكەییەكانی جیهان‌و ئەم هەسارەیەی تیا دەژین. دو كتێبی پێشتری هراری "مرۆڤی ژیر" كە لەرابردووی مرۆڤی دەكۆڵییەوەو كتێبی "مرۆڤی خودائاسا" كە لەئایندەی مرۆڤ‌و جیهان دەكۆڵێتەوە، پڕ فرۆشترین دوو كتێبی جیهان بوون، ئەو بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارانەدا دەگەڕێت كە پرسیاری مرۆڤی ئەم سەردەمەن.

1

هراری لەم كتێبەیدا "21 وانە بۆ سەدەی 21" بەدوای وەڵامی ئەم پرسیارانەدا دەگەڕێت: ئێستا چ گۆڕانكارییەك لەدنیادا رودەدات‌و مانای قوڵی ئەم رووداوانە چینە؟ گەورەترین تەنگەژەو گرنگترین بژاردەكانی ئەمڕۆی بەردەممان چین؟ پێویستە سەرنجمان لەسەر چی بێت؟ پێویستە چ شتێك فێری مناڵەكانمان بكەین؟ دەبێ‌ نیگەرانی چی بین؟ دەبێت چۆن خۆمان بۆ ئایندەیەكی جیاواز لەم جیهانەی كە ئێستا تیا دەژین ئامادە بكەین؟ لەكاتێكدا كە چیرۆكە كۆنەكانی كۆمۆنیزم‌و فاشیزم‌و لیبرالیزم هەرەسیانهێناوەو تا ئێستا چیرۆكیچكی نوێ‌ بۆ جێگرتنەوەیان پەیدا نەبووە، ئێمە سەر بەكام شوناسین‌و پێویستە چ كارێك لەژیانمدا ئەنجام بدەین؟ پێویستمان بە چ كارامەییەكە؟ ئێستا چ شارستانییەك جیهانی داگیر كردوە شارستانی رۆژئاوا یاخود چین یان ئیسلام؟

وەك بەتایتڵی كتێبەكەدا دیارە 21 وانە لەخۆدەگرێت، ئەم 21 وانەیە وەڵامدانەوەی پرسیارگەلێكی جیاوازە، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموو ئەم وانانە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەیە كە بەڕاستی لەجیهانی ئەمڕۆی ئێمەدا خەریكە چی رووبدات؟ لەوەش گرنگتر مانای ئەم رووداوانە چییە؟

هراری ئاماژە بەوە دەكات كە كێشەی تەكنیك‌و تەكنەلۆجیاو بیۆتەكنەلۆژیا‌و تەكنەلۆیای زانیاری گەورەترین تەنگەژەن كە مرۆڤ تا ئێستا روبەڕووی بوبێتەوە، كە بەیەكانگیرییان لەگەڵا تەنگەژەی سیاسی هەڕەشە لەبەهاكانی ئازادی‌و یەكسانی دەكەن.

لەم دنیا ئاڵۆزەدا كە هەر ساتە لەنێو هەزاران زانیاریی جۆراوجۆردا نغرۆ دەبین، چی بكەین بۆ ئەوەی درك بەڕاستی بكەین‌و نەبینە قوربانی ریكلام‌و هەواڵە ساختەكان.

2

هراری ئاماژە بەوە دەكات كە پاش سەدەیەكی پڕ لەگۆڕانكاریی بێ‌ بڕانەوە، ئێمە لەبەردەم جیهانێكی مۆدرێنی جیاوازداین، ئەگەر لەسەدەكانی رابردودا شۆڕشی پیشەسازی بوبێتە هۆی زاڵكردن‌و باڵادەستی مەغزو بەسەر هێزی جەستەدا‌و ئامێرە پیشەسازییەكان بەجەستە وێرا بن، بەڵام نەیانتوانیوە مەغزو مێشكی ببەزێنن. لەسایەی شۆڕشی پیشەسازیدا زۆرێك لەكارە دەستییەكان لەبواری پیشەسازی‌و كشتوكاڵیدا گۆڕان، ئیتر ئەوە ئامێرەكان بوون كە دەیانكرد نەك هێزی جەستەیی كرێكار، هاوكات چەندین پیشەی نوێ‌ سەریانهەڵدا كە پێویستیان بەكارامەیی‌و شارەزایی‌و زانست‌و مەعریفەی مرۆیی بوو، بەڵام لەسەدەی 21دا بەهۆی پێشكەوتنی ئامڕازەكانی تەكنەلۆجیاو زیرەكی دەستكردەوە، ئیتر داهێنانەكان توانای ئەنجامدانی ئەم ئەركە زانستی‌و مەعریفیییە مرۆڤیانەشیان هەیە، كە لەسەردەمی پیشەسازیدا بەمرۆڤ ئەنجام دەدران.

داهێنانە نوێكان هەموو ئەو هاوكێشانەیان بەتەواوی گۆڕیوە، ئەگەر مرۆڤ لەبژاردەكانی بەردەمیدا توانای شیكاری هەڵەو راستی هەبوبێت بەشیچوەیەكی رێژەیی، ئێستا زیرەكی دەستكرد توانای باڵادەستی رەهای هەیە لەو پیشانەی كە وادەزانرا پێویستیان بەمەعریفەو كارامەیی‌و هەستی مرۆڤە. تەنانەت كارەكانی وەك پارێزەری‌و دادوەری لەكێشەكانی دادگا‌و یان بەڕێوەبردنی دامەزاروە داراییەكانیشدا، داهێنانە نوێكان بەوپەڕی وردییەوە كارەكەیان بەپشت بەستن بەهاوكێشەی ماتماتیكیی ئەنجام ئەدەن، كۆمپیوتەر توانای ئەنجامدانی زۆربەی هەرە زۆری ئەو پیشانەی هەیە بەبێ‌ ئەوەی بچوكترین هەڵە بكات.

هراری باس لەوە دەكات كە ئیتر ئامێرە دیجیتاڵییەكان‌و داهێنانە نوێكان لەبواری زیرەكی دەستكرددا توانای وەرگرتنی زۆرێك لەكارو ئەركانەیان هەیە كە پێشتر پێویستییان بەمرۆڤ بوو، لەبەرئەوە هیچ پیشەیەك ناتوانێت خۆی لەگۆڕانكاریی بەدوور بگرێت.

3

بەڵام هراری ئاماژە بەخاڵێكی سەرنجڕاكێش دەكات، كە پێیوایە لەسایەی شۆڕشی پیشەسازییدا مرۆڤ ژیرتر بوو تا سەردەمی دیجیتال‌و ئینتەرنێت. ئەو دەڵێت "سیستەمی دیموكراسی وا لێكدەدرایەوە كە مرۆڤی ژیر ئەنجامی دەدات‌و كۆمەڵگە لیبرالییەكان متمانەیان بەوە بوو كە خەڵكی توانای بیركردنەوەی باش‌و هەڵسوكەوت كردنیان بەشێوەیەكی ئاقڵانە هەیە‌و سەرچاوە زانیاریان كتێب بوو، بەڵام بەپێچەوانەی ئەم پرەنسیپەوە رووداوەكانی سەدەی 21 سەلماندویانە كە متمانە كردن بەتوانای بیركردنەوەو بڕیاردانی گەلان بەشێوەیەكی ئاقڵانە هەڵەیە. لەبەرئەوەی لەنەزانییەكی تەواودا سەبارەت بەجیهان دەژی، كەچی لەگەڵا ئەوەشدا باوەڕی تەواویان بەوەیە كە زۆر لەباوباپیرانیان هوشیارترو زیرەكترن! بۆیە زۆربەی كات مرۆڤی ئەم سەردەمە دەبێتە قوربانیی ئەوەی پێیدەڵێن وەهمی مەعریفی".

 هراری دەرباری وەهمی مەعریفی دەڵێت "مرۆڤی ئێستا وادەزانن كە زانیارییەكی زۆریان هەیە بەراورد بەوانەی پێشوو، لەبەرئەوە شكست دەهێنن لەتێگەیشتن لەو رووداوانەی لەدەوروبەریاندا روودەدات، كەسانێك دەبینی كە هیچ لەژینگە‌و  كەشوهەوا نازانن، بەڵام بەم رۆژگارە باسی ژینگەو پیسبوونی ژینگە دەكەن، یان ئەو چاودێرو سیاسەتمەدارانەی شیكاریی بۆ هەموو رووداوەكانی سەرتاسەری جیهان دەكەن، بەڵام دەیانبینی توانای دیاریكردنی شوێنی ئەو رووداوانەیان نییە لەسەر نەخشە! بۆیە مرۆڤی سەدەی 21 مرۆڤێكی هەرچی زیاتر نەزان‌و ناهوشیارترە دەربارەی ئەوەی لەجیهانی دەوروبەری رودەدەن".

4

هراری ئەوە روندەكاتەوە كە سیستەمی پەروەردە بەدرێژایی سەدەكان لەسەر بنەمای ئەوە بنیاتنرابوو قوتابی فێری زۆرترین زانیاری بكات دەربارەی ئەو زانستەی مرۆڤ پێیگەیشتوە تا سەدەی نۆزدە، لەبەرئەوەی مەعریفەو زانیاری كاڵایەكی زۆر دەگمەن بوو، رۆژنامەو كتێبخانەو تەلەفزیۆن‌و ئینتەرنێت‌و مۆبایلی زیرەك نەبوون.

لەو سەردەمەدا دامەزراندنی قوتابخانە‌و سیستەمی فێردنی هاوچەرخ‌و پەروەردەی نوێ‌، گواستنەوەیەكی نەوعی گرنگ بوو لەزانیارییە بنەڕەتییەكانی وەك جوگرافیا‌و مێژوو، بایلۆجیا‌و بیركاری‌و زمان، بەڵام لەسەدەی 21دا ئیتر ئەم سیتسەمە هیچ ئیزافەیەكی نوێ‌ ناكات بۆ كارامەیی‌و بەكەڵكی پاشەڕۆژی خوێندكار نایەت، لەبەرئەوەی ئێمە نغرۆ بووین لەو زانیاریانەی كە لەهەموو چركەیەكدا پێماندەگات لەڕێگەی چەندین كەناڵا‌و سەرچاوەی وەك ئینتەرنێت‌و مۆبایل‌و تەلەفزیۆن.

ئێستا هەموو مرۆڤێك مۆبایلی زیرەكی پێیەو دەستی بەهەموو زانیارییەك بەخێرایی‌و ئاسانی دەگات، چیت بوێت بەزیایەوە لەڕێگەی ویكپیدیا‌و یوتوپەوە دەستت دەكەوێ‌‌و لەماڵیشەوە دەتوانی بخوێنی‌و بڕوانامە بەدەستبهێنیت لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە.

هراری جەغت لەوە دەكات كە ئیستا ئاڵنگاریی گەورە لەبەردەوام مرۆڤدا دەگمەنیی زانیاری نییە، بەڵكو زۆری زانیاریی‌و پشكنینیەتی كە كامیان راستە‌و كامیان ساختەیە؟ لەبەرئەوەی روبەڕوی ژمارەیەكی زۆر لەزانیاری ساختە دەبینەوە.

ئەركی خوێندكارو قوتابی لەسەدەی 21دا فێركردنی زانیاری نییە، بەڵكو راهێنیانە لەسەر ئەو زانیارییە زۆرانەی رۆژانە روبەروی دەبنەوە، تا توانای جیاكردنەوەی زانیاری راست‌و بەسوودیان لەزانیاری ساختەو بێكەڵك هەبێت.

بەڵام لەهەمانكاتدا ئەو ئاماژە بەوە دەكات كە لەسەدەی 21دا جیاكردنەوەی راستی لەساختە كارێكی زۆر قورسە، لەبەرئەوە سیستەمی قوتابخانەی سەدەی 21 پێویستی بەگواستنەوەیەكی نەوعییە لەڕێگەی كەمترین زانیارییەوە پێیان‌و زۆرترین توانای بیركردنەوەی رەخنەگرانە.

5

هراری سەبارەت بەهێزی لەنەبڕان نەهاتوی دۆلار ئاماژە بەخاڵێكی سەرنجڕاكێش دەكات، ئەو دەڵێت "كاتێك كە داعش بەشێكی فراوانی لەخاكی سوریا‌و عێراق داگیر كرد، هەزاران كەسیان كوشت‌و شوێنە مێژووییەكانیان وێران كردو پەیكەرەكانیان شكان‌و بەشێوەیەكی سیستەماتیك هێماكانی رژێمەكانی پێشتر‌و پێگەی كلتوری رۆژئاوایان كاول كرد. بەڵام كاتێك چەكدارانی داعش دەچونە بانكەكانەوەو گەنجینەی پڕ لەدۆلاری ئەمەریكییان دەدۆزییەوە، كە سیمای سەرۆكەكانی ئەمەریكا‌و ئەو دروشمانەیان بەزمانی ئینگلیزی لەسەر نەخشێنراوە ستایشی ئامانجە ئایینی‌و سیاسیەكانی ئەمەریكا دەكەن، ئەم هێمایانەی ئیمپریالیزمی ئەمەریكایان نەدەسوتان. لەبەرئەوەی دراوی دۆلار لەلایەن هەموو ئایین‌و سیاسەتمەدارانی سەرتاسەری جیهانەوە جێی رێزو ستایشە".

دەشڵێت "متمانەكردن بەدۆلار‌و بەدانایی بانكی ناوەندی فیدرال ئەوەندە تۆكمەو بەهێزە كە تەنانەت توندڕەوانی ئیسلامی، مافیاكانی ماددە هۆشبەرەكانی مەكسیك‌و ستەمكارانی كۆریای باكور لەخاڵی ستایش كردنیدا هاوبەشن".

6

ئەو ئاماژە بەوە دەكات كە لەسەرەتای سەدەی 21ەوە دیاردەی كۆچ لەپێناو ژیانێكی ئابڕومەندانە، ئەوروپای هەراسان كرد‌و وڵاتانی لەبەردەم دووڕیانی دەركردنی ئەو كۆچبەرانە یان باوەش بۆ كردنەوەیان راگرت‌و باوەڕی سیاسی‌و شوناسی نیشتمانی وڵاتە پێشكەوتوەكانی ئەوروپای لەمەحەك دا، كۆچی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەفەریقا بۆ ئەوروپا مشتومڕێكی گەورەی ناوەتەوە لەنێو ئەوروپییەكاندا دەربارەی لێبوردەیی‌و شوناس، راسترەوەكان پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە دەبێت كۆچبەرە نوێكان واز لەشوناسە كلتوری‌و دابونەریتە كۆمەڵایەتییە كۆنەكانیان بهێنن‌و لەجیهانببینی ئایینی‌و باڵادەستی نێرینەیی دووركەونەوەو بەتەواوی تێكەڵا بەكۆمەڵگە لیبرالییە ئەوروپییەكان بن، بەشێكیش پێیانوایە كە ئەوروپا هەر خۆی فرە شوناسەو ناكرێ‌ داوا لەكۆچبەرانی موسڵمان بكرێت ببن بەمەسیحی، كە زۆربەی گەلانی پێشكەوتووی ئەوروپا خۆیان مومارەسەی پەرستشە ئایینییەكانی مەسیحیەت ناكەن.

ئەم مشتومڕە نەزۆكە دەربارەی كۆچی دانیشتوان، سەرەنجام دەبێتە هۆی هەرەسهێنانی ئابورییە بەهێزەكانی جیهان وەك یەكیتی ئەوروپا‌و  بەریتانیا.

6

هراری تەمەنی46  ساڵە، مامۆستای زانكۆی عبرییە لەئورشەلیمی ئیسرائیل.

كتێبی 21 وانە بۆ سەدەی 21 كێشەكانی سەردەمی ئێستای بەروونی لێكداوەتەوەو لەبەرئەوە خوێندنەوەی پێویستە.

پرسیاری هراری كە خاوەنی بڕوانامەی مێژووە لەزانكۆی ئەكسفۆرد‌و دو كتێبەكەی پێشووی بە 50 ملیۆن دانە فرۆشراون.