دەستوری توركیا، دەستورێك بۆ پاكتاوی نەژادی !
Saturday, 18/01/2025, 22:55
هەموو دەوڵەتێك لەسەر سێ بنەمای(ركن)سەرەكی دروست دەبێ( هەرێم، گەل، دەسەڵاتی سیاسی)، لەئێستادا گەلی زۆرینەی وڵاتان لە نەتەوەو پێكهاتەی جیاواز پێكدێن نەك لەتاكە نەتەوەیەك یاپێكهاتەیەك ، چەمكی گەلیش جیاوازە لەچەمكی نەتەوە ، گەل دیاردەیەكی سیاسی قانونیە پەیوەندی نێوان تاكەكانی ناو دەوڵەت رێكدەخا، كە لەسایەیدا ملكەچ دەبن بۆ دەولەَت وقانونەكەی، بەڵام نەتەوە دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیە لەدروستبونیدا پشت بەكۆمەڵێ هۆكار دەبەستێ و پەیوەندی نێوان تاكەكانی پەیوەندیەكی سروشتی و رۆحیە، بۆیە دەبینین دەستوری زۆرینەی وڵاتان جەخت لەسەر چەمكی گەل دەكەنەوە لەبری چەمكی نەتەوە ، چونكە دەگمەنە وڵاتێك گەلەكەی لەیەك نەتەوە پێكهاتبێ. جگە لە دەستوری توركیا كە بەهەمو شێوەیەك جەخت لەسەر نەتەوەی تورك دەكاتەوە لەبری گەلی توركیا، لەكاتێكدا گەلی توركیا چەندین نەتەوە لەخۆدەگرێ شانبەشانی تورك وەك كوردو ئەرمەن وعەرەب وهیتریش.
دیباجەی دەستوری توركیای ساڵی 1982ی هەمواركراو 22 دێرە، بەڵام زیاتر لە (13) جار جەخت لەسەر نەتەوەی تورك ونیشتمانی تورك وئەتاتورك دەكاو بەشێوازی جیاواز دوبارەی دەكاتەوە، وەك(نیشتمانی تورك، نەتەوەی تورك، ئەتاتورك وپرنسیپەكانی، بەرژەوەندی نیشتمانی تورك، هەبوونی تورك، میژوو و رەوشتی تورك، هاووڵاتی تورك، هاوڵاتیە توركەكان، كور وكچانی تورك، وە یەكپارچەیی نیشتمانی تورك ودابەش نەبوونی)، ئەمە لەكاتێكدا دەستوری زۆربەی دەوڵەتانی دنیا ناوی نەتەوە ناهێنن و تەنیا ناوی گەلی وڵاتەكە بەكار دێنن، وەك دەستوری (ئەمریكی، فەرەنسی، ئەڵمانی، هیندی، یابانی، رووسی، میسری، ئوردنی، عێراقی........ هتد).
مادەی (1)ی دەستوری توركیا شێوەو سستەمی حوكمرانی دەوڵەتی توركیای دیاریكردوە كە دەوڵەتێكی كۆمارییە، مادەی (2) باسی تایبەتمەندییەكانی كۆماری توركیا دەكا بەوەی( كۆمارێكی دیموكراتی عەلمانی كۆمەڵایەتیە، لەسەر بنەمای سەروەری یاسا دادەمەزرێ، لەسنوری چەمكەكانی ئاشتی و زانست وهەماهەنگی نیشتمانی ودادپەروەری، لەگەڵ رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤ، و ئینتیما بۆ نەتەوەی ئەتاتورك، وە لەسەر ئەو پرنسیپانە دادەمەزرێ كە لەدیباجەكەدا بریاری لێدراوە). مادەی (3)شی دەڵێ: ( دەوڵەتی توركیا، بەنەتەوەو خاكەكەی ، كیانێكە مایەی دابەش بوون نیە، وە زمانی ئەو دەوڵەتەش زمانی توركیە)، مادەی (4) یش هەمواركردنی ئەو سێ مادەیەی قەدەغەكردوە كەنابێ هەمواربكرێن ، هەتا رێگەی نەداوە بە پێشكەشكردنی پێشنیار بۆ هەمواركردنیان. بۆیە ئەو سێ مادەیەو دیباجەی دەستورەكە چۆن لەدەستوری 1924ی توركیای سەردەمی ئەتاتورك دارێژراون، وەك خۆیان ماونەتەوە لەدەستورەكانی دواتری ساڵی 1945،1961، 1982ی هەمواركراو لە 2017 .
مادەی (5) ئامانجی دەوڵەتی تورك وئەركی سەرەكی بەوە دیاریكردوە كە سەروەری وسەربەخۆیی نەتەوەی تورك وخاكەكەی بپارێزێ، ئەو سەروەریەش بێ قەیدو شەرت بۆ نەتەوەی توركە وەك لە مادەی (6)دا هاتوە، بۆیەش دەسەڵاتی یاسادانان ودادوەری بەنوێنەرایەتی نەتەوەی تورك نەك گەلی تورك یاساو بریار دەردەكەن بەپێی مادەی(7 و8) ! بەپێچەوانەی دەستوری هەمو وڵاتان كە بەناوی گەلەوە یاساكانی پەرلەمان و بریارەكانی دادگا دەردەكرێن.
مادەی (10)بریاری یەكسانی هاوڵاتیانی داوە لەبەرانبەر یاسا بێ جیاكاری بەهۆی(زمان، رەگەز، رەنگ، جێندەر، بیرورای سیاسی، ئایین، یا هەرهۆیەكی تر...)، بەڵام ناوەرۆكی دیباجەكەو دەقی مادەكانی پێشوتر، هیچ بەها وبایەخێك بۆ ئەو یەكسانیە ناهێلنەوەو بەفەرمی ئەو مادە دەستوریەیان پەكخستوە، بەتایبەتیش كاتێك مادەی(66) هەر كەسێكی بە تورك داناوە كە رەگەزنامەی توركیای هەبێ و پەیوەستی رەگەزنامە بەتوركیای ببەستێتەوە ، واتە هەمو هاوڵاتیانی توركیا كە رەگەزنامەی توركیایان هەیە توركن جا لەهەر نەتەوەو پێكهاتەیەك بن، وەمادەی (88) جارێكی تر هەوڵی تواندنەوە وپاكتاوی نەتەوەكانی تر دەدا لەبۆتەی نەتەوەی توركدا، كاتێ دەڵێ(تورك هەر هاوڵاتیەكە كە ئەهالی دەوڵەتی توركیابێ، بێ گوێدانە جیاوازی ئایینی وئیتنی لەنێوانیاندا)، واتە لێرەدا زۆر راشكاوانە نەتەوە و ئایینزا جیاوازەكانی غەیرە توركی ناو دەوڵەتی توركیا تۆماتیكی بەتورك دادەنرێن وبەیاسا دەكرێن بەتورك. ئەمەش راستی رۆحی لوتبەرزی نەتەوەی تورك دەردەخا بەسەر هەمو نەتەوەو پێكهاتەیەكی تر، بەتایبەتی ئەو نەتەوانەی كە لێیانەوە نزیكن یا تێكەڵاون وەك كوردو ئەرمەن وعەرەب و یۆنانی وئەلبانیەكان.
هەرمافێكیش پەیوەنداربێ بە ئازادی رادەربرین وبڵاكردنەوە وبەرنامەو پەیرەوی حیزبە سیاسیەكان و چالاكیان، بەپێی مادەی (26 و68)ی دەستور دەكرێ كۆت وسنورداربكرێن لەپێناو پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی وسەلامەتی دەوڵەتی توركیا بەنەتەوەو خاكەوە كە قابیلی دابەش بوون نیە. لێرەدا دەبینین كە مافی ئازادی رادەربرین وبڵاوكردنەوەو دامەزراندنی حیزبی سیاسی هەموی لەپێناو پاراستنی شكۆی نەتەوەی تورك فەراهەمكراوە، ئەگینا وەك مافی بنەرەتی هاوڵاتیان ئازاد نین لە بەكارهێنانیان.
لەمیانەی خستنەرووی ئەو هەڵوێستانەی دەستور لەبەپیرۆزكردنی نەتەوەی سەردەستی تورك ، بۆمان دەردەكەوێ كە دەستور نەك هەر نكۆڵی لەبوونی نەتەوەو پێكهاتەكانی تری غەیری تورك كردوە، بەڵكو دەستور بەو شێوازە بنەمای یاسایی دارشتووە بۆ سرینەوەو پاكتاوی هەر نەتەوەو پێكهاتەیەكی تری غەیرە تورك، لەكاتێكدا بەپێی پرنسیپی یاساو بریارە نێودەوڵەتی وناوخۆییەكان پێكهاتەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتدا بۆیان هەیە داوای مافی چارەی خۆنوسین بكەن، هەتا ئەگەر ماف وئازادی و زمان وئەسڵیشیان پارێزراو وەك پێكهاتەی جیاواز ، بەڵام لەدۆخێكی وەك توركیا كە پێكهاتەكان نەك گەرەنتی هیچ مافێكیان نەكراوە، بەلكو نكۆڵی لەبوون ومافەكانیان كراوەو بەدەیان شێوە سیاسەتی پاكتاوی نەژادییان بەرانبەر ئەنجامدراوە و دەدرێ لەلایەن نەتەوەی توركەوە، بیگومان لەو حالەتەدا ئەو نەتەوەو پێكهاتانە بۆیان هەیە داوای مافی چارەی خۆنوسین بكەن وەك داوایەكی رەواو یاسایی وپێویست، بۆ رزگاربون لە شاڵاوی سرینەوەو پاكتاوكردنیان وپاراستنی شوناسی نەتەوەیی وئایینی تایبەت بە خۆیان.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست