KURDISTANPOST
شۆڕش حەسەن
ئاراستەی شۆفێنی دەستورە عەرەبیەكان لەبەرانبەر شوناسی پێكهاتەكان !
Wednesday, 29/01/2025, 17:39
599
بینراوە
لەدوای شەرَی جیهانی یەكەم و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی چەند دەوڵەتێكی تازە لەرۆژهەڵاتی ناوەراست لەسەر میراتی ئەو ئیمپراتۆریەتە دروست بوون، وەك عێراق وسوریاو لوبنان ومیسر كەئەوانە بەدەوڵەتانی عەرەبی ناسراون، بەهۆی ئەوەی پێكهاتەی سەرەكیان لە نەتەوەی عەرەبە، بەڵام لەهەمان كاتدا پێكهاتەی تری غەیری عەرەب هەن لەچوارچێوەی ئەو وڵاتانەدا. بۆیەش ئەگەر سەیری یەكەمین دەستورەكانی ئەوڵاتانە بكەین وەك دەستوری سوریای ساڵی 1920 ودەستوری میسری ساڵی 1923 ودەستوری عێراقی ساڵی 1925 ودەستوری لوبنانی ساڵی 1926، هیچیان نەهاتون وڵاتەكەیان بە مۆركێكی عەرەبی بناسێنن، یاخود بلێن ئەو وڵاتە یا گەلەكەی بەشێكە لە نەتەوەو نیشتمانی عەرەب.
بەڵام ئەو بۆچونە بۆیەكەمجار لەدەستوری سوری ساڵی 1950(دەستوری سەربەخۆیی) بریاری لێدرا، كاتێك مادەی یەكەمی ئەو دەستورە گوتی: (گەلی سوریا بەشێكە لەنەتەوەی عەرەب)، دواتر دەستوری میسری ساڵی 1956 هەمان دەقی دوبارەكردەوە لەمادەی یەكەمی كە دەڵێ (گەلی میسری بەشێكە لەنەتەوەی عەرەب)، دەستوری عێراقی ساڵی 1958 یش لەسەر هەمان ئاواز لە مادەی دووەمیدا بریاریدا كە (عێراق بەشێكە لە نەتەوەی عەرەب)، بۆیە ئەوێ رۆژێ سەروتاری رۆژنامەی خەباتی زمانحاڵی پارتی دیموكراتی كوردستان لەژمارەی (339)ی رۆژی 19/10/1960 بەتوندی وەڵامی ئەو هەڵوێستە نالۆجیكی و ناواقعیەی دەستوری دایەوە، چونكە داننان بە عێراق وەك بەشێك لە نەتەوەی عەرەب، هەوڵ وبنەمایەكی یاساییە بۆ سرینەوەی شوناسی پێكهاتەكانی تری غەیری عەرەب لەناو ئەو وڵاتەدا، بۆیە ئەگەر پێكهاتەی عەرەب بەشێك بن لە نەتەوەی عەرەب، بەهەمان شێوەش پێكهاتەی كورد كە شەریكن لەعێراق لەگەڵ عەرەب بەپێی مادەی (3) ی هەمان دەستور بەشێكن لەنەتەوەی كورد نەوەك بەشێك بن لەنەتەوەی عەرەب وەك دەستور بریاری لێداوە. بەداخەوە ئەو هەڵوێستە لەهەمو دەستوری كۆدەتاچییەكانی پێش 2003 جەختی لەسەر كرایەوە، بەڵام دوای روخانی رژێمی سەدام، دەبینین دەستوری 2004(یاسای بەرێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە ) بەهیچ شێوەیەك باسی لە وەها بۆچونێك نەكرد، هەروەها دەستوری 2005 یش، بەڵام ئەو دەستورە لەژێر فشاری عەرەبە شۆفێنیەكان و رێكخراوی كۆمكاری عەرەبی، لەمادەی دووەمیدا كاتێ دان بەفرە پێكهاتەیی عێراق دادەنێ وناتوانێ ئینكاری ئەو واقیعە بكا، لەهەمان كاتدا شەرمنانە جەخت دەكاتەوە لەوەی عێراق ئەندامێكی كاراو دامەزرێنەری رێكخراوی كۆمكاری عەرەبیە، بەڵام لەراستیدا بوون ونەبوونی ئەو دەقە لەدستوردا وەك یەكە، چونكە ئەو رێكخراوە رێكخراوێكی ئیفلیج وپەككەوتەیەو جگە لەدەركردنی بەیاننامە كردەیەكی تری لەدەست نایە.
بەداخەوە ئەو ئاوەی دەستوری سوری ساڵی 1950رشتی، دواتر بو بە مۆدێل و زۆرینەی دەستوری وڵاتە عەرەبیەكان پێیان لێخشاندو لەسەری رۆیشتن، بۆیە دەبینین هەتا دەستوری وڵاتێكی وەك لوبنان كە لە سەرەتادا بەلای وەها بابەتێكدا نەچووە، بەڵام دوای 64 ساڵ كاتێ هەمواری دەستورەكە كرا لە 21/9/1990 دیباجەیەكیان بۆ دەستورەكە زیادكرد، برگەی (ب)ی ئەو دیباجەیە جەخت لەوە دەكاتەوە كە( لوبنان شوناس وئینتمای عەرەبیە)، ئەوە لەكاتێكدا لوبنان جگە لەعەرەب پێكهاتەی تری وەك مارۆنی ودروزو كورد لەخۆ دەگرێ.
ئێستا دوای روخانی رژێمی سوریای بەشار ئەسەد و تێپەربوونی (75) ساڵ بەسەر دانانی دەستوری سوری 1950، لێرەو لەوێ هەندێ دەنگ دەبیستین كە داوادەكەن بۆ دانانی دەستوری سوریا، بگەرێنەوە سەر دەستوری 1950ساڵی یا لانی كەم سود لەبنەماكانی ئەو دەستورە ببینرێ، ئەوە لەكاتێكدا دۆخی سوریاو ناوچەكەو جیهان بەر لە 75 ساڵ زۆر جیاوازە لە دۆخی ئێستا لەهەموو رووێكەوە، چونكە ئێستا لەسوریا كوردەكان ئیدارەی ناوچەكانی خۆیان دەكەن، دروزەكان دەیانەوێ وەك پێكهاتەیەكی سەربەخۆ رێز لە بوون وشوناسیان بگیرێ وداوای مافە سیاسیەكانیان دەكەن، بۆیە پێویستە دەستوری تازەی سوریا لەسەر ئارەزوو و خواست وبەشداری كارای تەواوی پێكهاتەكان وبەپێی دۆخ و واقعی ئەمرۆ بنوسرێتەوە، بەشێوەیەك هەمو پێكهاتەكان مافە سیاسیەكانیان تیایدا بەرجەستە بكرێ هەروەها بەكارخستنی ئەو مافانەشیان لەواقعی سیاسی و پراكتیكدا رەنگبداتەوە .
شۆڕش حەسەن
© 2019- Kurdistanpost