كوردبوونى كەركوك لە گرنگترین بەڵگەنامەى توركیدا

Friday, 21/08/2009, 12:00

9647 بینراوە

فەرهەنگى ئیعلامى عوسمانى گەورەترین دەزگاى مەعریفى و بەڵگەنامەیى فەرمى سەردەمى دەوڵەتى عوسمانیە كە بەرهەمى زاناى بەناوبانگ (شمس الدین سامی)ەو لە ساڵى (1315)ى هجرى لە چاپدراوە و پێكهاتووە لە چەند هەزار پەڕەیەك . خوێنەر بە خویندنەوەى ئەم فەرهەنگە كۆمەڵى زانیارى وردى دەربارەى ئیعلامى عوسمانى بۆى ئاشكرا دەبێت لە شاعیران و وێژەوان و كەسایەتى سیاسى و پاشا و میر و سەركردەكان ، هەروەها زانیارى تۆبۆگرافى دەربارەى گرنگترین شارو شارۆچكەكان لە ناو و دەرەوەى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى دەست دەكەوێت . لە میانەى جۆرى ئەو زانیاریانەى نوسراوەتەوە لاى خوێنەر روون دەبێتەوە كە ئەم زانایە ڕەنگە سەفەرى هەندى لەو ناوچەو شارانەى كردبێت و سوودى لە زۆرترین ژمارەى سەرچاوەكان بینیبێت ، هەندێك لەو زانیاریانە ڕاستیەكى كەم وێنەن و بەدەگمەن لە سەرچاوە مێژویەكان پێش چاو دەكەون هەر وەكو ئەوەى دەیبینینەوە دەربارەى كەركوك لەو بەرگەى تایبەتە بۆ پیتى (ك) كە بە تەنها پێكهاتووە لە سەدان پەڕە .
شمس الدین سامی بە زمانى ژمارە ئەدوێت دەربارەى دانیشتوانى كەركوك و نەتەوە و مزگەوت كڵێسە و كارگە و بازار و تەنانەت ژمارەى دوكانە بازرگانیەكان ئەمەش وادەكات وردى زانیاریەكان گومان هەڵنەگرێت . وەكو ئەزانین (نوسەر) زمانى ژمارە رەهەندێكى زانستى ئەبەخشێتە لێكۆڵینەوە مێژوویەكان و خوێندنەوە ئەكادیمیە مۆدێرنەكانیش پشتى پێدەبەستن وە بەبێ ئەوێش گرنگى خۆى لە دەست ئەدات . كەواتە ئەتوانین شمس الدین سامى پۆلێن بكەین بە پێشەنگ لە بوارى شۆرش بە شێوەى كلاسێكى كۆن بۆ نوسین . نوسەرەكانى سەردەمى ئەو و پێش ئەو ناوبانگ بوون بە پیاهەڵدانى وێژەیى كە بەزەرگەشە داپۆشراوە . تەنانەت ئەگەر نوسینەكەش نوسینێكى زانستى بێت بۆ نمونە پەیوەست بێت بە پرسێكى مێژویەوە .
گرنكى ئاشكراكردنى ئەم دۆكیومێنتە مێژویە بە تایبەتى لە كاتێكى ئاوادا كە ژاوەژاوێكى زۆر دەكرێت دەربارەى ناسنامەى ئەتنى كەركوك و هەوڵدان بۆ سڕینەوەى ڕاستیەكان ، لە بیلایەنى نوسەر دەردەكەوێت كە ئەو كورد نیە تا لە روانگەیەكى نەتەوەییەوە لێكدانەوە بۆ كتێبەكەى بكرێت بەڵكو ئەو یەكێك بوو لە نوسەرە نزیكەكانى سەڵتەنەتى عوسمانى و لە سەر ئەركى دەوڵەت كتێبەكانى لە چاپدراون تەنانەت زانكۆى ئەستەنبولى گەورە بە سەرچاوەیەكى گرنگى دەزانى بۆ خوێندكارەكانى .
بەڵام دەربارەى خودى دانەرى فەرهەنگەكە كەسێكى بەرپرس و ئیعلامى و ئەدیبێكى توركى لێهاتوو و بەناوبانگە . لە پاڵ ئەم فەرهەنگە كۆمەڵى كتێبى ئەدەبى و رۆمانى نوسیوە كە لە ناوەڕۆكدا چەندین گرفتى چارەسەر كردووە كە بۆ ئەو سەردەمە گرنگ بوونە ، نوسەر یەكێك بووە لە ڕووناكبیرەكانى ئەو سەردەمە كە لە هەوڵى نوێكردنەوەى كلتورى نەتەوەى توركیدا بووە لە رێگەى ئەو پارت و رێكخراوە نوێیانەى تازە سەریان هەڵدەدا . ئەمە بەڵگەیەكى ترە بە دەستى كوردەوە كە زۆرینەى دانیشتوانى پارێزگاى كەركوك پێكدێنن هەر وەكو لە ئەنجامى هەڵبژاردنەكانى ئەم دواییە دەركەوت و كورد پشكى شێرى بە دەست هێنا لە دەنگەكان بەبێ قەزا سەرەكیەكانى (كفرى ، كەلار ، دوزخورماتو ، چەمچەماڵ) كە لە ئەنجامى سیاسەتى بە عەرەبكردنى ناوچەكە سیستمى سیاسی پێشوو دابرَیبووى لە پارێزگاكە بە مەبەستى كەمكردنەوەى ژمارەى دانیشتوانى كورد لە پارێزگاكە .
شمس الدین سامی لە لاپەڕە (3846) لەو بەشەى تایبەتە بۆ پیتى (ك) بە زمانى توركى عوسمانى دەربارەى كەركوك نوسیویەتى : ((كەركوك مەڵبەندى سنجقى شارەزوور لە ولایەتى موسڵ بە دوورى (160) كم دەكەوێتە باشورى موسڵ و پشتى چەند زنجیرە بەرزاییەك لە دەشتێكى بەرفراوان لە دۆڵى ئەدهەم (ئەدهەم كۆنە ناوى ڕووبارى خاسەیە) ژمارەى دانیشتوانى پێكهاتووە لە (30000) هەزار كەس ، قەڵایەك و (1282) دوكانى بازرگانى و نەخۆشخانەیەك و (98 گەرماو و پردێك لە سەر ڕووبارى خاسە و قوتابخانەیەكى روشدى لە گەڵ یەك پەرستگاى جولەكەكانى شارەكە هەیە . لە گەڕەكەكانى تەپە و قەڵا ، سێ لە سەر چوارى دانیشتوانى كوردن ئەوانى تریش تێكەڵەیەكە لە تورك و عەرەب وكەمینەكانى تر لە گەڵ (760) جولەكە و (460) كلدانى .
جموجوڵى بازرگانى تێیدا بەهێزە چونكە دەكەوێتە شوێن پێگەیشتنى چەندین رێگەى سەرەكى وە زۆربوونى ئاوى ژێر زەوى وایكردووە لە دەورووبەرى شارەكە چەندین باغى جۆراوجۆرى پرتەقاڵ و لەیمون و چەندان میوەى تر دروست بێت ، هەروەها نزیك شارەكە ئاوى كانزا و نەوت هەیە ، هەروەها كارگەى دروستكردنى قوماش و ڕەنگكردنى چەرم و رست وچنین و كارگەى دروستكردنى شەربەتى پرتەقاڵ هەیە ، كەشوهەواى شارەكە مام ناوەندە بەڵام لە هاوێندا زۆر گەرمە ، وە گۆڕى نەبى دانیاڵ ونەبى عەزیز لە گەڵ چەندین شێخ و پیاوچاك لە شارەكە هەیە .
كەركوك شارێكى كۆنە و لە كۆندا ناوى (كركورە) بووە و قەزاى كەركوك مەڵبەندى سنجقى شارەزوور بووە ، سنجقى سلێمانى دەكەوێتە ڕۆژهەڵاتى شارەكە و قەزاى كوێسنجق و ئەربیل دەكەوێتە باكوریەوە و سنجقى موسڵ لە خۆرئاواوە وقەزاى ێلاحیە ((ێلاحیە ناوى فەرمى قەزاى كفرى بووە لە سەردەمى عوسمانى)) لە باشورى ڕۆژهەڵاتەوە . مەڵبەندى قەزاكە پێكهاتووە لە ناحیەكانى (توزخورماتوو ، ئاڵتون كۆپرى ، گل و شوان (352) گوند) . ڕووبارى ئەدهەم كە ئەرژێتە نێو ڕووبارى دجلە شارەكە دەكاتە دوو بەشەوە ، خاكەكەى بە پیتەو بۆ كشتوكاڵ بەرهەمدارە ، گەنم وجۆ و برنج و توتن و ترێ و چەندین میوە بە تایبەتى لەیمون تێیدا بەرهەم دێت . كۆمەڵى بیرە نەوتى هەیە كە دەكەوێتە باكورى شارەكە ، لە گەڕەكى باباگورگور شلەیەك هەڵدەقولێت بۆ چارەسەركردنى چەندین نەخۆشى بە كاردەهێنرێت ، وە لە باشورى شارەكە ئاوى سوێر هەیە ئەمەش وایكردووە چەندین خوێدان دروست بكرێت بۆ بەرهەمهێنانى خوێ ، هەروەها چەندین جۆرى ئاژەڵى ماڵى هەیە وەكو بەرخ و بزن و ئەسپ و لە پێستى ئەم ئاژەڵانە شاڵ وقالى و عەبا دروست ئەكرێت .
هەموو ئەوانەى لە سەرەوەدا كە لە فەرهەنگى ئیعلامى عوسمانیدا دەربارەى كەركوك هاتووە ئەكرێت ببێتە بابەتێكى گرنگ بۆ ئەوانەى دەیانەوێت لە سەر ئەم شارە بنوسن ، پێش سەدە و نیوێك لە ساڵ دەبینرێت زۆر لە ڕەوشى ئەم شارە گۆڕانكارى بەسەردا هاتووە وەك باغەكانى كە هیچ شوێنەوارێكى نەماوە دواى ئەوەى ئاوى ڕووبارەكە ((ڕووبارى ئەدهەم / خاسە)) بوو بە نەزیر ، دواى ئەوەى كارگەكانى ڕەنگ كردن و بەرهەمهێنانى شەربەتى پرتەقاڵ و قوماش و قالى لە لایەن سیستمە سیاسیەكانەوە سەرچاوەكانى لێبڕا داخران ، چەندین شارو ناوچە و گوند لە ڕووى ئیداریەوە لێى دابڕێنرا كە بڕبڕەى پرۆسەى بازرگانى و ئابورى شارەكە بوون ، زیاتر لە (1200) گوند رووخێنرا لە پرۆسەكانى ئەنفال ى 1988 ، ئەگەر ورد بینەوە لە ژمارەى قوتابخانەكانى گرنگى شارەكەمان بۆ دەردەكەوێت لە كۆتاییەكانى سەدەى نۆزدە ، لە كاتى ئامادەكردنى ئەم ئینسكلوپیدیایە ئەگەر بەراوردێك بكەین دەبینین لە پێش شارەكانى ترى عێراقەوە دێت لە ڕووى ڕووتێكردنى خەڵكى بۆ وەدەست هێنانى زانست . زۆر لە شارەكانى عێراق تا ساڵى 1913 قوتابخانەى فەرمى تێدا نەكرابووە و پێشتریش قوتابخانە روشدیەكان بە پەنجەى دەست ئەژمێردران.
ئەم دۆكیۆمێنتەى لاى سەرەوە و دەیان دۆكیۆمێنت و بەڵگەنامەى تر وەڵامێكى ڕوونە بۆ هەموو ئەوانەى گومانیان لە كوردبوون و كوردستانیبوونى كەركوك هەیە ، ئەم بەڵگەیە داستانێكى ئەفسانەیى نیە لە پێش مێژوو نوسرابێت بەڵكو وێنەیەكى ورد و كورتى شارێك دەداتە دەستەوە كە ڕووبەڕووى پرۆسەیەكى سیستماتیزكراو بۆتەوە بۆ شێواندنى ڕاستى نەتەوەیى شارەكە ، بەڵام ئازادكردنى عێراق لەم دواییەدا بوو بەهۆى ڕاگرتنى ئەم پرۆسەیە .
نوسینى : قەیس قەرەداغى .