یەک لەو زانایانەی کە چ لە سەردەمی خۆی و پاش مردنی، لەلایەن ئایینزا و بەرگریکەرانی ئایینەوە بانگەشەی ئەوەی بۆکرا کە یەکێکە لەوان، زانا و فیزیاوانی ئەڵمانی "ئەلبێرت ئەنیشتاین"ـە.

ئایا پاشی ئەم وتەیە، ئەنیشتاین وەک کەسێکی ئایینی دەرئەکەوێت؟ نا ئایینی ئەنیشتاین تەواو جیاوازە لەوەی کە بەو شێوە سادەیە باس دەکرێت.

- من بێباوەڕێکی تۆخم بە ئایین، ئەمەش بۆخۆی جۆرێکی تازە لە ئایینە

- هەرگیز سرووشت بە موڵکی مەبەستێک یان شتێک نازانم، ئەوەی من لە سروشتدا دەیبینم پێکهاتێکی مەزنە کە دەتوانین بە شێوەیەکی ناتەواو لێی تێبگەین و ئەمەش مرۆڤی بیریار وا لێدەکات کە هەست بە خۆ بەگەورەزانی نەکات. پێم وابێت ئەمەش هەستێکی ڕاستەقینەی ئایینیە و چ پەیوەندی بە خواناسیەوە نیە.

دژی ئەم وتانەی ئەنیشتاین، پیاوانی ئایینی چەندان نامەیان بۆ ئەنیشتاین نارد و چەندان وتار و نوسینیشیان لەدژی بڵاوکردەوە و دەیانگوت کە ئەو تێگەیشتنی بۆ ئایین و خودای کەسی نیە، بەڵام لەناو هەموو ئەو ڕەخنە و هێرشکردنانەدا تاکە شتێک کە ڕاست و ڕوونە، ئەوەیە کە ئەنیشتاین یەکێک نەبووە لەوان وە هەمیشە قەڵس بووە بەو قسە و قسەڵۆکانەی کە گوایە یەکتاپەرستە. لە وتەیەکی تردا کە وا دەردەکەوێت فەلسەفەکەی سپینۆزای بە هەند وەرگرتبێت، ئەنیشتاین دەڵێت:

سپینۆزا، كه‌ فه‌یله‌سوفێكی یه‌هودی هۆڵەندیە، پێی وایه‌، كه‌ خواوه‌ند خودی سروشت‌و ڕۆحی سروشته‌. واته‌ بڕوای به‌ یه‌كێتی ڕۆح‌و ماده‌ هه‌یه‌ (Pantheisme). لای وایه‌ خوا سروشتی دروستكار (Nature naturante) و سروشتی دروستكراوه‌ (Nature naturee). خوا هه‌ر له‌ خۆی سروشتی دروستكردووه‌و هه‌ر خۆی خاوه‌ن وزه‌و هۆشه‌. واته‌ سروشتی دروستكار له‌ ڕێگه‌ی هۆشیه‌وه‌ به‌ وزه‌ی خۆی سروشتی دروستكراوی دروستكرد. به‌ڵام سروشتی دروستكار هه‌مان سروشتی بینراو نیه‌، به‌ڵكو سروشتی دروستكار جه‌وهه‌ری هه‌موو بوونه‌و دیاری ناكرێت هه‌ربۆیه‌ خوا لای سپینۆزا له‌نێو سروشتدا خۆی دیاری ده‌دات‌و مرۆڤیش باشترین ده‌ركه‌وته‌ی خوایه‌ له‌نێو سروشتدا. خوا گه‌وره‌ترینه‌ (Dieu Grand) و جه‌وهه‌ری شته‌كانه‌و نه‌بڕاوه‌یه‌و درێژ ده‌بێته‌وه‌و له‌ خۆیدا ناگۆڕێت، به‌ڵكو بۆ خۆی ده‌گۆڕێت. خوا په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ هیچه‌وه‌و ئازادیه‌كی ته‌واوی هه‌یه‌و له‌ ده‌ره‌وه‌و ناوه‌وه‌ی هه‌موو شتێكدایه‌.

هه‌ر لێره‌دا خوا به‌و زاته‌ هه‌تاهه‌تایی‌و جه‌وهه‌ریه‌ باسی كراوه‌ كه‌ سه‌رچاوه‌ی شته‌كان‌و بوون‌و ته‌نانه‌ت ژیانی شته‌كانیشه‌، به‌ڵام سروشت لای سیپنوزا ئه‌و مادده‌یه‌ نیه‌ كه‌ ئێمه‌ به‌ ئه‌قڵی سه‌د ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر لێی بدوێین. زانستی ئه‌ستێره‌ناسی‌و فه‌له‌كناسی‌و زانستی ناوه‌ڕۆكی مادده‌ ئه‌وه‌ به‌ ئێمه‌ ده‌ڵێن كه‌ مادده‌ وزه‌یه‌كی گۆڕاوه‌ به‌گۆڕانی بڕی فۆتۆن‌و خێراییه‌كه‌ی، هه‌ر بۆیه‌ وزه‌و ماده‌ یان ڕۆح‌و مادده‌ دوو ڕووی شتێكن كه‌ ئێمه‌ به‌په‌یوه‌ستبوون به‌ یه‌كێكیانه‌وه‌ ده‌بینه‌ ئایدیالیست یان ماتریالیست، به‌ڵام له‌ بنچینه‌دا هه‌ردووك مادده‌و وزه‌ كه‌ سروشت‌و خوان یه‌ك شتن. مادده‌ به‌ وزه‌وه‌ به‌نده‌و هه‌یه‌و سپینوزا له‌م باره‌یه‌وه‌ لای وایه‌ كه‌ جیهان له‌ خۆیداو بۆ خۆی ڕاگیره‌ به‌ خواوه‌و له‌سه‌ر خوا وه‌ك چۆن پردێك ڕاگیره‌ له‌سه‌ر بنچینه‌و پایه‌كانی‌ خۆی.

ده‌رباره‌ی ئه‌قڵی به‌ڕێوه‌به‌ری (بوون) به‌ هه‌مان جۆری په‌ڕاوه‌ پیرۆزه‌كان لێره‌شدا خوا به‌ ئه‌قڵی گشتی ناوی براوه‌. سپینوزا ده‌ڵێت: ئیراده‌ی خوا كۆی هۆكارو یاساكان هه‌موویانه‌و ئه‌قڵی خواش كۆی هه‌موو ئه‌قڵه‌كانه‌.

ئه‌م سیانه‌ش شانبه‌شانی یه‌كتر له‌سیفه‌ته‌كانی خواوه‌ندا كۆده‌بنه‌وه‌و كاری به‌دیهێنان‌و مانه‌وه‌و یاسا گشتییه‌كانیش هه‌ر له‌و سێ سیفه‌ته‌وه‌ سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‌و ئه‌مانه‌ش خوا له‌وه‌ ده‌پارێزن كه‌ خێری ته‌واو یان شه‌ڕی ته‌واو بێت‌و ئه‌و له‌ ده‌ره‌وه‌ی خێرو شه‌ڕدا ده‌هێڵنه‌وه‌. بۆ شیكردنه‌وه‌ی‌ ئه‌م بابه‌ته‌ سپینوزا مۆسیقا به‌ نمونه‌ ده‌هێنێته‌وه‌ بۆ خوا كه‌ چۆن نه‌ چاكه‌و نه‌ خراپه‌ به‌ڵكو په‌یوه‌سته‌ به‌ بیركردنه‌وه‌و تێگه‌یشتنی مرۆڤه‌كه‌وه‌.