خوێندنەوەیەك بۆ ئەشكەنجەدان لە مێژووی ئیسلامدا (بەشی یەكەم)

Tuesday, 30/09/2014, 12:00

2702 بینراوە

ئەشكەنجەدان بەشێوەی بڕینی جەستە و دەست و لاق، تەنانەت سەربڕین و زمان بڕین یاخود هەر شێوازێكی تری ئەشكەنجە و ئازاردان، ئاخۆ شتێكی نوێیە یاخود زادەی سەردەمێكی كۆنەو تا ئێستاكەش بەردەوامی هەیەو زۆرێك لەدەوڵەتانو گروپو ڕێكخراوە تیرۆریستیەكان بەبێ گوێدانە مافەكانی مرۆڤ وجارنامەی مافی مرۆڤی نیو دەوڵەتی لەدژی نەیارو ناحەزان و دوژمنانیان لەژێر پاساوی جۆراوجۆردا لەپێناو مانەوە و درێژەدان بەدەستەڵات و حكومی تاكڕەوێتی بەكاری دەهێنن؟
ئاخۆ ووشەی (التعذيب) مانای چییە و لەكەیەوە سەری هەڵداوە؟ بۆچی بەكارهاتووە؟

(التعذيب):
واتا ئەشكەنجە و ئازاردان، بەكارهێنانی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەكانی ئیسلام ئەم ووشەیە لە زمانی عەرەبیدا سێ ووشەی هاوتای بەرامبەری هەیە و بریتین لە: (العذاب - البسط - المثلة).
یەكەم و دووەمیان لەسەردەمی ئیسلامدا بۆ ئازاردانی دیل و تاوانباران بەكارهاتووە، وەكو تۆڵە و وەرگرتنی زانیاری لە تاوانباران و دیل و هتد.

(البسط):
واتا تێهەڵدان، لێدان، داركاریكردن و فەلاقەكردن جا ئەو داركاریكردنە بەتێڵا بێت یاخود قامچی یان هەر ئامێر و ئامرازێكت تر، كە بشێت بۆ ئەو كارە بەكاریان هێناوە.
داركاریكردنەكەش زۆربەی ئەندامانی لەشی گرتۆتەوە، بۆ نمونە لە سەر یان لە پشت یاخود هەردوو لاق یاخود دەست.

(المثلة):
واتا شێواندنی جەستەی مرۆڤ بەزیندویی و بەمردووی وەك سەڕبڕین، گوێ بڕین، زمانڕین، چاو هەڵكۆڵین، لاق بڕین، دەست بڕین، لە خاچدان، تەنانەت بڕینی ئەندامی نێرینەی مرۆڤیش.
لە قورئانیشدا ووشەی (العذاب) هاتووە وەك سزای جۆراوجۆر، کە لەو دونیا، لە ئاخیرەتی دونیا بەسەر ئەوانەی ئەهلی ئاگرن وەك: سووتاندن (التحریق) واتا سوتاندنی پێستی مرۆڤ هەروەها (تجويع- تعطيش) واتا برسیكردن و تێنوكردن هەروەها كێم كردن بە گەروودا (سقي الصديد) هەروەها (سقي المهل) واتا ئاسنی تواوە بەگەروودا.

ئەشكەنجە بەكارهێنراوە لە پێناو نەیارانی سیاسی، هەروەها مەبەستی تری جیاواز
ئەشكەنجەدانی سیاسی زۆر كۆنترە لە ئەشكەنجەدانی تر لە دەوڵەتدا لە پێناو مانەوە و درێژەدان بەحكومرانی و دەستەڵات و پاوانخوازی هەموو شێوازەكانی ئەشكەنجە گیراوەتە بەر بۆ پاکتاوکردنی ناحەز و نەیاران، دژبەران و شۆرشگیران هەر هەڕەشەیەك لەبەرامبەر دەوڵەت و دەستەڵاتدا لەگەڵ ئەوەشدا سزا و ئەشكەنجەدان لەبەرامبەر توێژی بەرهەمهێنی چەوساوە لەپێناو بەردەوامیدان بە بەرهەم و ڕێگریكردن لەبەرهەم هێنەرەكان بەگەیشتن بەدەستەڵات لە هەموو كات و زەمانێكیشدا تەنها ئەو حكومەت و دەساڵاتدارانە پەنایان بۆ سزادان و ئەشكەنجەدانی سیاسی بردووە كە بنكەی جەماوەریی فراوانیان نییە.

یەكەم ئەشكەنجەدانی سیاسی مێژووەكەی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی خەلافەتی (معاویەی كوری سوفیان) وەك پاوانخواز و تاكڕەوێك لەدەستەڵاتدا..زمان بڕین و هەڵواسین و لە خاچدان نموونەی ئەو سزادانانەن كە لەسەردەمی خەلافەتەكانی ئیسلامدا بەردەوامیان هەبووەو "سەمعانی " ئەیگێڕێتەوە كە (زیادی كوری ئەبیە) بڕیاری بڕینی زمانی (رشید الهجری) و لەخاچدانی دەركردووە، چونكە باسی گەرانەوەی كردووە (لانة تكلم بالرجعة). هونەری زمان بڕین یەكێكە لەو كلتوری ئەشكەنجەدانەی كە بوونی هەبووە لە سەردەمی ئیسلامدا و تەنها بەوەشەوە نەوەستاوە بەڵكەی زۆرو جۆراوجۆری ئەشكەنجەی تری لێداتاشراوە و پەرەی پێدراوە.

لەسەردەمی عومەری كوری عەبدولعەزیز ئەشكەنجەدانی سیاسی بەردەوامی كێشاو دوای پشوویەك لەسەردەمی هیشام كوری عەبدول مەلیك ڕێڕەوێكی تری وەرگرت و هیشامی كوڕی عەبدول مەلیك بەدەستی خۆی بڕیاری كوشتنی بەبڕینی دەست و لاقی لەهەندێك حاڵەتدا جێبەجی كردووە وەك ئیعدامی (غەیلانی كوری موسلیمی دیمەشقی) و (خالید ئەلقەسری) ئیعدام كردنەكەش بە سەڕبرین جێبەجێ كرا. ئیعدام كردن بە سووتان وەك لەسەردەمی هیشام لە دژی (مغیرە ی كوڕی سەعید ئەلعجێلی) جێبەجێ كراوە.
دوای ئەمەوییەكان عەباسیەكانیش درێژەیان بەهەمان سیاسەتی كوشتن و بڕین و زیاتر پێشخستنی وەك ئەوەی خەلیفە ئەبوجەعفەر مەنسور كردویەتی بە كوشتن لەڕێگەی زیندە بەچاڵكردن و كوشتن بە پارچەپارچەكردن و زیادكردنی ژمارەی پارچەكانی جەستە هەتا مردن و بەكارهێنانی كێردی" چەقۆ "ی كول لەكاتی جەستە و سەربڕیندا.
(طبري) ئاماژە بەوە دەكات گوایە ژمارەی ئەو كەسانەی كە ئەبو موسلیم خوراسانی كوشتوویەتی (600000) كەس بوون لەژن و پیاو و مێردمناڵ، هەروەها ئەڵێت (اٍبراهیم الامام زعیم الدعوە) نوسراوی بۆناردوە بەكوشتنی هەر مناڵیك كە گومانی لە دڵسۆزی و ئینتیمای بۆ خەلیفە هەبێت تەنانەت ئەكەر دریژی گەیشتبێتە (پێنج بست).

(تشمیس):
ئازاردان یان ئەشكەنجەدان بەتیشكی گەرمی پروكێنەری رۆژ بەبەستنەوەی مرۆڤەكەو بەجێهێشتنی لەبەر تیشكی گەرمای پروكێنەردا بۆ ماوەیەكی زۆر یاخود بەكردنە كڵاوی ئاسنین لەسەر، یاخود ئاسن بەستین بەپشتو سكەوە ئەمەش دادەنرێت بە كۆنترین جۆری ئازاردانوئەشكەنجەدان، لەسەردەمی جاهلیو لەسەردەمی سەرەتای بڵاوبونەی ئیسلامدا بەشێوەی بەربڵاو و بەرچاو بەكار هێنراوە.
كەوڵكردنی پیستی مرۆڤ، نینۆك هەڵكێشان زیندەبەچاڵكردن بەشێوەی سەربەرەوخوار واتا چاڵێك هەڵدەكەنراو تاوانبارەكە سەری تا ناوقەدی لە چاڵكە دەنرا و خۆڵدەكرا بەدەوروبەریا و دەپەسترایەوە و لە ناوقەدی بەخوارەوە لەدەرەوە دەمایەوە تامردن، سوتاندن بەزینووی تامردن، برژاندنی نەیاران لەسەر ئاگری كەم تامردن چۆن مریشك دەبرژێنریت بەهەمان شێوە، هەڵواسین و لێكردنەوەی سەری مرۆڤ و هەڵواسینی كەللەسەری مرۆڤە سەربڕاوەكە و سوڕاندنەوەی كەللەسەرەكە بەشوێنی كشتی و ناوشاراندا وەك ئەوەی دەرهەق بە (عمروبن الحمق)، كە یەكێكە لە شوێنكەوتوانی (على بن ابی تالب) لەلایەن (زیاد بن ابیە) كوژراو كەللەسەرەكەشی هەڵگیرا هەروەها سەری "حسین" و هاوریكانی لەشەری كەربەلا بەشێوەیەك كەللەسەرەكان دەچەقێنرایە سەرنێزە و بەشاراندا دەگێردرا. لەهەندێك حاڵەتدا ئەشكەنجەدانی جۆراوجۆر لەسەر تاكە كەسێك جێبەجێ دەكرا وەك هەڵواسین لەبەر رۆژ و دواتر ددان هەڵكێشان و ریش تاشین و دواتر فۆڵبڕین و لاق بڕین و دواتریش سەر بٍین وەكو دوا قۆناغی ئەشكەنجەدان جێبەجێ دەكرا.
دەستبڕین و لاق بڕین و لە خاچدانی دز و جەردە و ڕێگر و چەتە و جەڵدەكردنی زیناكاران و سەنكەساركردن (رجم) شێوازێكیترن لەسزادان و ئەشكەنجەدان هەروەها (القصاص) واتا ئیعدامكردن بەشێوەی سەر بڕین. ئەمانە هەتا ئێستاكەش كەم و كورت لەزۆر وڵات و لە لایەن زۆرێك لەڕێكخراوە توندڕەوەكان و تیرۆریستیە جیهادیەكانەوە درێژەیان هەیە، نوێترینیان ڕێكخراوەكانی (دەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق و شام، هەروەها (دەوڵەتی ئیسلامی ئێران) و چەندین ڕێكخراوی تری ئیسلامی تر لە جیهاندا.
لێرەوە بۆمان ڕوون دەبێتەوە ئەشكەنجە و سزادان هەر لە مێژەوە لەگەڵ بوونی دەستەڵات و دەوڵەت و ئایین ژێرخانێكی مێژوویی دەوڵەمەندی هەیە و هەبووە، وەك ئامڕازێكی سەپاندن لەگەڵ ئیسلام و بڵاو بونەوەیدا و لەسەردەمی جاهیلیەتدا لەپێناو مەرامی جۆراوجۆر و جیاوازدا بەشیوازی جیاواز و ئامێری جیاواز مرۆڤەكانی پێ ئامانج گیركراوە و زۆرجار لەلایەن دەوڵەتەوە یاخود لە لایەن گروپێكەوە یان ڕێكخراوێكەوە یاخود چەند كەسێكەوە یاخود بنەماڵەیەكەوە یان تاكە كەسێكەوە پەیڕەو کراوە و تا ئەمرۆ كە بۆتە كلتوورو لەهەموو كونجیكی ئەم جیهانە بێویژدانانە بەكار دەهێنرێت. لەزۆربەی حالەتەكاندا بەپێی پاساوی جۆراوجۆر وەك: (پارێزگاریكردن لەدەوڵەت و دامەزراوەكانی و پارێزگاریكردن لە عەقیدە و ئیمان و بیرو باوەڕ و ئایین یاخود لەخەلیفە و دەستوپێوەندەكانی. یاخود لەپێناو وەرگرتنی باج و خەراج و سەرانە و چاوشكینكردنی ئەوانەی باج و خەراجیان لەژێر پاساوی هەر بیانوویەك نەدەدا یاخود لەپێناو بلاوبوونەوەی فیكرو عەقیدە و هەر ئامانجێكی تردا لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئیسلام و خەلافەتەكانیدا رۆژ بە رۆژ زیاتر بایەخی پێدراوە و لەڕووی پراكتیكی و تەكتیك و هونەریەوە پیشكەوتنی زیاتری بەخۆوە بینیوە و تائێستاكەش درێزەی هەیە.

سەرچاوە:
هادی العلوي: (من تاريخ التعذيب في الاسلام).