تۆتالیتاریزم لە سیستەمی سیاسیی دا

Thursday, 28/07/2011, 12:00

4486 بینراوە

پیشەكی
تۆتالیتاریزم یەكێكە لە شێوازەكانی سیستەمی سیاسی و لەسیفاتە تایبەتیەكانی خۆیدا سیستەمێكی سیاسی نوێیە كە لە سەدەی بیستەمدا دەركەوت و لەسالانی بیستەكان و سییەكان بەكارهات بۆ سیستەمە سیاسیەكانی نازی ئەلمانی و فاشی ئیتالی و بۆلشەڤیكەكانی یەكیەتی سۆڤیەت. ئەوەی لە توێژینەوەی تۆتالیتاریزمدا گرنگە ئاماژە كردنە بە (پێناسەو خەسلەت و سیفاتەكانی تۆتالیتاریزم)، (سیفاتە كۆمەلایەتیەكانی سیستەمی تۆتالیتاریزم)، (سیفاتە رێكخراوەیی و سیاسیەكان) ( لایەنە مێژوییەكەی تۆتالیتاریزم) (لایەنی ئەقلانی ئەم سیستەمە سیاسیە).

زاراوەی تۆتالیتاریزم دەگەرێتەوە بۆ ووشەی كۆنی لاتینی totalitas كەواتای سەرجەم، موتلەق (السلگە الشمولیە) دەبەخشێت. ئەم زاراوەیە لەتیۆری سیاسیدا دەگەرێتەوە بۆ سەرۆكی فاشی ئیتالی بێنیتۆ مۆسۆلینی (Benito mussolini). تۆتالیتاریزم پێناسەیە بۆ شێوەیەك لە دەسەلات كە دەیەوێ كۆمەل و تاكەكانی بخاتە ژێر كۆنترۆلی هێزەوە .

تۆتالیتاریزم مێژووی خۆی هەیەو دەگەرێتەوە بۆ سەدەكانی ناوەراست لە ئەوروپا كە بریتی بوە لەتۆتالیتاریزمی ئاینی لەژێر ئایدیۆلۆژیای كەنیسەی كاسۆلیكیدا بۆ بەرژەوەندیەكانی پاپای كاسۆلیكەكان. تۆتالیتاریزمێكی ئاینی كە مێژویەكی دورودرێژ فەرمانرەوایی كردوەو ئیدعای بەرنامەیەكی نوێیان دەكرد كە پێشتر شتی لەم جۆرە نەبوە . تۆتالیتاریزمی ئاینی لە ئیسلامیشدا لە مێژوی خۆیدا لە زەمەنی جیاوازدا تۆتالیتارانە فەرمانرەوایی كردوەو لە ولاتانی وەك ئێران و تالیباندا پەیرەو كراوە كە كۆنترۆلی سەرجەم ژیان و بوارەكانی كۆمەلایەتی وسیاسی و ئابوری و فەرهەنگی و رۆشنبیری كردوەو سنوری توندیان بۆ مامەلەو رەفتاركردن دیاری كردوە . تۆتالیتاریزم لەچەندین ولاتان هەر هێشتا پراكتیزە دەكرێ. عێراقی بەعس یەكێك بوو لەو دەولەتانەی كە سی و پێنج سال تۆتالیتاریزم لەلایەن حیزبی بەعسەوە پراكتیزە كرا كە ئەنجامی قورسی لەئاست بوارەكانی بوارە جیاوازەكانی ژیانی سیاسی وكۆمەلایەتی و ئابوری و كەلتوری و سایكۆلۆجیش جێهێشت. بەهەمان شێوە لە لایەن حیزبی بەعسی سوریەوە.

سیستەمی تۆتالیتێر لەسەر بنەماكانی تیرۆر دامەزراوە. تەنیایی و تەریك كردنی مرۆڤەكان لە یەكتری لەگەل تیرۆردا دوو تایبەتمەندی تری ناسینی تۆتالیتاریزمن. ئایدیۆلۆژیای ئەم سیستەمە لەرێگای گۆشەگیركردنی مرۆڤەكانەوە لەگەل تیرۆری بەردەوامدا درێژە بەمانەوەی رژێمەكەی ئەدات. تیرۆر لای سیستەم و دەولەتە تۆتالیتێرەكان تەواوبوونی بۆ نیەو هەمیشەییە چونكە ئایدیۆلۆژیای تۆتالیتاریزم بەرگەی دایەلۆگی عەقلی ناگرێت، هەربۆیە بەردەوام تیرۆری پێویستە. گۆشەگیركردنیش ئەو زەویە بەپیتەیە كەتیرۆری تێدا گەشە دەكات. گۆشەگیركردن وتەنهاكردنی مرۆڤەكان كردەیەكی پێشینەیە بۆ حەلال كردنی تیرۆر، یان راستتر بۆ شەرعیەتدان بەتیرۆر. ژیانی تایبەتی لێرەدا بوونی نیە و كۆمەلگای مەدەنی لەم سیستەمەدا جێگای نابێتەوە. كەسی تاك لەم سیستەمەدا وەك تاك جێگای نابێتەوە وماف و ئازادی تاك نیەو پێویستە ببێت بە بەشێك لە كۆمەل (الكل). كۆمەلە"نوێیە" كەی تۆتالیتاریزم، ئەوەی كە ئەم دەیەوێ تاكی نوێ خەسلەتی وەلاو وەفای بۆ سەرۆكی تۆتالیتێر وئایدیۆلۆژیاو سیستەمە تۆتالیتارەكە هەبێت لە تیۆری و پراكتیكدا. ئەم سیستەمە نایەوێ بۆشایی لە نێوان دەولەت و كۆمەلدا هەبێت. كۆمەل پێویستە لێرەدا بەشێك بێت لە دەولەت و دەولەت دەست وەردەداتە ناو ژیانی تاك و كۆمەلەوە. شوێنێك بۆ جیاوازی سیاسی نیە. سیستەمی تۆتالیتێر كۆنترۆلی بیروفكری تاك و كۆمەل دەكات و تۆتالیتاریزم وەك تەواوی سیستەمە دیسپۆتیزم و ستەمكارەكان ناتوانێت خۆی رابگرێت بەبێئەوەی بواری ژیانی گشتی و توانا سیاسیەكانی مرۆڤەكانی كۆمەلگاكەی تێك نەشكێنێت. تۆتالیتاریزم ئینتیمای بۆ رژێمێكی وەسفكراوی نوێ هەیە كەتەنها پشت بە (گۆشەگیركردن) نابەستێ بەلكو لەهەولی ئەوەشدایە ژیانی تایبەتی مرۆڤەكانیش كۆنترۆل بكات. بەم پێیە مانەوەی دەسەلاتی ئەم سیستەمە دەوەستێتە سەر ئەوەی كەتۆ هەست نەكەیت بەوەی كە كەمترین ئینتیمات هەیە بۆ جیهان. قەناعەت پێكردن بەتاكەكانی كۆمەل، تیرۆركردنی نەیارەكان، شەرعیەتدان بەدەسەلات بەرێگای جەماوەرو تیرۆری بەردەوام بۆ درێژەدان بە مانەوەی خۆی. كۆمەل بەپێی ئایدیۆلۆژیای سیاسی سیستەمی تۆتالیتێر بەسیاسی دەكرێ. بۆ ئەم مەبەستەش حیزب و دامەزراوەكانی و رێكخراوە حكومیەكان بەسەر كۆمەلگاوە دەبنە چاودێر. قسەو بریار بەناوی گەلەوە دەدری و دەردەكرێ بەلام بی بەشدار بوونی گەل لە هیچ كام لە بریارە سیاسیەكاندا .

ئەو كۆمەلگا نوێیەی كەسیستەمی تۆتالیتێر دروستی دەكات دەلكێندرێت بەدیكتاتۆریەتی تۆتالیتێرەوەو دەخرێتە ناو ئەو بازنەیەوە كە لەلایەن (كارل فریدریش، CARL J. FRIEDRICH) ریزبەندی كراوە بە شەش خالی بریاردەر: (ئایدیۆلۆژیایەكی رەسمی) (یەك تاك حیزبی جەماوەری) (سیستەمێكی تیرۆر) (مۆنۆپۆل كردنی ئامرازەكانی راگەیاندن) (كۆنترۆل كردنی سوپا لەلایەن حیزب) (ئابوریەكی ناوەندیی قیادەكراو) .


سیستەمە سیاسیە دیكتاتۆری و تەقلیدیەكان ئامانجیانە كە كۆمەل قبولیان بكەن و دەسەلاتیان نەخەنە بەر مەترسی. بەشێوەیەكی وورد دەست خستنە ناو ژیانی كۆمەل و تاكە كەسەوەو دروستكردنی كۆمەلگایەكی نوێ و گۆرینی ئەو كۆمەلە كۆنە بەنوێ ئامانجی سیستەمە دیكتاتۆریە تەقلیدیەكان نەبوە. بەلام نەهێشتنی تەواوی ئازادی مەبەستی تەواوی دەسەلاتی تۆتالیتاریزمە. لێرەدا رێگا نادرێت بەشی كۆنترۆل نەكراو هەبێت چونكە هەر بۆشاییەك لە بواری كۆنترۆلدا لەم بۆچونەوە دەبێت ببێتە دروستكردنی مەترسی بۆ دەسەلاتی تۆتالیتێر. كەواتە حیزب وسیستەمی سیاسی تۆتالیتێر سیستەمی سیاسی تاك حیزبەو سەرجەم دەسەلاتی سیاسی لەدەستی تاك حیزبێكدا چەق دەگرێ و تووشی كێشەی كێبركێ نابێتەوە لەسەر كورسی دەسەلات. بەپێچەوانەی دەسەلاتی دیكتاتۆرەوە دەسەلاتی تۆتالیتاریزم نەك بەتەنیا دوژمنەكانی بەلكو دۆستەكانیشی لەناو دەبات. كوشتنی سەركردە بۆلشەفیكەكان لە لایەن ستالین. هاوڵاتیانی دەوڵەتی تۆتالیتێر روبەروی كۆنترۆڵی هەمیشەیی بونەتەوە بە رێگای جاسوس و دەزگای موخابەرات وهەروەها ئیرهابی بێسەروبەر بۆ نمونە گرتن و بە ندكردنی خەڵكیی بە شێوەیەكی عەفەوی.

لەبەر ئەوەی سیستەمی تۆتالیتێر كۆمەلێكی نوێی كردۆتە ستراتیجیەتی خۆی كە لەگەل بۆچوونە ئایدیۆلۆژیاكانی خۆیدا تەبا بێ هەربۆیە هەموو ئەو بەهاو نەریتانەی كۆمەل كە رابوردو وە مێژوییەكی درێژیان هەیە لەناو كۆمەلدا لەلایەن ئەم سیستەمەوە سیستێماتیك وێران و لەناو دەبرێن. وەك پێشتر ئاماژەم پێدا تەنیایی و تەریك كردنی مرۆڤەكان لە یەكتری، تەریك كردنی لەرابوردوی خۆی و لەنەریت وبەها كۆمەلایەتیەكانی، لەو بەهاو یاسایانەی كە كۆمەل باوەری پێی هەبوەو كاریشی پێكردوە. ئامانجی سیستەمە تۆتالیتێرەكە تواندنەوەی تاكە لەناو كۆمەلداو پەیرەوكەری تەنیا فەرمانە دیاریكراوەكانی سیستەمەكە بێت بۆی. لێرەدا بەروونی دەردەكەوێت كە تۆتالیتاریزم بەتەنیا سیستەمێكی سیاسی نیە بەلكو سیستەمێكی كۆمەلایەتیشە .

بە بیرورای نوسەری ئەلمانی (CARL J. FRIEDRICH) شەش فاكتەر هەن كە سەرجەم كۆمەلگا تۆتالیتێرەكانی هاوچەرخ هاوبەش هەیانە:
1) ئایدیۆلۆژیایەكی رەسمی كە لەلایەن سیستەمە تۆتالیتێرەكەوە شەرعیەتی دراوەتێ كە سەرجەم بەشەكانی ژیانی مرۆڤەكان بگرێتەوە. لەناوبردنی بەكۆمەلی یەهودیەكان لەلایەن نازیەكانەوە پالپێوەنەری ئایدیۆلۆژیشی هەیە. هیتلەر رەگەزی ئاری بە رەگەزێكی تایبەت و پاك دادەنا كە لەسەرو هەموو رەگەزەكانی ترەوەیە. تۆتالیتاریزم بەرگری لەدەسەلاتەكەی بەرێگای ئایدیۆلۆژیاوە دەكات، حیزبی تۆتالیتێر لەو ئامانجە دروستبوە ئەهدافەكانی ئایدیۆلۆژیا بەدی بهینێت. لێرەدا ئایدیۆلۆژیا بۆ حیزب دوو واتایە: بۆ ئامانجی شەرعیەتدان و وەك ئامرازی دەسەلات.
2) ئیحتیكاری حیزب: لەلایەن تاك حیزبی جەماوەریی فەرمانرەوایی بكرێ. لێرەدا تەنیا یەك حیزبی سیاسی بوونی هەیە كە سەرجەم سیاسەتی گرتۆتە چنگی خۆی وبریارەكان بەتەنیا ئەنجام ئەدات. نەلەناو، وە نە لەدەرەوەی حیزب ئۆپۆزیسیۆنی قبول نیە. لەبەر رۆشنایی قەدەغەكردنی تەكەتولات بەتەنیا سەرووی حیزب فەرمان دەردەكات.حیزبیك لەژێر دەسەلاتی تەنیا یەك سەركردەدا دەبێت كە بەشێوەیەكی هیراكی و هەرەمی و ئۆلیگارشی رێكخراوە. دەسەلات و فەرمانرەوایەتیەكە مەركەزیە و ڕێگا نادەن بە هیچ شێوازێكی دەستوری و هەلبژاردن دەسەلاتیان لێبسەندرێتەوە. ئەم دەسەلاتە كۆنترۆلی هەر سێ دەسەلاتە سەرەكیەكانی دەولەت دەكات كە بریتین لە دەسەلاتی (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری).
3) مۆنۆپۆل و كۆنترۆلی تەواوی ئامرازەكانی جەنگ كە لەدەستی حیزب وكادرەكانی بیرۆكراتی ژێر دەستی حیزب وسوپادایە.
4) مۆنۆپۆل و كۆنترۆل كردنی موتلەقی حیزب بەسەر سەرجەم ئامرازەكانی راگەیاندن داو سەركردایەتی كردنی.
5) سیستەمێكی تیرۆر لەسەر بنچینەی فیزیكی و دەرونی كەلەلایەن حیزب و پۆلیسی نهێنیەوە كۆنترۆل وپراكتیزە دەكرێ. حیزبیش بۆ سەركردەكەی نەك هەر چاودێر بەلكو دژایەتی "دوژمنانی"رژێم دەكات وسەركوتی راپەرینی عەفەوی دانیشتوان دەكات و تیرۆری سیستێماتیك دژ بەو لایەنانەی كە بەنەیاری رژێم ناو دەبرێن و هەروەها دژ بەو گروپە كۆمەلایەتیانەی كەعەفەوی دروست دەبن . ئەوەی ببێتە ئۆپۆزیسیۆن ئەوا شوناسی دوژمنی سیستەمەكەی ئەدرێتێ ودەبێت لەناو ببرێت. ئازادی لەم سیستەمەدا لەناو دەبرێت چونكە ئازادی بنچینەی سەرەكی هەر سیستەمێكی سیاسیە ئەگەر بیەوێ بەرەو دیكتاتۆریەت و تۆتالیتاریزم گەشە نەكات. لەم سیستەمەدا ئیحتیكاری رێكخراوەیی هەیە، رێكخراو وگروپی ئاوتۆنۆم نیە. گشت ئەمانە لەژێر كۆنترۆلی حیزبدان. حیزب شێوە ئەدات بە گروپەكان و بەرێوەیان دەبات، بەجۆرێك كە گشت مرۆڤەكان چەند جارێك چاودێری دەكرێن بۆ نمونە سەندیكاو رێكخراوە پیشەییەكان، وە بە جۆرێك كە كەسی تاك وەك تاك، نەك وەك گروپ هەمیشە روبەرووی بەرەی داخراوی حیزب و ئایدیۆلۆژیاكەی دەبێتەوە كە ئەم بەرامبەری بێدەسەلاتە و لەم دیدو جیهانبینیەوە دەبێت هەرواش بمێنێتەوە. رێكخستن لە سیستەمی تۆتالیتێردا خەسلەتی خۆی هەیە بەلام لەم بوارەدا تاك و كۆمەل و گروپە كۆمەلایەتیەكان سەربەخۆیی خۆیان وون دەكەن لەبەر ئەوەی رێكخستن لەسەر رۆشنایی جیهانبینی سیستەمی تۆتالیتێر دادەنرێ ئەمیش بەنەخشەی مەركەزی ئەنجام ئەدرێ.
6) CARL J. FRIEDRICHباس لە فاكتەرێكی تری تۆتالیتاریزم دەكات كە بریتیە لە چاودێری كردن و سەركردایەتی كردنی مەركەزیی ئابوری لەلایەن دەولەت وحیزبەوە .

* لە پال ئەو خەسلەتانەی سەرەوەدا ئەم سیستەمە ئیحتیكاری زانیاری و راگەیاندنیش پیادە دەكات. ئەم شتە لێرەدا پەیوەند نیە بە مەسەلەی سانسۆر یان ئازادی میدیا زۆر بەتوندی سنوردار بكرێت بەلكو ئامانجی تێكدانی سەرجەم بیرورای ئازادە، ئەمیش بەرێگای كاریگەریی (manipulation) كردنە سەر سەرجەم سەرچاوەكانی زانیاری و پەروەردەو پێگەیاندن لەچوارچێوەی ئەو ئایدیۆلۆژیایەی كە بۆ هەموان بەندە . ئەم سیفەتی سیستەمە لەوەدایە هەموو بیركردنەوەیەكی لادان لە ئایدیۆلۆژیای دەسەڵاتدار بخنكێندرێت. بیروباوەرو رای فەرمی سیستەمە سیاسیەكە دەسەپێندرێت، رای گشتی و بیرورای تاك گەرایی لەم سیستەمەدا جێگای نابێتەوە. ئەم سیستەمە میدیایەكی كۆنترۆلكەری هەیەو كار دەكات لەسەر بەكاریزما كردنی سەرۆك.

تەنیا بەبوونی ئەو شەش سیفەتانەی سەرەوە تۆتالیتاریزم لە سیستەمێكی سیاسیدا بوونی هەیە. لەم سیستەمەدا سەرەكیترین ئەركی سەرۆك ئەوەیە كە بەرگی دوو رۆل (فنكشن) بپۆشێت كە بۆ هەموو لایەنێكی بزوتنەوەكە كاراكتەرە وەك دیوارێكی پارێزگاری سیحراوی كە بەرگری لەبزوتنەوەكە دەكات لەبەردەم جیهانی دەرەوەدا و لەهەمان كاتدا سەرۆك پردێكە كە بزوتنەوەكە بەلایەنی كەمەوە بەروكەش پێوەی بەندەو هەرواش دەمێنێتەوە. ئەم شتە بەوە دەبێت كە سەرۆك بەرپرسیارێتی موتلەق بۆ هەموو چالاكیەك، كردارو ناكردار شەخسیی دەگرێتە خۆی و دەگێریتەوە سەر خۆی كە ئەندامێك، یان بەرپرسێك لە سیفەتی خۆیدا ئەنجامی دابێت. لێرەدا بەشێوەیەكی رادیكال خۆی لەهەموو سەرۆك پارتێكی ئاسایی جیادەكاتەوە كە بەپێچەوانەوە هەمیشە هەول ئەدات كە بەرپرسیارێتی لەگەل هەموو ئۆرگان و ئۆرگانەكانی تری ژێرەوەی حیزبدا بەش بكات. خالی جەوهەری لەم بەرپرسیارێتیە شمولیەدا ئەوەیە كە هەر بەرپرسێك نەك هەر لەلایەن سەرۆكەوە دەستنیشان دەكرێ بەلكو ئەوەندەش لە پۆستەكەیدا بێت لەبەرگی سەرۆكدا رۆل و كاریگەریی و چالاكی دەبینێت. ئەمە ئەنجامی ئەوەی لێدەكەوێتەوە كەهەموو فەرمانكدانێك لەلایەن بەرزترین دەسەلات سزاش دەگرێتە خۆ. ئەم ناسنامەیەی سەرۆك لەگەل هەر بەرپرسێكی دانراودا بۆ هەموو مۆنۆپۆلی بەرپرسیاریەكانیدا كە لە ناو بزوتنەوەكەدا دەكرێ نیشانەی رونن بۆئەوە كە سەرۆكی تۆتالیتێر بەهیچ شێوەیەك لەدیكتاتۆرێكی ئاسایی ناچێت. جا ئەگەر سەرۆك بیەوێ هەلەكانی خۆی یان هی تر راست بكاتەوە ئەوا تەنیا رێگا لەبەردەمیدا ئەوەیە ئەوانە دەبێت بكوژرێن كەهەلەكانی خۆی بەسەریاندا ساغ دەكاتەوە. سەرۆكی حیزبی بەعس سەدام حسین نمونەیەكی بەرچاوە. یاسای حیزب ئیرادەو ویستی سەرۆكە. ئەوە دەلێت كە سەرجەم هیراكیەتی تۆتالیتاریزم وا ئۆرگانیزە كراوە كە تەنیا یەك ئامانجی هەیە كە بریتیە لەوەی كە ئەو"ئیرادەو ویستە"راستەوخۆ لەهەموو ئاستەكانیدا جێبەجێ بكرێت. ئەگەر گەیشتە ئەم قۆناغە ئەوا سەرۆك بێ بەدیل دەبێت چونكە گشت پێكهاتە ئالۆزەكەی سیستەمەكە بێ فەرمانی سەرۆك یەكسەر دەكەونە بۆشاییەوەو خۆی وێران دەكات. لەو بروایەدان كە بەبێ سەرۆك ئیتر هەرچییەك بێت و هەرچۆن بێت هەمووی وون دەبێت و لەدەست دەچێت .

بێنیتۆ مۆسۆلینی دەولەتی تۆتالیتاری بەم وشانەی خوارەوە بەتەواوی دەست نیشان دەكرد كە دەیووت: "هەمووی بۆ دەولەت، هیچ شتێك لەدەرەوەی دەولەتدا نیە، هیچ شتێك دژی دەولەت نیە" . بەواتا دەولەت لەسەرو هەموو شتێكە. ناسیۆنال سۆسیالیزمی (الاشتراكیە القومیە)ی ئەلمانیش تیۆری (نەتەوە، یان {نەتەوە - دەولەت}) لەسەرو هەموو شتێكە بە هەمان شێوە بەكاردەهێنا. لەگەل ئەوەشدا لە ئەدەبیاتدا وتووێژی توند هەیە دەربارەی ئەوەی كام دەولەتی مێژویی لە راستیدا وەك تۆتالیتێر بتوانرێت ناوببرێت چونكە هەموویان ئەم یان ئەویترێكی لە سیفەتەكان نوقسانە كە هەردوو توێژەری ناسراو (Carl Joachim Friedrich + Zbigniew Brzezinski) لە باسی دەسەلاتی تۆتالیتاریزمدا ئاماژەیان پێداوە. بۆلشەڤیزمی ژێر كاریگەریی ستالینیزم و هەروەها ناسیۆنال سۆسیالیزمی ئەلمانی (رژێمی نازی) هەردوو سەر بە سیستەمی سیاسی تۆتالیتێرن، بەلام لەژێر دەسەلاتی ستالینیزمدا ئایدیۆلۆژیا لە قورسی و قەوارەی خۆی ونكرد وەك لەوەی لەسەردەمی لینین دا هەبوو. نازیەكانیش نەگەرانەوە بۆ پرەنسیپی ئابوریەكی مەركەزی سەركردایەتی كراو وەك ئەوەی بۆلشەڤیكەكان ئەنجامیان دا . زانایانی ناسراوی وەك هانا ئارند وكارل فریدریش كاریگەریان لەسەر وێنای تۆتالیتاریزم لە رای گشتیدا هەبوو، بووە هۆی دروستبونی چەندین زۆرانبازی لەسەر ئاستی فەلسەفە و كۆمەلناسی و زانستی سیاسی. بەواتا ئەو سێ دەزگایەی كە لە دەسەلاتی سەرۆك كۆبۆتەوەو دەسەلاتی سەرۆكیش لەم سیستەمەدا پیرۆز كراوە. ئەم دەزگایانە بێلایەن نین و لەیەك دەستدایە، بەواتا (یەك حزب، یەك دیكتاتۆر)، بەو دیدەی كە ململانێی نێوان دەزگاكان دروست نابێت وهەمویان ملكەچی سەرۆكن. لە رووی ئابوریشەوە ئازادی ئابوری نیە كە یەكێكە لە مەرجە زۆر گرنگەكان سەبارەت بە بواری ئازادی تاكە كەس و كۆمەل. دەوڵەتی تۆتالیتێر دەیەوێ بەڕێگای پروپاگەندەو پەروەردەی ئەو مرۆڤانەی كە لەژێر دەسەڵاتی خۆیدا دەژین بیانخاتە ژێر كاریگەری ئایدیۆلۆژیای دەسەڵاتەوە. ئامانجی ئەمە لەوەدایە كە نەك هەر بەروكەش گوێرایەڵی بەرامبەر بە دەوڵەت زامن بكرێت بەڵكو بە ناوەرۆكیش ددان بە ئایدیۆلۆژیای دەسەڵاتدار بنرێت. لەم سیستەمە سیاسیەدا هەست و بیركردنەوەی هەموو تاكی مرۆڤێك دەبێت بكەوێتە ژێر كاریگەریەوە بۆ ئەوەی ئایدیۆلۆژیای دەسەڵاتدار بتوانرێت لەبیروهۆشیاندا بروێندرێت .

(Carl Joachim Friedrich und Zbigniew Brzezinski) وای بۆ دەچن كە رژێمی تۆتالیتێر ئەنجامی بارودۆخی سیاسیە. قەیرانی سەرانسەریی كۆمەلایەتی مەرجە . بۆ نمونە پێش ئەوەی نازیەكانی ئەلمانیا (حیزبی ئیشتراكی قەومی) بەسەرۆكایەتی ئەدۆلف هیتلەر بگەن بە دەسەلاتی سیاسی قەیرانی ئابوری و بێكاری و موچە نزمی بەهۆی حكومەتی ڤایمار (كۆماری ڤایمار) لەئارادا بوو كە سەرانسەری ناو ئەلمانیای گرتبۆوە. نازیەكان بێتوانایی حكومەتی ئەو كاتەیان (كۆماری ڤایمار) سەبارەت بە نەتوانینی چارەسەر كردنی كێشە ئابوریەكانی ناو ولاتیان قۆستەوە بە لای خۆیانداو لەدوای 1918 وەك یەكێك لە گروپە زۆر ناسیۆنالیستەكان خۆیان لە شاری میۆنیخی ئەلمانیا دروست كرد. لەسالانی قەیرانە ئابوریە گەورەكەدا 1929-1932 حیزبی نازی توانی بە پشتگیری كارگە پیشەسازیە گەورەكان ببێتە بزوتنەوەیەكی جەماوەریی. وەك بەرەیەكی گوایە خەلكانی سادە حیزبی ئیشتراكی قەومی ئەلمانی (نازی) دەركەوت و بنكە كۆمەلایەتیەكەی بەر لەهەموو شت لەناو جوتیارانی قەرزدار و توێژی ناوەراست و لەناو بەشێكی كرێكارانی پیشەسازی و كرێكارانی كشتوكالی بوو. ئەم حیزبە لەسالی 1928 لە 2.6 % دەنگی هێنا. لەسالی 1930 18.3% وە دواتر لە سالی 1932 37.4% دەنگی بەدەست هێنا. پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە كە چۆن پارتێكی لەم جۆرە توانی بەم شێوەیە بەرەو بەهێزبوون بروات. پارتێك كە لەبارودۆخ و كەش و هەوایەكی دیموكراتیدا هەولی بەدەست هێنانی دەنگ بدات كە خۆی بروای بە دیموكراسیەت نەبێت و بەم رێگایەوە بەهیز بێت و بگاتە دەسەلاتی سیاسی و دواتر كۆتایی بە كەش و هەوای سیستەمی پەرلەمەنتاری كۆماری ڤایمار بهێنێت .
بەرنامەی حیزبی نازی لەپال ئەلەمەنتی ناسیۆنالیستی و دژەكۆمۆنیزم و راسیزم و دژە سیمیتیزم (دژە یەهود) داواكاری چین وتوێژی خوارەوەی كۆمەلیشی خستبوە بەرنامەوە كە خۆیان دژ بە گەورە سەرمایەكان گوزارشت دەكرد بەلام بەزۆری رویان كردبوە سەرمایەداری یەهود. بەم شێوەیە توانرا نارەزایی توێژی ناوەراست بەدیوی دژ بەیەهود پێچ پێبكرێتەوە بۆ بەرژەوەندی سیستەمە سیاسیەكەی نازی. جەماوەر پەیداكردن ئامانجی گرنگی سیستەمەكە بوو لە سەرەتاداو بۆ ئەم مەبەستەش هەموو میتۆدێك بەكار دەهێنران. لێرەدا دەبینین سیستەمە سیاسیەكە هەرچیەك بێت بۆ بە سەلامەت كردن و مانەوەی لەسەر دەسەلات پێوانەیەك لە رەزامەندی گەلی هەمیشە پێویستە. جیاوازی حیزبی نازی لەگەل پارتە راسترەوەكانی تردا لە میتۆدە سیاسیەكانیدا خۆی دەردەخست. بۆ نمونە نازیەكان وای بۆ دەچوون كە باشترین رێگا بۆ دژایەتی كردنی كۆمۆنیستەكان لە دژە ئایدیۆلۆجیەتدایە، لەوەی نازیەكان كرێكاران بەلای خۆیاندا رابكێشن و بزوتنەوەی كرێكاریی دژ بەكۆمۆنیستەكان رێكبخرێت كەبەم شێوەیە بتوانرێ جەماوەر بەلای خۆیاندا ببرێتەوەو مۆبیلیزە بكرێ. رژێمی نازی هەر لەسەرەتاوە كاری بۆ جەنگ دەكرد بۆ ئامانجی داگیركردنی دەرەوەو فراوان كردنی ئەلمانیا، هەمان شت بەرنامەی ئیقتیسادیەكان و سەربازیەكانیش بوو كە بۆ ئەم مەبەستە پشتگیری و هاوكاری رژێمی نازیان دەكرد. تەندەرە ئابوریە گەورەكان ئەدرانە كارگە گەورەو قورسەكان و لەسەر ئاستی وەلاو وپەیوەندی و پشتگیری حیزب و سەرۆك لەسەر ئەم پرەنسیبە دابەش دەكران . زۆرێك لەو كارگە گەورانەی لەسەردەمی نازیەكان هاوكاری رژیمی نازی بوون ئیستاش لە ئەلمانیا یەكیكن لە دەولەمەنەكانی ئەم دەولەتە، IG FARBEN تەنیا یەكێك لەو نمونانە.



بوونی سەنتەرێكی توێژینەوەی زانستی لەسەر بەعسیزم و تۆتالیتاریزم لەهەرێمی كوردستان پێویستیەكی سیاسی و نەتەوەیی و مێژوویە، پێویستیەك كە دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستان هەتا ئێستە ئەنجامی نەداوە. لە لایەن كۆلێجی زانستە سیاسیەكانی زانكۆی سلێمانی بەر لە چەند سالێك پرۆژەیەكی زانستیمان ئامادەكرد بۆ كردنەوەی ئەم سەنتەرەو پێشكەش بە حكومەتمان كرد. دوای هەول و هیمەتێكی زۆر بەلام دەسەلات ئامادە نەبوو بۆ كردنەوەی ئەم سەنتەرە تەنانەت خۆشیان هیچ كات دەستپێشخەرییان نەبووە بۆی. ئەلمانیا هەتا ئێستەش باس لە فاشیزم و تۆتالیتاریزم دەكات هەروەك دوێنێ رویدابێت. ئەم بابەتە نەك بەتەنیا گرنگی خۆی هەیە بۆ مرۆڤایەتی بەلكو لەسەر ئاستی نیشتمانیش پێویستە وانە لەسیستەمە دیكتاتۆرو فاشی وتۆتالیتێرەكان وەربگیرێن بۆ دوبارە نەبونەوەی. چۆن دەكرێ سیستەمێكی دیموكراسی پێك بهێنرێت ئەگەر دراسەی مێژوی سیاسی ولاتەكەی خۆی نەكردبێت كە سیستەمی سیاسی بەعس دەبێت یەكێك بێت لەو چەقی لێكۆلینەوانە. هەلوێستێك كە گومانم بۆ دروست دەكات بەرامبەر بەم شێوازی بیركردنەوەیەی دەسەلاتی سیاسی هەرێمی كوردستان. هەتا ئێستە ئەم بابەتە هەروەك بابەتی جینۆساید نەبوونەتە بەرنامەی خویندن لە قوتابخانەو زانكۆكاندا. یەهودیەكان هەتا ئێستەش لەسەر جینۆساید ئەژین كەچی ئێمە بۆ ئەم مەبەستەش سەنتەری توێژینەوەی زانستیمان نیە، لێرەدا دەپرسم بۆچی؟ بەهیوای ئەوەی كات ئەو دەرفەتەم پێبدات تیۆری تۆتالیتاریزم بەسەر سیستەمی سیاسی بەعس پراكتیزە بكەم و سوود لە دەرئەنجامەكانی وەربگرین: جگە لەوە لێكۆلینەوە لەسەر سیستەمی سیاسی هەرێمی كوردستان، بگەینە ئەو ئەنجامەی ئایا ئەمیش دەكەوێتە كام خانەی سیستەمە سیاسیەكانەوەو تەنیا لەسەر ئەم بنەمایە دەكرێ لەراستی و دروستی دەسەلات تێبگەین و بگەینە ئەو ئەنجامەی ئایا كار بۆ بەرێفۆرم كردنی یان گۆرینی بكرێت؟



1) فاشیزم بریتیە لەبۆچونێكی تۆتالانە بۆ ژیان.
2) Manfred Funke, Totalitarismus, Bonner Schriften, zur Politik und Zeitgeschichte, Dsseldorf,
1978, S. 14 + 105.
3) Kleines Lexikon der Politik, Mnchen, 2001, S. 518.
4) بسام تیبی پرۆفیسۆری بەرەگەز عەرەب مامۆستا لە زانكۆی گوێتینگن لە ئەلمانیا. خاوەنی لێكۆلینەوەی بەرچاوە لەبواری ئیسلامدا. پسپۆرە لە پەیوەندیە نیودەولەتیەكان. لە سالی 2006 دا كتێبێكی بەزمانی ئەلمانی نوسیوە بەناوی تۆتالیتاریزمی نوێ (Der neue Totalitarismus). لێرەدا نوسەر مەبەستی لە ئاراستەی جیهادە لەنێو ئیسلامی سیاسیدا كەدەیەوێ دەسەلاتی خودا لەدەولەتێكی ئاینیدا بەرێگای تیرۆر بەدەست بهێنێت و دەسەلاتی تۆتالیتاریزمی ئاینی دابمەزرێنێت.
5) Totalitarismus, Merkmale des totalitren Staats, http: //de.wikipedia.org/wiki/Totalitarismus,
S. 2 von 7.
6) هەمان سەرچاوە، ل. 101.
7) Thomas Woody, Prinzipien totalitrer Erziehung, Darmstadt, 1968, S.101.
8)C. Friedrich J. / Brzezinski, Z. Totalitarismus im 20. Jahrhundert, Bonn 1996; Aus: Kleines Lexikon der Politik, Mnchen, 2001, S. 518 + Wege aus der Totalitarismus-Forschung, Hrsg.: Bruno Seidel und Siegfried Jenkner, 1968, S. 185-186.
9) Wege aus der Totalitarismus-Forschung, Hrsg.: Bruno Seidel und Siegfried Jenkner, 1968 S. 611.
10) Reinhard Kuhn, Welt der Politik, Berlin, 1971, S. 35-36.
11) Hana Arendt, Elemente und Ursprnge totaler Herrschaft, Band III, Totale Herrschaft, Berlin,
1975, S. 123- 124.
12 ) Hanna Arendt, Macht und Gewalt, Mnchen, 1970, S. 72.
13 ) هەمان سەرچاوەی سەرەوە، ل. 80.
14) نوسەری ئەلمانی هانا ئارند لەكتێبەكەیدا باس لەدەسەلاتی (TOTALITARISM) دەكات كە ئەدۆلف هیتلەر و ستالین بەنمونە دێنێتەوە. هانا ئارند لە 14.10.1906 لەشاری لیندن ئەلمانیا لەدایك بوە، ناوچەیەك سەر بەشاری هانۆڤەرە. ئارند لە 4.12.1976 لە نیۆرك كۆچی دوایی كرد. ئارندتی بەرەگەز یەهودی ئەلمان لەسالی 1933 لەهۆلۆكۆست رزگاری بوو وە لەو كاتەوە لەمەنفا ژیاو لەسالی 1951 رەگەزنامەی ئەمریكی وەرگرت و بوە هاولاتیەكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا. وەك رۆژنامەنوس و نوسەر ئارند مامۆستای زانكۆش بووە و بلاوكراوەی زۆری هەیە دەربارەی تۆتالیتاریزم و فەلسەفەی سیاسی و...تاد.
15) Ballenstrem Graf, K., Die allgemeinen Merkmale der totalitren Diktatur, in, Jesse, E. (Hrsg): Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Eine Bilanz der internationalen Forschung, Bonn 1996, S. 238
16 ) Die allgemeinen Merkmale der totalitren Diktatur, Carl Joachim Friedrich und Zbigniew
Brzezinski, in, Jesse, E. (Hrsg): Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Eine Bilanz der internationalen
Forschung, Bonn, 1996, S. 225.
17) Faschismus, Ursachen und politik des deutschen Faschismus, Brigitte Dottke, Hamburg, 1979, S. 5-6.
18) هەمان سەرچاوەی سەرەوە، ل. 6


سەرچاوەكان

* Allenstrem Graf, K., Die allgemeinen Merkmale der totalitren Diktatur. Jesse, in: Jesse, E. (Hrsg).
* Die allgemeinen Merkmale der totalitren Diktatur, Carl Joachim Friedrich und Zbigniew Brzezinski, in: Jesse, E. (Hrsg): Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Eine Bilanz der internationalen Forschung, Bonn, 1996.
*Hanna Arendt, Macht und Gewalt, Mnchen, 1970.
* Hana Arendt, Elemente und Ursprnge totaler Herrschaft, Band III, Totale Herrschaft, Berlin, 1975.
*P. Pawelka, Herrschaft und Entwicklung, im Nahen Osten, gypten, Heidelberg,1985.
*Reinhard Kuhn, Welt der Politik, Berlin, 1971.
*Totalitarismus im 20. Jahrhundert. Eine Bilanz der internationalen Forschung,
Bonn 1996.
*Wege aus der Totalitarismus-Forschung, Hrsg.: Bruno Seidel und Siegfried Jenkner, 1968.