قه‌یرانی ئاو له‌عێراق دا

Tuesday, 10/08/2010, 12:00

1687 بینراوە

عێراق ڕوو به‌ڕووی قه‌یرانێکی مه‌ترسیداری ئاو بۆته‌وه‌که‌به‌شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌تایی گۆڕاوه‌بۆ چه‌ند كێشه‌و دۆزێك که‌په‌یوه‌ندیان به‌پێشینه‌ی مێژووی کێشه‌کانی مرۆژڤایه‌تی، خراپ به‌ڕێوه‌بردن وه‌سیاسه‌ته‌وه‌هه‌یه‌. به‌رده‌وامی شه‌ڕ له‌گه‌ل ئه‌مریکادا ده‌ستی له‌مه‌دا هه‌یه‌که‌له‌ئه‌نجام دا ‌بووه‌ته‌هۆی پیس بوونی ژینگه‌وه‌کارکردن له‌ڕه‌وتی ژیانی مرۆڤایه‌تی و ئاژه‌ڵی. ئه‌و کێشانه‌کاریگه‌ری ژینگه‌یی خراپیان له‌عێراق دا جێ هیشتووه‌که‌بوونه‌ته‌هۆی زیان گه‌یاندن به‌سیسته‌می ئاو، ژینگه‌ی ده‌وروبه‌ر وه‌ژیانی مرۆڤ به‌جۆرێکی خێرا. مه‌به‌ست له‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه‌شیکردنه‌وه‌ی قه‌یرانی ئاو وه‌کورت هێنانی ئاوه،‌که‌ڕووبه‌روی عێراق بۆته‌وه‌له‌ڕووی هه‌ڵسه‌نگاندنی هۆکاره‌کان، ئه‌نجامه‌کان، پێوانه‌گریامانه‌ییه‌کان، رۆڵی حکومه‌ت وه‌کۆمه‌ڵگای جیهانی بۆ هه‌نگاونان بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی کێشه‌خراپه‌کانی که‌می ئاو که‌ووڵات ڕووبه‌ڕووی بۆته‌وه‌.

هه‌ڵسه‌نگاندنی گشتی

کاریگه‌ریه‌کانی پاشماوه‌ی یۆرانێۆم که‌له‌به‌کار‌هێنانی چه‌کی کۆمه‌ڵ کوژ له‌شه‌ڕه‌کانی ڕابردووی عێرق به‌جێ ماون، به‌ته‌نها کاریان نه‌کردۆته‌سه‌ر مرۆڤه‌کان به‌ڵکو کاریان کردۆته‌سه‌ر ڕووه‌که‌کان وه‌ئاژه‌ڵه‌کانیش. له‌ئه‌نجامدا مادده‌کیمیاویه‌کان جێگه‌ی خۆیان له‌ئاوه‌کاندا دۆزیوه‌ته‌وه‌ وه‌پیسکردنی پێکهاته‌کانی ئاوه‌که‌ده‌بێته‌هۆی مردنی زینده‌وه‌ره‌ئاویه‌کان وه‌وێرانکردنی سه‌رچاوه‌کانی ئاو به‌تایبه‌تی رووباره‌کانی دیجله‌و فورات که‌ووڵات پشتیان پێ ده‌به‌ستێت بۆ ئاودانی ده‌شته‌فراوانه‌کان وه‌زۆنگاوه‌کان. وه‌هه‌روه‌ها ئه‌م دوو ڕوباره‌ڕووبه‌ڕوی مه‌ترسیه‌کی جددی بوونه‌ته‌وه‌به‌هۆی دروستکردن به‌نداو له‌لایه‌ن وڵاته‌دراسێه‌کانه‌وه‌. که‌ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی ته‌وژمی ڕوباره‌کانی دیجله‌و فورات به‌شێوه‌یه‌کی کاریگه‌ر، له‌ئه‌نجام دا ده‌شته‌به‌پیته‌کانی ووڵات ده‌گۆڕێت بۆ بیابان. ده‌رئه‌نجامه‌کانی ئه‌م به‌نداوانه‌له‌سه‌ر فورات تێکری ته‌وژمی ئه‌و ئاوه‌ی دێته‌ناو عێراقه‌وه‌که‌م کردۆته‌وه‌بۆ 50%، که‌له‌لایه‌ن تورکیاوه‌بۆ ئاودان به‌کارده‌هێنرێت. وه‌ئه‌و پڕۆژه‌کانی سه‌ر دیجله‌ته‌وژمی ئاوه‌که‌یان که‌م کردۆته‌وه‌بۆ 10% به‌هۆی ئه‌و یه‌کانه‌ی که‌بۆ به‌رهه‌م هینانی ووزه له‌سه‌ری بنیات نراون‌. لێره‌وه‌تایبه‌تمه‌ندی ئاوه‌که‌دابه‌زیوه‌به‌هۆی مێش کوژه‌کان، گلدانه‌وه‌، وه‌که‌می ماسی وه‌قوڕ، که‌ئه‌مانه‌وه‌کو په‌ین کارده‌که‌ن. ئه‌م به‌نداوانه‌ده‌ستێکی زیاتریان به‌تورکیا داوه‌ له‌له‌سه‌رچاوه‌کانی ئاودا له‌به‌رامبه‌ر عێراق و سوریا. ...
شه‌ڕی که‌نداو وه‌پێکدادانی ساڵی 2003 هۆکارێك بووه‌بۆ کێشه وه‌که‌می سه‌رچاوه‌کانی ئاو له‌عێراق دا. سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی ئاو له‌عێراق دا بریتیه‌له‌هه‌ردوو ڕووباری دیجله‌و فورات. زۆر به‌شی ووڵات پێك دێت له‌ژینگه‌ له‌به‌رئه‌وه‌داخوازیا هاوڵاتیان زیاد بووه‌له‌سه‌ر ئاو بۆئه‌وه‌ی له‌بارودۆجه‌ڕزگاریان ببێت. وه‌هه‌روه‌ها ئابڵوقه‌ی ئابووری وه‌جه‌نگه‌یه‌ک له‌دوا یه‌که‌کان زۆر له‌خه‌ڵکی ناچار کردووه‌له‌گه‌ڵ وشکه‌ساڵی دا بژین به‌برێکی که‌می ئاو که‌ئه‌ویش ئاوێکی پاك نه‌بووه‌. له‌ماوه‌ی شه‌ڕی که‌نداوی ساڵی 1991، زۆرێك له‌بۆمباکان ئامانجی جیاوازیان کردبووه‌نیشانه‌ که‌بووه‌هۆی تێك شکاندنی کارۆئاوییه‌کانی ووزه‌،ئاوباری، پیشه‌سازی، عه‌مباره‌کانی ئاوی شار،وه‌کۆنترۆلی لافاو. وێرانکاریه‌کان له‌سیسته‌می ئاو وه‌گوێزه‌ره‌کانی پاشماوه‌مرۆڤیه‌کان(زێراب) بوونه‌ته‌هۆی کاولکاری کاتێك پشماوه‌کان ڕژاونه ته‌‌ناو ڕوباری دیجله‌وه‌.
زۆربه‌ی ئامێره‌کانی پاڵاتنی ئاو عێراق دا ناته‌واون، سه‌رئه‌نجام ئه‌مه‌بووه‌ته‌هۆی زیادبوونی ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی به‌هۆی ئاوه‌وه‌ده‌گوێزرێنه‌وه‌وه‌کو نه‌خۆشی دیزانتری(زه‌حیری)،که‌ده‌بێته‌هۆی سك ئێشه‌و چوون، تیفۆ(گرانه‌تا)، هه‌ڵئاوسانی جگه‌ر، وه‌نه‌خۆشی کولێرا. ئه‌مه‌خراپتر بووه‌به‌هۆی ئابڵوقه‌ئابووریه‌کانی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان که‌خرابوونه‌سه‌ر عێراق وه‌له‌مه‌ش خراپتر نه‌بوونی مادده‌ی کیمیایی سه‌ره‌تایی پێوویستی خۆماڵی که‌یارمه‌تی ده‌رن بۆ پاککردنه‌وه‌ی ئاو زیاتر باری عێراقی قورس کردووه‌وه‌بۆته‌هۆی زیادبوونی ئه‌و نه‌خۆشیانه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ئاوه‌وه‌هه‌یه‌. زۆرێك له‌عێراقیه‌کان ناچار بوون ئاوی ئه‌و ڕوبارانه‌بخۆنه‌وه‌که‌تێکه‌ڵ به‌ئاوی زێرابه‌کان بوون به‌هۆی که‌می ئاو. هه‌ربۆیه‌گه‌لێك له‌منداڵانی عێراق تووشی نه‌خۆشی سکچون هاتوون.ڕێژه‌ی منداڵانی توشبوو به‌نه‌خۆشی سکچوون به‌رزبۆته‌وه‌بۆ ڕێژه‌ی له‌سه‌دا 70 له‌پارێزگای ئه‌نبار له‌سه‌ره‌تای ساڵی 2006 ه‌وه‌. له‌سه‌دا 40 ی زیاد بوان له‌بێوان هه‌رزه‌کاراندایه‌، %95 هۆکاری تووش بوون ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ئاوی پیس. سه‌رچاوه‌کان ‌هۆشداریان داوه‌له‌ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی کولیرا له‌گه‌ڵ په‌تای ڕیخۆڵه‌یی ترسناك. هه‌لومه‌رجه‌کان له‌باربوون بۆ ته‌نینه‌وه‌وه‌بڵابوونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌گواستراوه‌کانی وه‌کو نه‌خۆشی دیزانتری(زه‌حیری)، تیفۆ(گرانه‌تا)، هه‌ڵئاوسانی جگه‌ر، وه‌نه‌خۆشی کولێرا. ئابڵوقه‌ی سه‌ر کلۆر که‌زۆر گرنگه‌بۆ پاكکردنه‌وه‌ی ئاو ئاریشه‌که‌ی ئاڵۆزتر کردووه‌که‌له‌ئه‌نجام دا بوه‌ته‌هۆی تشه‌نه‌سه‌ندنی نه‌خۆشیه‌کان وه‌پیس بوونی ده‌روبه‌ری. خه‌وشی سه‌رکی ململانێکانی که‌می ئاو له‌عێراق دا که‌می ئاوه‌بۆ خه‌ڵکی عێراق له‌گه‌ڵ ته‌قینه‌وه‌کاندا. هاوڵاتیان ڕووبه‌ڕووی که‌می ئاو بوونه‌وه‌بۆ ئاماده‌کردنی خۆراك، خواردنه‌وه‌وه‌خۆپاککردنه‌وه‌. که‌ئه‌مه‌ش ناچاری کردوون ڕیز ببه‌ستن بۆ ئه‌و ئاوه‌ی که‌له‌لایه‌ن هێزه‌سه‌ربازیه‌کانی ئه‌مریکاو هه‌ندێ ڕێکخراوی تری خێرخواز.

قه‌یرانی ئاو له‌عێراق دا

له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامی کاولکردنی گوندو شاره‌کان به‌هۆی ته‌قینه‌وه‌کان، پسپۆڕانی بواری ژینگه‌یی وه‌به‌رپرسه‌کان ئاماژه‌یان به‌و کاردانه‌وه‌خراپانه‌کردووه‌که‌پیویستیان به‌چاره‌سه‌ری خێرا هه‌یه‌که‌له ئێستادا به‌ 'شه‌ڕی ئاو' ناوده‌برێت. ئه‌و ڕووبه‌ره‌سه‌رزانه‌ی که‌که‌وتوونه‌باشووری به‌غداد له‌ئێستادا وشك، بێ پیت، وه‌بێ به‌رهه‌م بوون له‌گه‌ڵ زیادبوونی خۆلبارین. ئه‌گه‌ر هه‌ڕه‌شه‌کان وه‌نیشانه‌کانی که‌می ئاو چاره‌سه‌رنه‌کرێن له‌وانه‌یه‌کاره‌ساتی مرۆیی لێ بکه‌وێته‌وه‌. دابه‌زینی ئاستی ئاوی چه‌مو ڕوباره‌کان بووه‌به‌وێرانکاری بۆ سیسته‌می زێرابه‌کان وه‌له‌هه‌مان کاتدا یارمه‌تی ده‌ربووه‌بۆ ژه‌هراوی بوونی ئاوو نه‌گونجانی بۆ به‌کارهێنانی مرۆیی و ئاژه‌ڵی. ته‌شه‌نه‌سه‌ندن له‌قه‌یرانی ژینگه‌یی عێراق دا که‌به‌ره‌و خراپتر ده‌چێت، بووه‌ته‌هۆی زیادبوونی خێرا له‌ڕێژه‌ی مردنی منداڵاندا وه‌بڵاو بوونه‌وه‌ی خێرای هه‌ژاری به‌هۆی که‌می خۆراك. تێکچون له‌بارودۆخی ژینگه‌دا زیاتر له‌کێشه‌ی ئاودا ده‌رکه‌وتووه‌وه‌له‌و سه‌رچاوانه‌دا که‌به‌کارده‌هێنرێن بۆ به‌رهه‌م هێنانی کاره‌با له‌عێراق دا.
قه‌یرانی ئاو له‌عێراق دا هۆکارێکه‌بۆ خراپی به‌رهه‌می دانه‌وێڵه‌، سوتانی زه‌وی، وه‌خۆڵبارین. بارودۆخه‌که‌خراپتر بووه‌به‌ه‌ۆی نه‌بارینی بارانی وه‌رزی که‌سه‌رئه‌نجام بووه‌ته‌هۆی وشك بوونی دانه‌وێڵه‌له‌سه‌رانسه‌ری ووڵاتدا. زیادبوونی خۆڵباران به‌شێوه‌یه‌کی نائاسایی زیادی کردووه‌له‌ئه‌نجامی وشك بوونه‌وه‌ی زه‌وی. گلدانه‌وه‌وه‌دروستکردنی به‌نداو له‌لایه‌ن سوریاو تورکیاوه‌بارودۆخه‌که‌ی خراپترکردووه‌که‌بووه‌ته‌هۆی دابه‌زینی ئاستی ئاوی دیجله‌و فورات به‌ڕێژه‌ی له‌سه‌دا شه‌ست به‌درێژایی ئه‌م دوو سه‌ده‌یه‌ی ڕابردوو. هه‌رچه‌نده‌حکومه‌تی عێراق له‌ڕێگه‌ی وه‌زیری سه‌رچاوه‌ئاویه‌کانه‌وه‌به‌ڵێنی داوه‌به‌چاره‌سه‌رکردنی قه‌یرانی ئاو به‌ڵام تاوه‌کو ئێستا هیچ هه‌نگاوێکی جدی نه‌نراوه‌بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و کێشه‌یه‌. قوڕسترین شت له‌عێراق دا له‌هه‌مه‌جۆری کێشه‌کاندا جوتیارانن که‌زۆربه‌ی کاروباره‌کشتووکاڵیه‌کانیان به‌جێهێشتووه‌به‌هۆی وشك بونی ڕوباره‌کان وه‌نه‌مانی گلده‌ره‌وه‌کانی ئاو. زه‌ویه‌کشتوکاڵیه‌کان له‌پارێزگای دیاله‌، که‌ناوچه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌نده‌له‌به‌رهه‌می كشتوکاڵیدا له‌ێستادا به‌ره‌و به‌مان ده‌چێت.ئاژه‌ڵداری به‌ره‌و کزی ده‌چیت به‌هۆی که‌می ئاوو تینویه‌تی ئاژه‌ڵه‌کان.
به‌رهه‌م ‌هێنانی ووزه‌ی کاره‌با وه‌ستاوه‌له‌ئه‌مجامی داخرانی زۆربه‌ی ویستگه‌کانی به‌رهه‌م هێنانی کاره‌با به‌هۆی که‌می ئاوه‌وه‌. زیاد له‌وه‌، له‌گه‌ڵ که‌می وزه‌ی پێوویست، کارگه‌کانی پاککردنه‌وه‌ی ئاو، ئاو ده‌ڕێژنه‌سه‌رزه‌وی، له‌به‌رئه‌وه‌ی پێویستیان به‌کاره‌بایه‌بۆ ئیش کردن. ئه‌مه‌ش بۆته‌هۆی له‌ده‌ست چوونی سامانێکی گرانبه‌ها. بڕی ئاوی دیجله‌و فوڕات زۆر به‌خێرایی له‌دابه‌زیندایه‌له‌گه‌ڵ که‌م بوونی ئاوی ڕووباره‌کان کاری کردۆته‌سه‌ر ناوچه‌کشتوکالیه‌به‌پیته‌کانی ووڵات، وه‌بڕی ئاوی ژێرزه‌وی به‌ره‌و دابه‌زین ده‌چێت به‌بێ هیچ ئاماژه‌یه‌کی به‌ره‌و باشتر چوون.له‌به‌رهه‌مان هۆ ووشکه‌ساڵی بۆته‌دۆزێکی نه‌ته‌وه‌ی بۆ عێراق که‌ناتوانێت چاره‌سه‌ر بۆ هاوڵاتیانی بدۆزێته‌وه‌وه‌ئه‌مه‌ئاڵۆزتر بووه‌به‌هۆی کێشمه‌کێشمی سیاسی که‌تائێستاش حکومه‌ت له‌ململانێدایه‌له‌گه‌ڵی.
عێراق له‌ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌دایه‌ له‌گه‌ڵ قه‌یرانێکی تووندی ئاو که‌هاوڵاتیانی ناچار کردووه‌ئاوی ڕوباره‌کان بخۆنه‌وه‌، وه‌پێویستیه‌کانیانی خۆشردن و پاککردنه‌وه‌ی لێ دابین بکه‌ن.ئه‌و که‌میه‌مه‌ترسی داره‌خه‌ڵکی پاڵناوه‌که‌ ئاوی پیس به‌کار بهێنن که‌ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامه‌که‌ی ‌بریتیه‌له‌توشکردنی هاوڵاتیان به‌و نه‌خۆشیانه‌ی که‌به‌هۆی ئاوه‌وه‌ ده‌گوازرێنه‌وه‌. باردۆخی ئه‌منی ڕیگره‌له‌به‌رده‌م گه‌یاندنی ئاو له‌لایه‌ن رێکخراوه‌مرۆژیه‌کان بۆ ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی که‌پێوویستییه‌کی زۆریان به‌ئاوه‌. گه‌یه‌نه‌رانی هاوکاری ئه‌رکێکی قورسیان هه‌یه‌بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ن به‌وشوێنانه‌ی که‌پێویستیان به‌هاوکاری هه‌یه‌له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌لایه‌ن گرپه‌یاخیه‌کان کراون به‌ئامانج. ڕێکخراوه‌ناحکومیه‌کان ڕووبه‌ڕوی کێشه‌ی جدیی بوونه‌ته‌وه‌له‌هه‌وڵدان بۆ هاوکاری کردنی به‌رده‌وامی ئه‌و خێزانانه‌ی که‌پێویستیان به‌ئاوی خاوێن هه‌یه‌که‌بگونجێ بۆ به‌کار‌هێنان به‌هۆی ناسه‌قامگیری ئارامی. بۆیه‌ئه‌مه‌بۆته‌کارتێکه‌ری سه‌ره‌کی له‌به‌رزبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی تووش بوون به‌نه‌خۆشی کولێرا بۆ ڕێژه‌ی له‌سه‌دا حه‌فتا له‌نێوان منداڵاندا وه‌ڕێژه‌ی له‌سه‌دا جل له‌نێوان نه‌وجه‌واناندا. وه‌ئه‌مه‌ش خه‌ڵکی ناچار کردوه‌که‌بیر له‌به‌کار‌هێنانی ئاوی پیسی ڕوباره‌کان بکه‌نه‌وه‌بۆ خۆنه‌جاتدان له‌و مه‌ترسییه‌، وه‌که‌می هاوکاری حکومه‌ت بارودۆخه‌که‌ی شوم تر کردووه‌.ژماره‌یه‌کی زۆر له‌هاوڵاتیانی عێراق له‌گه‌ڵ سیسته‌می ئاوه‌ڕۆکاندا ده‌ژین که‌ئه‌مه‌ش ڕێگه‌خۆشکه‌ره‌له‌ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی خێرای نه‌خۆشییه‌درمه‌کان. هاوکاری ڕێکخراوه‌مرۆییه‌کان پێویستی به‌شێکی زۆر له‌هاوڵاتیان پرده‌کاته‌وه‌به‌گواسته‌نه‌وه‌ی ئاو بۆ ناوچه‌دورده‌سته‌کان چونکه‌به‌شێکی زۆر له‌و ناوچانه‌ ده‌که‌ونه‌بیابان.به‌شێکی زۆری تۆڕه‌کانی ئاوکه‌بونیان هه‌یه‌له‌ئێستادا خراپ بوون به‌هۆی درێژی ته‌مه‌نیان یاخود تێك شکاون له‌ئه‌نجامی شه‌ڕه‌به‌رده‌وامه‌کان. هه‌لومه‌رجه‌که‌ئاڵۆزتر بووه‌به‌هۆی ڕاگواستنی هاوڵاتیان له‌ناوخۆی ووڵات دا که‌به‌شێوه‌یکی سه‌ره‌کی پشت به‌ئاوی ڕوباره‌کان ده‌به‌ستن. چاودێران وای بۆ ده‌چن به‌بێ به‌ره‌وپێش چوونی ئه‌مننیه‌ت هیچ هیوایه‌ك نیه‌بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌گه‌ر بێتو هیچ هه‌نگاوێك نه‌نرێت. ڕیکخراوه‌کان ڕه‌خنه‌له‌که‌مته‌رخه‌می حکومه‌ت ده‌گرن له‌به‌رامبه‌ر چێك نه‌کرده‌نه‌وه‌ی سیسته‌مه‌کانی ئاوه‌رۆ وه‌هه‌وڵ نه‌دان بۆ پاراستنی ئه‌و ڕێکخراوانه‌له‌ده‌ستی گرپه‌یاخیه‌کان. وه‌زاره‌تی شاره‌وانی عێراق ئاماژه‌ی به‌ئه‌وه‌داوه‌که‌نائارامی وه‌گه‌نده‌ڵی دوو ڕێگری سه‌ره‌کین له‌به‌رده‌م خێر چاك نه‌کردنه‌وه‌ی ژێرخانی ووڵات. به‌رزی ئاستی توندوتیژی له‌ده‌وروبه‌ری پایته‌خت ئه‌رکی گه‌یاندنی هاوکاری قورس کردوه‌له‌لایه‌ن ڕێکخراوه‌مرۆییه‌کن وه‌کو ڕێکخراوی مانگی سور.

له‌بڵاوکراوه‌یه‌کدا که‌له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کانه‌وه‌بڵاوکرایه‌وه‌له‌سه‌رتای ساڵی 2003 دا، ئاماژه‌به‌ئه‌وه‌ده‌کات که‌عێراق ڕووبه‌ڕوی بارێکی ناله‌باربۆته‌وه‌له‌بنیاتنانه‌وه‌وه‌به‌ره‌و پێشبردنی سیسته‌می ئاوه‌ڕۆ، پککردنه‌وه‌، وه‌کاره‌با به‌هۆی که‌می ئاوه‌وه‌. چاودێره‌کان ئه‌وه‌یان ڕونکردۆته‌وه‌که‌ئه‌و ئاوه‌ی به‌کارده‌هێنرێت مه‌ترسیه‌کانی تووش بوون به‌نه‌خۆشی زۆر به‌خێرایی به‌رز کردۆته‌وه‌ که‌پێویستی به‌کرده‌یه‌کی ده‌ست به‌جێ هه‌یه‌بۆ هێورکردنه‌وه‌ی کێشه‌که‌.
کرده‌خێراکه‌پێویسته‌به‌ره‌وپێش ببرێت بۆ ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێکی کاریگه‌ر پێشکه‌ش بکات وه‌چوارچێوه‌یه‌کیش بۆ قه‌یرانی ئاو دابنێت له‌عێراق دا، که‌پارستنی ژینگه‌وه‌کو ئه‌رکێکی مرۆیی سه‌یربکریت. بوون به‌به‌شێك له‌مه‌ترسی ژینگه‌ی به‌ته‌نها کارناکاته‌سه‌ر ژیانی مرۆڤ و ئه‌وانی تر، به‌ڵکو ده‌بێته‌ئاسته‌نگیش له‌به‌رده‌م هاریکاری تری مرۆیی له‌ووڵاتێکی به‌شه‌ڕ کاول بوودا. ئامانجی سه‌ره‌کی حکومه‌ت پێویسته‌بریتی بێت له‌دیاری کردنی لیسته‌ی چاککردنه‌وه‌ی ئامرازه‌کانی ئاو، سیسته‌می ئاوه‌ڕۆ، خاوێنکردنه‌وه‌ی ناوچه‌پیسه‌کان، وه‌پاککردنه‌وه‌ی ئه‌و شوێنانه‌ی ده‌نه‌هۆکاری پیسکردن وه‌کو ستراتیجی ژماره یه‌ك بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی مه‌ترسیه‌کان قه‌یرانی ژینگه‌یی له‌پێناو ئامانجی دابه‌زاندنی ئاستی مه‌ترسییه‌کانی نه‌خۆشییه‌درمه‌کان، به‌هۆی کۆبونه‌وه‌ی پاشماوه‌پزیشکیه‌کان وه‌شاره‌وانیه‌کان.
گله‌یی و گازنده‌کان نابێت پانتاییه‌کی گه‌وره‌ی کێشه‌ی ژینگه‌یی بگرێته‌وه‌، به‌ڵام حکومه‌تی عێراق پێویسته‌به‌هاوکاری ڕێکخراوه‌مرۆییه‌کان ڕێگه‌وه‌ئاراسته‌ی ستراتیجی به‌کاربهێنێت که‌سه‌رچاوه‌کانی ئاو ده‌پارێزێت له‌گه‌ڵ به‌کارهێنانی پلانی گونجاوی پاراستنی ئاو. قه‌یرانی ئاو گرنگه‌بڕیاری له‌سه‌ربدرێت به‌زوترین کات بۆ هێورکردنه‌وه‌ی کاردانه‌وه‌خێراکانی ژینگه‌له‌پلانی به‌په‌له‌ی پاککردنه‌وه‌. حکومه‌ت پێویسته‌ژینگه‌بکات به‌یه‌کێك له‌به‌رنامه‌کانی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌بۆ بنیاتنانه‌وه‌یه‌کی به‌هێز. ئامانجه‌کان له‌پرۆسه‌ی ئاوه‌دانکردنه‌وه‌دا پێویسته‌هاوته‌ریب بێت له‌گه‌ڵ دووباره‌چاککردنه‌وه‌ی تۆڕه‌کانی ئاو،ئاوه‌ڕۆ، ووزه‌،وه‌ ئاسایشی خۆراك.
که‌ڵه‌که‌بوونی تێکچونه‌کان له‌سیسته‌می ئاو وه‌ئاوه‌ڕۆ، بوون به‌هۆکاری به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی پیسبوونی ژینگه‌وه‌وه‌مه‌ترسیه‌کانی ته‌ندروستی. وه‌هه‌روه‌ها، که‌می بڕی کاره‌با که‌بووه‌ته‌هۆی داخستن وه‌وه‌ستانی وێستگه‌کانی به‌رهه‌م‌هێنانی ووزه‌.ئه‌مه‌ش کاری کردۆته‌سه‌ر ئه‌و ترۆمپایانه‌ی که‌بۆ پاكکرده‌نه‌وه‌ی زێرابه‌کان به‌کارده‌هێنرێن وه‌له‌کارخستنی دابه‌شکردنی ئاوی پاك بۆ هاوڵاتیان. مێرگه‌کان وه‌زه‌وویه‌به‌راوه‌کان له‌به‌شی باکوری عێراق دا ترۆمپای یه‌ده‌گیان بۆ دابین نه‌کراوه‌بۆ ده‌رکردنی خووێوا که‌زۆرجار ده‌وه‌ستن به‌هۆی پچرانی ته‌زوی کاره‌با به‌هۆی ئه‌مه‌شه‌وه‌ئه‌م زه‌ویانه‌پیس ده‌بن به‌خووێ و زیان له‌کشتوکاڵ ده‌که‌وێت. بۆیه‌،زه‌روره‌دابینکردنی ووزه‌ش بکرێته‌ئامانجی له‌پێشینه‌بۆ یارمه‌تی دانی به‌رنامه‌کانی خاوێن کردنه‌وه‌وه‌چاکسازی.

به‌ره‌وپێش چوون له‌چاره‌سه‌ری قه‌یرانی ئاودا

له‌دوای ڕوخانی ڕژێمی سه‌دام، ووڵات ئومێدی بوژانه‌وه‌ی لێده‌کرێت له‌لایه‌نی زه‌وی به‌راو وه‌زیندوبوونه‌وه‌ی ڕوباره‌کان دا، پێشتر، ئاو له‌ڕێڕه‌وی خۆی لاده‌درا وه‌کو جۆرێکی سزا دژی ئه‌وکه‌سانه‌ی به‌رهه‌ڵستی سه‌رۆکیان ده‌کرد. له‌گه‌ڵ کۆتایی هاتنی ده‌سه‌ڵاتی سه‌دام دا، گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئاو بۆ زه‌ووییه‌ووشکه‌کان که‌له‌ئێستادا دانه‌وێڵه‌به‌رهه‌م ده‌هێنن وه‌هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ری ماسی گرتن وه‌ژیانێکی باشتریان لێده‌کرێت هیوایه‌کی گه‌ڕاندۆته‌وه‌بۆ ئه‌و ناوچانه. ڕێکخراوه‌مرۆییه‌کانی وه‌کو یونیسێف پێشه‌نگن له‌هه‌وڵه‌کانیاندا بۆ دامه‌زراندنی وویستگه‌کانی ئاو به‌ئامانجی دابینکردنی ئاوی پاك بۆ عێراقیه‌کان وه‌ڕێگرتن له‌به‌کارهێنانی ئاوی پیس. له‌گه‌ڵ ئه‌وهه‌وڵه‌دڵسۆزانه‌ی یونیسێف دا، تائێستاش عێراق ڕوبه‌ڕوی کێشه‌ده‌بێته‌وه‌به‌هۆی ئه‌و تاڵانچیانه‌ی که‌بۆریه‌کانی ئاو تێکده‌ده‌ن له‌ئه‌نجامی نه‌بوونی یاسا له‌سه‌رده‌می ناسه‌قامگیریدا.
گه‌یشتنی بڕێکی که‌می ئاو بۆ شاره‌کان باره‌که‌ی ئاڵۆزتر کردووه‌. وێڕای ئه‌مه‌، هه‌ندێ ناوچه‌ڕووبه‌روی کێشه‌بوونه ته‌‌وه‌به‌هۆی شه‌ڕانگێزه‌کان و‌تاڵان چیه‌کانه‌وه‌ ئه‌وانه‌ی ووێستگه‌کانی پاڵاوتنی ئاو ده‌شکێنن وه‌سه‌رچاوه‌گرنگه‌کانی وه‌کو کلۆر له‌ناوده‌به‌ن. سه‌ره‌ڕای ته‌گه‌ره‌کان، ئه‌و به‌نداوانه‌ی له‌لایه‌ن سه‌دامه‌وه‌دروستکراون بۆ ووشککردنی زۆنگاوه‌کانی عه‌ره‌ب وه‌کو سزایه‌ك، به‌ره‌ڵاکراون له‌لایه‌ن هێزه‌ئه‌مریکییه‌کان بۆ دوباره‌گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئاو بۆ زه‌وویه‌ به‌راوه‌کان، وه‌کو چاره‌سه‌رێك بۆدووباره‌هێنانه‌وه‌ی جوتیاره‌کان بۆ زۆنگاوه‌کان. هه‌رچه‌نده‌ئاوه‌که‌پاك نیه‌وه‌کو پێشتر، دانیشتوانی ناوچه‌که‌ئاره‌زوده‌که‌ن به‌تێپه‌ڕبوونی کات ژیان دووباره‌له‌زۆنگه‌کاندا ده‌ست پێ بکاته‌وه‌وه‌جوتیاره‌ڕاگوێزراوه‌کان بگه‌ڕێنه‌وه‌جێگه‌ی پێشوویان. پسپۆران له‌عێراق دا ڕابه‌ری هه‌وڵه‌کانی گێڕانه‌وه‌ی ئاو ده‌که‌ن له‌ڕێگای ئه‌وهاکارییه‌مادیانه‌ی له‌لایه‌ن به‌شی کاروباری ده‌ره‌کی حکومه‌تی ئه‌مریکاوه‌ده‌به‌خشرێت. له‌درێژه‌دا، شاره‌زایان ئه‌وه‌یان ڕاگه‌یاندووه‌که‌ساڵانێکی ده‌وێت تاوه‌کو ئاو بگه‌ڕێنریته‌وه‌زۆنگاوه‌کان.

ئه‌نجام

ململانێ به‌رده‌وامه‌کان له‌عێراق دا هه‌وڵه‌کانی حکومه‌ت وه‌ڕێکخراوه‌ناحکومییه‌کان بۆ دابینکردنی خزمه‌تگوزاریه‌گرنگه‌کانی وه‌کو ئاوی پاك که‌شیاوبێت بۆ به‌کارهێنان له‌ڕێچکه‌ی خۆی لاداوه.‌قه‌یرانی ئاو کاره‌ساتێکی زۆر مه‌ترسی داره‌که‌بۆته‌هۆی سه‌رهه‌ڵدانی نه‌خۆشی جۆراوجۆر که‌به‌هۆی ئاوه‌وه‌ده‌گوازرێنه‌وه‌.عێراق له‌ڕوبه‌روبوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامدایه‌له‌گه‌ڵ ووشکه‌ساڵ وه‌که‌می خۆراك که‌هه‌ڕه‌شه‌ن بۆسه‌ر ژیانی خه‌ڵك. سه‌رچاوه‌ی ئاوی پاك، سیسته‌می کاره‌با، وه‌ڕێڕه‌وه‌کانی ئاوو ئاوه‌ڕۆ به‌شێوه‌یه‌کی به‌هێز کاریان لێکراوه‌له‌ڕێگه‌ی ژینگه‌ی ناله‌بار وه‌به‌رزی ئاستی برسیه‌تی. تاڵانچیه‌کان و گێره‌شێوێنه‌کان هه‌ڵه‌کانی گێڕانه‌وه‌وه‌هاریکاری ڕێکخراوه‌خێرخوازه‌کانیان کردۆته‌ئامانج که‌حاڵه‌ته‌که‌ی خراپتر کردووه‌. حکومه‌تی عێراق وه‌ڕێکخراوه‌نێوده‌وڵه‌تیه‌کان داوای گرتنه‌به‌ری ئامانجی ستراتیجی ده‌که‌ن که‌یارمه‌تی ده‌ر ده‌بێت بۆ بنیاتنانی زانیاری بنچینه‌یی که‌چاره‌سه‌ری کێشه‌درێژخایه‌نه‌کانی ئاو ده‌کات،وه‌بنیات نانی تواناکان که‌چاودێری به‌ڕێوه‌بردنی سه‌رچاوه‌کان ده‌که‌ن بۆ کاتێکی به‌رده‌وام،وه‌هه‌روه‌ها بنیات نانی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌یی به‌هێز که‌هانی نوێ بوونه‌وه‌ده‌ده‌ن وه‌پاراستنی سه‌رچاوه‌کانی ئاو وه‌کو ئامانجی کۆتایی پاراستنی ژینگه‌یی.
هێرش عەبدولڕەحمان: چاودێرێكى سیاسییەو جێگرى پێشوى نوێنەرى حكومەتى هەرێمى كوردستان بوە لە ئەمەریكا.
لە رۆژنامەی رۆژنامە ژمارە (593) بلاوكراوەتەوە