پارتى و یەكێتى لەكوێى قۆناغى كۆمەڵگادان

Thursday, 05/01/2012, 12:00

1438 بینراوە

پارتى و یەكێتى ، لە ئێستا دا دەبێت خۆیان تەسلیم بەكامە قۆناغى گەشەى كۆمەڵایەتى و هۆشیاریەوە بكەن؟ ئەمە پرسیارێكە بەردەوام لە چوار چێوەى خۆى ئەسورێتەوە، بۆتە پرسیارێكى رۆژانەى سەر زارى كۆمەڵانى خەڵكى كوردستان. زۆرجار ئێمە گوێ بیستى چەندین رستە ئەبینەوە لە ناو كۆمەڵگا كەمان كە ئەكرێت، ئەو رستانەش قەناعەتى كۆمەڵانى خەلك بن ، ئەشبێت چەواشەى حیزبەكان بن، لە ناو كۆمەڵگا بۆ مانەوەیان لە دەسەڵات. وەكو " ئەوەى دێتە دەسەڵات لە پارتى و یەكێتى خراپترە. یاخود ، پارتى و یەكێتى زۆریان خواردیە ،با هەر ئەوان بن . چونكە ئەوەى بێتە دەسەڵات كاتى دەوێت تا وەكو پارتى و یەكێتى تێر ئەبن. چەندانێكى تر كە لە ناو كۆمەڵانى خەڵكى كوردستاندا هەیە" دیارە هەر یەكەمان گوێ بیستى ئەو رستانە بووینە لە ناو خێزان و دراوسێكان و خزم و كەسەكانمان . بێگومان ئەو رستانە وەڵامێكى ریشەیى ئەوێت بۆ ئەوەى كە، خەڵكى كوردستان تێ بگات كە، سیستەمى سیاسى و حوكمرانى ئەو ووڵاتە گۆرینەوە نیە لە دەموچاوێك بۆ دەمووچاوێكى تر. بەڵكو گوڕانێكى سیستەم و یاسا و چارەسەریەكى ریشەییە . واتا ئەو گۆڕانەى كە ئەشێت لە كوردستانا بكرێت ، گۆڕینى نوخبەیەك نیە كە لە ماوەى (20)ساڵى رابردوو، بە سەرچاوەى دروسكەرى ئەو سیستەمە حیزبیە ناو ئەبردرێن. بەڵكو تێپەراندنى قۆناغێكە، لە وولاتى ئێمە دا هەموو ئەو كێشانە دابەشى سەر چەندین قۆناغى گەشەى كۆمەڵایەتى بوونەتەوە.
ماكس ڤیبەر بۆ گەشەى كۆمەڵگاكان ، سێ قۆناغى دیارى كردووە لە روانگەى خۆیدا بۆ كۆمەڵگا. بریتین لە قۆناغى سونەتى و قۆناغى كاریزماتیك و قۆناغى ئەقلانى یان یاسایى . ئەگەر ئێمە بێن لە روانگەى ماكس ڤیبەر كۆمەڵگاى كوردستان شرۆڤە بكەین ، ئەبێت قۆناغەكانى سونەتى و كاریزماتیك و ئەقلانى و یاسایى ، لە ئاستى مێژووى و هەنوكەى كۆمەڵگاى ئێمە دا پێ چواندنێك بكەین، پاشان بۆمان روون دەبێتەوە كە، لەو ووڵاتى ئێمەدا شەڕى چى هەیە؟ وە ئێستاى كۆمەڵگاى ئێمە لە كامە پایەى گەشەكردنى كۆمەڵگا دان، داواى گۆڕینى كامە قۆناغى ئەكەین؟
بەشێوەیەكى گشتى ماكس ڤیبەر باسى گەشەى كۆمەڵگاى كردووە ، وە لە سەرەتا لە قۆناغى سونەتى دەستى پێكردووە، ئەگەر ئێمە لە قۆناغى سونەیتەوە دەست بە شڕۆڤە كردنى كۆمەڵگاى خۆمان بكەین، ئەوە ئەبێت سەرەتا ئەو پێناسەیەى كە قۆناغى سونەتى لە خۆى هەڵدەگرێت لە كۆمەڵگاى خۆماندا وێنەى سوونەتى دیارى بكەین لەناو كۆمەڵگا دا. قۆناغى سونەتى بریتیە لە قۆناغێكى كۆمەڵگا كە، مرۆڤ تەنها لە نێوان عادات و تەقالیدى خۆیاندا دەژین، هەموو ژیانى مڕۆڤەكان لەژێر سێبەرى سونەتى كۆمەڵگاكان دایە. واتا هەر كۆمەڵگایەك خاوەنى دابونەریت و تەقالیدی تایبەت بە خۆیەتى ئەم عادات و تەقالیدە یاساكانى ژیانى ئەبێت.
بەشێك لە كۆمەڵگاى كوردستان هەر لە سەرەتایەوە وابەستەى قۆناغێكى سونەتى بووە كە، بەردەوام شوێن پێى ئەو عادات و تەقالیدە كەوتووە. دیارە ئەو عادات و تەقالیدە لە ناو كوردستاندا شوێنێكى زۆرى لە كۆمەڵانى خەلكى كوردستان گرتووە ، كە ئەكرێت جیاوازتر لە كۆمەڵگا كان تر سەیر بكرێت ، ئەوەش چەندین هۆكارى خۆى هەیە، یەكەم لەگەڵ هاتنى ئاینە سەماویەكان بەتایبەتى ئاینى ئیسلام ، ئەو قۆناغەى كۆمەڵگا زیاتر روو چووە ، لە ئاستى كۆمەڵگاى كوردى دا، چونكە هاتنە ناوەوەى ئاینى ئیسلام بۆكوردستان لەسەر دەستى مڕۆڤەكانى دەرەوەى داب نەریت و عادات و تەقالیدى كورد بووە، ئەم بەرنامەیە زۆرجار شرۆڤەى وا لەسەر ئەكرێت كە، هاتنى ئاینى ئیسلام و بڵاو بوونەوەى ئەم ئاینە لە ژێر رەحمى شمشیر بووە، واتا سەپێنراوە بە سەر گەلى كوردستان. بۆیە ئەو مرۆڤانەى كە هاتوونە بۆ بڵاوكردنەوەى بەرنامەى ئیسلام لە كوردستان دا لەسەر دەستى مرۆڤەكانى دەرەوەى ئەو كۆمەڵگایە بووە كە بەسەرى سەپێنراوە، ئەمەش ئەو عادات و تەقالیدە ى كۆمەڵگایایە جیاوازەى بەسەر كۆمەڵ وكۆمەڵگا سەپاندووە لە كوردستان دا لە تەنیشت بەرنامەى ئیسلام. واتا هاوتەریب لە گەڵ بڵاو بوونەوەى ئاینى ئیسلام ئەو عادات و تەقالیدە جیاوازى كۆمەڵگا، خۆى هەڵكێش كردووە لەگەڵ داب و نەریت و عادات كۆمەڵگاى كوردستان و بەرنامەى ئیسلام. لە دەر ئەنجامیشدا بەشێوەى جیاواز دابەشى سەر دوو قۆناغ بوونە لەو روانگە سونەتى و كاریزماتیكە، كە كاریگەرى لەسەر قۆناغى سونەتى داناوە وەك پیرۆزیەك، لە نێو كۆمەڵگاى كوردى تاوەكو ئێستا یەكلا نەكراوەتەوە، ئایا ئەوە، ئاینى ئیسلام فەرزى كردووە، یاخوت هەر عاداتێكى گەلى كوردستانە.؟ هەتا وەكو ئێستا لە نێوان كورد دا كۆمەڵك دابوو نەریت هەیە كە، زۆرجار ئەگەرێتەوە بۆ ئەوەى، گوایە فەرز كردنى ئاینى ئیسلامە. هۆكارێكە دانەبڕاوى ئە بەرنامەیە لە بەشێك لە رووچوونى عادات و تەقالیدى كۆمەڵگا كوردستان.
لە ناو كۆمەڵگاى كوردى سى هۆكارى تر هەن كە زۆر گەشە و كاریگەرى خۆى داناوە لە سەر كۆمەڵانى خەلكى كوردستان ، شێخ و مورید ، دیارە ئەمەش رەنگدانەوەیەكى ئاینیە كە، لە سەر دەستى شێخەكان دا كاریگەرى خۆى لەسەر ئەم قۆناغەدا داناوە ، كەلتور قوڵیان بەسەر ئەو قۆناغە سونەتیە دیارى كردووە كە ئەم كەلتورە ئێستاش لە چوار چێوەى سونەتى مانەوەى كۆمەڵگا دا ماوەتەوە رێگرێكى سەرەكى دیار ئەبێت لە تێپەر بوونى قۆناغى سونەتى، لە سیستەمى بڵاو بوونەوەى بەرنامەى ئاینى دا، شیخ و مورید لەكوردسان زۆر كەلتورى نەرینیان بۆ تاك دروست كردووە، كە تەواوكەرى بەردەوامى ئەو كەلتورە نامۆیە بوونە كە پێش هاتنى ئاینى ئیسلام كۆمەڵگاى كوردستان ئەو كەلتورەى تێدا نەبووە، سەر ئەنجام بە ناراستەوخۆ كۆمەڵگاى كوردستانى زیاتر بەرەو ئەو عادات و تەقالیدە بردووە كە ، ئێمە بە قۆناغى سونەتى ناومان بردووە. وە هۆكارێكى تر لە ناو كۆمەڵگاى كوردستان دا، كاریگەرى خۆى دروست كردووە لەسەر قۆناغى سونەتى

ئەمەش دەرەبەگایەتیە كە، سیستەمێكى دەرەوەى ئاینیە(سیتەمێكى كۆمەڵایەتى , ئابورییە، ئەم سیستەمە كۆمەڵێك دەرهاویشتەى دیارى هەبووە كە ئەتوانرێت بوترێت كاریگەرییەكى بەهێزى لەسەر بیركردنەوەى تاكى كورد هەبووە, وەرگێرانى ئەم جورە بیركرنەوە بۆ پراكتیك بوەتە هۆكارى دروستبوونى كۆمەڵێك بەها و دابونەریت كە جێگاییەكى گەورەى گرتووە لە كلتوورى ئێمەدا) ،
هۆكارێكى تر كە كاریگەرى خۆى هەبووە ئەو سیستەمە سیاسیەیە كە ئەمڕۆ رەنگداوەى ئەم دوو هۆكارە ى پێشى خۆى وەر گرتووە. ئەمانە هەموویان ، رۆڵى خۆیان لە سەر كۆمەڵگاى ئێمە زۆر بەقوولى جێهێشتووە.
قۆناغى دووەم كە، كاریزماتیكە واتا كەسایەتى پیرۆزى دەسەڵاتى و روحى ، وە دەركەوتنى كاریزما لە ناو كوردستانە ، یاخوت كاریزما و كوردستان.بەشێوەیەكى گشتى قۆناغى" كاریزما " بۆ كۆمەڵگا كان ، بەواتاى ئەوە دێت كە تاك ناتوانێت لە ناو ئەو قۆناغەدا ، بە پێى عادات و تەقالید ، سونەتیەكان هەڵسوكەوت بكات . چونكە گرینگى ئەو قۆناغە سونەتیە وەكو خۆیان نامینێن، لە قۆناغى كاریزما.لەگەڵ ئەوەشدا لەو قۆناغەدا كۆمەڵگا ناتوانێت بە پێى ئەقڵ و یاساش رەفتار بكات. لەو قۆناغەدا كەسایەتیەك پەیدا ئەبێت كە بیرو بۆچوونەكانى ئەبێتە بنەمایەك ، بۆ هەڵسوكەوتى هەموو تاكەكانى كۆمەڵگا، وە دەبێت هەموو تاكەكانى ناو كۆمەڵگا لەژێر رۆشناى بیر كردنەوەكانى ئەو كەسە كاریزمایە مامەڵە بكەن. لەحاڵەتێكدا ئەو كەسە كاریزمایە ، لە ناو كۆمەڵگا دا هەڵدەستێت بەدانانى سیستەمێك بەگوێرەى فكرەى خۆى ، كۆمەڵگا ، ئاراستە ئەكات. جا ئەگەر ئەو سیستەمە بیێتە هۆى ماڵوێرانى یان خۆشگوزارى كۆمەڵگا . دیارە لە نێو كۆمەڵگاى كوردى دا قۆناغى كاریزما و قۆناغى سونەتى تێكەڵاو بووە ، بەشێكى زۆرى كۆمەڵگاى كوردستان لە قۆناغى سونەتى دان وە قۆناغى كاریزماتیك لە ئاستى سیستەمى سیاسى هەموو كۆمەڵگا گیرۆدەى ئەو قۆناغە كردووە. یەكەم لە ئاست دەسەڵاتى سیاسى دووەم لە ئاستى هەڵسوكەوتى كۆمەڵگا دا، واتا ئەو دوو قۆناغە سونەتیە و كاریزماتیك لە هەرێمى كوردستان ئەبینرێن . دەسەڵات و كۆمەڵگاى ئێمە وەكو دووقۆناغى سیستەمین ، ئەوەشیان لە ئاستى دەسەڵات دا كاریزما بۆ ئەو دوو بنەماڵەیە دا گەراوەتەوە ، كە هەموو كۆمەڵگاى ئێمەیان گیرۆدەى ئەقلیەتى خۆیان كردووە، لە سەر ئەساسى سیستەمى سیاسى دا قۆناغى كاریزماتیك پەیرەو ئەكەن.
هەموو كۆمەڵگایان بەستۆتەوە بە جۆرى تێروانینەكانى خۆیان لە ئاستى ، قورغكارى بازار و حكومرانى و كۆنترۆلى فەزاى ئازادى كۆمەڵگا لە شار و گوند، وە لە رێكخراوەكان و سەندیكا و ناوەندە گشتیەكاندا ، وەكو زانكۆ و خوێندنگاكان و مزگەوت و دامودەزگا كانى تر حكومى . هەموو ئەمانە لە سیمایەكى یاسایى پەیرەو ئەكەن، بەڵام لە ناوەرۆكە كە، ئەقلیەتى كاریزماتیكە . ڕۆلەى تاك لە ناو كۆمەڵگا ى كاریزما زۆر كەم ئەبێتەوە بەهۆى ئەوەى كە كەسى كارێزما رۆلەكانى تاك لە ناو كۆمەڵگا بەفكر و رامانى خۆى لە سیستەمێك دا دیارى ئەكات. هەموو مافەكانى تاك بە گوێرەى ئەقلى خۆى دیارى ئەكات. لە هەرێمى كوردستان لە ئاست ئەو سیستەمە سیاسیەو قۆناغەدا هەموو مافەكانى تاك لە كۆمەڵگا هەم لە ئاستى ئابوورى و هەم لە ئاستى سیاسى و مافە ئازادیەكان دا قورغكارى ئەو دەسەڵاتە سیاسیەن كە خۆیان لە قۆناغى كاریزماتیك وێنە ئەكەن، كۆمەڵگاى ئێمەش بەهۆى، رەنگدانەوەى قۆناغى سونەتى لە سەرى دا كارى گەرى زۆرى داناوە، تاوەكو ئێستا گیرۆدەى تەقالید و عاداتە، واتا لە نێوان دوو قۆناغ دا گیرۆدە بووە.
قۆناغى سێهەم كە قۆناغى ئەقلانیەتى یان یاساییە ، ئەم كەشە كۆمەڵایەتیە لە سەر ئاستى تێپەراندنى هەردوو قۆناغ دەست پێدەكات پشت بە یاسا و ئەقڵ ئەبەستێت (ئەمەش واتە كۆمەڵگا بە پێى چەند یاسا و ڕێسایەك دەبرێت بەڕێوە و پەیوەندى تاكەكان بە شێوەیەك رێكدەخرێت كە پشت بە عەقڵ دەبەستێت, واتە دانانى یاساكان پشت بە پرۆسەیەكى عەقڵى و واقعى دەبەستێت كە ڕەنگدانەوەى پێویستیەكانى خەڵك بێت) لە ناو ئەو قۆناغەدا رۆڵى تاكەكانى كۆمەڵگا بەرز ئەبێتەوە , رۆڵى كاریزما كەم ئەبێتەوە ئەگەرێتەوە سەر هاوڵاتى بوونى خۆى و مافى خۆى هەیە، وەكو هەموو تاكەكانى ترى ناو كۆمەڵگا. چونكە یاسا حاكمى یەكڵا كردنەوەى تەواوى ئاراستەكانى ناو كۆمەڵگایە ، ئەگەر ئێمە بێین لە سەر ئەو قۆناغە گەشە كۆمەڵایەتیە بدوێین، دەبێت بگەرێنەوە بۆ سەرەتا ى دەست پێكردنى دەنگە نارەزایەتیەكان لە ئاستى ئەم دووقۆناغە كە لە 17شوباتەوە بە نمونەیەكى زۆر بەرز دەركەوت ، دەر دەكەوێت كە بەشێكى زۆر لە كۆمەڵانى خەلكى كوردستان گەیشتونەتە قۆناغى سێهەمى گەشەى كۆمەڵایەتى لە روانگەى "ڤیبەر" دا ، ئەمڕۆ ئەو كێشانەى كە لەنێو گۆرەپانى سیاسى و كۆمەڵایەتى هەیە دوو هەڵكشانى زۆر بە هێز و بە پەڵەن لە ئاستى گۆڕانكاریەكان، بۆیە ئەو بەپەڵە دەست پێكردنەى ئەم قۆناغە كاریگەرى لە ئاستى خێزانى و كۆمەڵایەتى لێكەوتۆتەوە. قۆربانى زۆرى بەدواى خۆى دا هێناوە لە نێوان ئەم دوو رەوتە كە ئامادەن بۆ گۆڕان و گەشەى كۆمەڵایەتیە، بەڵام لە گەڵ ئەوەشدا ئەو لە نێوان كۆمەڵگاى ئێمە دا دوو شەڕ هەیە لە كۆمەڵگا و سیاسەت دا كە ، لە هەوڵى سەپاندنى قۆناغەكانن ئەوانەش ئەو گۆڕانخواز و كۆنە پارێز نن، لە نێو گۆرەپانەكە هەیە، بەردەوام لەو كێشەیە و مل مڵانێیەدان ، هەم بۆ مانەوەى عادات و تەقالیدەكان هەم بۆ هۆشیارى تاك، بۆ گەشى ئەقلانیەت و یاسا ، واتا شەر لەنێوان عادات و تەقالید لەنێوان ،ئەقلیەتى و ئەقلانیەتى دا هەیە ، كە دەتوانین بلێن تاوەكو ئێستا كاریگەرى خۆى بە شێوەیەكى گۆڕانێكى سەرتاسەرى دروست نەكردووە، چونكە ئەم شەرە تاوەكو ئێستا بەردەوامە، بەڵام لە هەوڵى ئەو گۆڕانەدایە كۆمەڵگا ، رۆژانەش كاردانەوەكان زیاتر ئەبێت لە سەر ئەو دوو قۆناغە دا . لەئاستى سیستەمى سیاسى و حكومرانى كە ئەمڕۆ پارتى و یەكێتین لە كوردستاندا ، رووبەرووى ئەم گەشە كۆمەڵایەتیە بوونەتەوە كە ناتوانن خۆیان تێدا دەرباز بكەن، دیارە ئەمڕۆ كۆمەڵگاى گۆڕانخوازەكان ،دەبێت رووبەرووى دوو قۆناغ بێتەوە لە هەردوو روو دا ، لە رووى كۆمەڵایەتى ، تێپەراندنى قۆناغى سونەتى لە رووى سیاسى تێپەراندنى قۆناغى كاریزماتیك. چونكە مامەڵەى ئەو سیستەمە سیاسیە لە قۆناغى كاریزماتیكە وەن، لە رووى هەڵسوكەوتى بەشێكى كۆمەڵایەتیش لە قۆناغى سونەتى دان . پارتى و یەكێتى لە نێو دوو قۆناغى سەرەتایى دان كە، ئەمڕۆ قۆناغێكى نوێ لە داواى خەلكدا هەیە ، كە خەریكە سەرتاسەرى كۆمەڵانى خەلكى كوردستان ئەگرێتەوە، ئەوەشیان ئەقلانیەت یان یاسایى یە، بۆیە مۆدێلى پارتى و یەكێتى مۆدێلێكە كە لە ئاستى هۆشیارى كۆمەڵگا دا نیە ئەو مۆدێلەش نەخوازراوە لە كۆمەڵگاى ئێمە دا.