داخستنی عەقڵی مسوڵمان

پێشكەشە بەو پیاو و ئافرەتە دلێرانەی جیهانی ئیسلام كە بۆ جارێكی دی كردنەوەی عەقڵی مسوڵمان كۆشش دەكەن، لێرەدا لەبەر ئاسایشی ژیانیان ناویان ناهێنین.

لەبری پێشەکی

هەروەک چۆن نووسینی هەر کتێبێک داستانێکی تایبەت بە خۆی هەیە، له‌ پشت وەرگێڕانی هه‌ر دەقێکی فیکرییشه‌وه‌ داستانێک و ڕەنگە زیاد لە غەم و نیگەرانییەک بوونی هەبێت. کاتێک لە ساڵی ٢٠١٣دا کتێبی “داخستنی عەقڵی مسوڵمان”م خوێندەوە، لە نووسینی توێژەری ئەمریکی ڕۆبێرت ڕ. ڕایلی، لە ڕاستیدا هەندێک لەو غەم و نیگەرانییە فیکرییە قووڵانەمی وە یاد هێنایەوە، کە ساڵەهای ساڵ بوو گینگڵم پێوە دەخواردن. لێرە با زۆر بە خێرایی ئاماژە بە سێ کێشە یا سێ نیگەرانیی گەورە بکەم، کە خۆیان لە خۆیاندا سێ هۆی سەرەکییشین لە پشت بڕیاری وەرگێڕانی ئەم تێکستەوە.

لە نێو خێزانێکی ئیمانداری مسوڵماندا چاوم بە دنیا هەڵهێناوە و گەورە بووم. هەر لە سەرەتای منداڵییەوە، وەک هەر منداڵێکی مسوڵمان له‌ خێزانە ئیماندارەکانی وڵاتەکەمدا، لەسەر دنیابینییەکەی ئایینی و وێناکردن و دیتنێکی تایبەتی سیۆلۆژییانە بۆ “اللە” نەک “خودا” گۆش کراوم، لەسەر “ملکەچبوون” و تۆقاندن و ترسێکی بێ”هۆی” لێوانلێو لە مەترسی لە اللە پەروەردە کراوم، کە لە سەروو خەیاڵی نەک منداڵێکی شەش یا حەوت ساڵانەوەیە، بەڵکو لەودیو خەیاڵی کەسانی گەورەشەوەیە. ترساندن و تۆقاندن لە دۆزەخ و بە هۆی دۆزەخەوە، بە هۆی ئاگر و ئەشکەنجە سەیروسەمەرەکانی دۆزەخ و سووتانێکی ئەبەدی کە سزای اللەیە، کە ئەمە خۆی لاقەکردن و لەناوبردنی پاکیی منداڵانە و ترۆرکردنی دنیای منداڵیی ملیۆنەها منداڵی مسوڵمانە. ترسێکی بێمانا لە خودا، دیتنێکی اللە کە خاڵی خاڵییە لە خۆشەویستی و میهرەبانی، بە جۆرێک، هەر لە سەرەتاوە پەیامەکە ئەوەیە کە تۆ نە دەتوانی لە اللە بگەیت و نە خۆشت بوێ، زاتی ئەویش تۆی خۆش ناوێت و مەبەست و ڕازی بوونی تۆ هیچ نییە جگە لە پەرستنی ئەو زاتە کە ناتوانیت بە عەقڵ لێی تێبگەیت و ناشتوانیت بپرسیت “پەرستن بۆ؟”

دواجار قوتابخانەش درێژکراوەی ئەو بەناو پەروەردەکردنە بوو، ڕاهێنان و پەروەردەکردن لەسەر دەستبەرداربوونی ئیرادە و گەشەنەکردنی خودێتی و کەسی خۆ، ڕامکردن لەسەر توڕهەڵدانی عەقڵ و بیرکردنەوە، بەتایبەتی ڕاهێنان لەسەر بیرنەکردنەوە و بەتایبەتیتریش بیرکردنەوەی سەربەخۆ و ڕەخنەیی. بە واتایەکی دیکە، قوتابخانە هیچ نەبوو جگە لە شوێنێک بۆ درێژکردنەوەی ئەو تەڵقینە ترسناکەی ناو خێزان و ڕاهێنان لەسەر کۆمەڵێک دۆگما کە هەر هەموو دژی تاکایەتی و بیرکردنەوە و پراکتیکی ئیرادەن، کە هەرسێکیان لە کۆڵەکە گەورەکانی مرۆڤبوونن. به‌بێ ئەمانە، شتێک نییە بە ناوی مرۆڤەوە، دواجار کە فەلسەفەم خوێند، بۆم دەرکەوت سیۆلۆژیایه‌ك باڵی بەسەر ئیسلامدا کێشاوە، كه‌ نەک هه‌ر دژی عەقڵە، به‌ڵکو دژی مرۆڤبوون و دژی خودی ژیانیشە. تا تەمەنی ١٢ ساڵی ناچار دەکرام بە ئەنجامدانی سرووتگەلێکی ئایینی کە هیچیان لێ تێنەدەگەیشتم، هەروه‌ها وەک گەورەکانی نەتەوەکەشم تا ئێستا لێیان تێناگەن، هیچ مانایەکی ڕوون و ئاشکرای “ڕۆحی”یان نەبوو، هیچ نەبوون جگە لە ڕاهێنانی منداڵی منداڵ یا مێردمنداڵ لەسەر کۆمەڵێک خووی بێناوەڕۆک به‌بێ ئەوەی ڕۆڵێکیان لەسەر گەشەکردنی مرۆیی هەبێت، چ عەقڵی و چ ڕۆحی، ئێمە و بێ ئەوەی من یا ئێمە هیچ ڕۆڵێکم هەبێت لە شکڵبەخشین پێیان، ڕاهێنانم لەسەر وێناکردن و ناودیتنێکی ئیشکالیەتئامێزی اللە. ئیدی لە دوای تەمەنی ١٢ ساڵیمەوە ئەم حاڵەتە، ئەم مامەڵەکردنە، ئەم دنیابینییە ئایینییە بووە کێشەیەکی ڕۆحی و بە بەردەوامی گینگڵم پێوە دەخوارد. با داستانەکە کورت بکەمەوە.

ساڵی ١٩٨٠ لە بەشی فەلسەفەی کۆلێژی ئادابی زانکۆی بەغداد دەستم کرد بە خوێندنی فەلسەفە، عیلمی کەلام و فەلسەفەی ئیسلامی و عیرفانم لەسەر دەستی چەند مامۆستایەکی بەڕێز خوێند، لەوانە مامۆستام شادڕەوان د. حوسام ئالوسی و شادڕەوان د. عیرفان عەبدولحەمید و د. ئەمیر ئەعسەم، ئینجا بە د. کامیل شیبی و د. جەعفەر ئال یاسین و مەدەنی ساڵح و بیرمەندە میسرییەکان ئاشنا بووم. ڕاستە ئەمانە ئاسۆی بیرکردنەوەی منی قوتابیی فەلسەفەیان بەرفراوانتر کرد، زیاتر بە کێشەکانی ناو عیلمی کەلام و فەلسەفەی ئیسلامی و ئەهلی تەسەوف و ئەهلی تەشەیوع ئاشنایان کردم، بەڵام لە هەمان کاتدا نیگەرانییەکانم دەربارەی کێشە سیۆلۆژییەکان و ئەو کایانە و بەتایبەت وێناکردنی مرۆڤی مسوڵمان، ڕاسترە بڵێم ئەو وێناکردنه‌ی پیاوانی ئایینی کە بۆ مرۆڤی مسوڵمان دایان تاشیوە، بۆ اللە زیاتر و زیاتر بوو، بگرە نامۆبوون و برینە ڕۆحییەکەم نه‌ک ساڕێژ نەبوو، بەڵکو قووڵتر و قووڵتر بووەوە. لە نێو ئەو بەڕێزانەی کە ناوم هێنان، من زۆرتر لە شادڕەوان د. حوسام ئالوسییەوە نزیکتر بووم و پەیوەندییەکی مامۆستا و قوتابی، ڕاسترە بڵێم مامۆستا و شاگرد و بگرە هاوڕێیانە، دوو هاوڕێی عاشقی حەقیقەت لە نێوانماندا هەبوو. ئەو زاتە هیوای زۆری پێم هەبوو، ئەویش بە هۆی بزێویی عەقڵیم و عەجولیم لە پرسیارکردن و هەوڵدان بۆ تاقیکردنەوەی عەقڵییانەی هەموو ئەو شتانە، ئەو ئایدیایانە و بەو چەمکە ئیسلامییانەی کە دەمانخوێندن و شیمان دەکردنەوە، لە نێوانیاندا بیروبۆچوون یا غەمە گەورەکەی من، ئەویش وێناکردنی اللە و دیتنی وەک سەروەری هەموو گەردوون و لەوانەش سەروەری ئیرادەی مرۆڤ، بگرە سەروەرێک کە ئیرادەی مرۆڤی سه‌لب کردووە و مرۆڤی تەنیا بۆ پەرستنی خۆی خوڵقاندووە، نەک بۆ ئەوەی مرۆڤ ژیانی خۆی بە ئازادانە بژی. بە هۆی ئەو متمانەیەی کە لە نێوانماندا دروست بووبوو، لە چەندین بۆنەدا لە بەردەم ئەو زاتەدا، د. حوسام، کە شارەزایەكی گەورەی عیلمی کەلام و فەلسەفەی ئیسلامی بوو، دەکرامەوە و غەم و نیگەرانییەکانم دەربارەی ئیسلام و کێشە ڕۆحی و عەقڵییەکانی ئیسلام، کێشەکانی دنیابینیی ئیسلامی و بەتایبەت لەمەڕ مرۆڤ و خودا لەتەکیدا باس دەکرد. لە هەمووی دیارتر، زۆر جاران لە دیدارەکانماندا باسی ئەوەم دەکرد کە من کاس بووم بەو وێناکردنە ناعەقڵییانەی ئیسلام بۆ اللە، ئەو دیتن و وێناکردنە کە خاڵی خاڵییە لە عەقڵانیەت و ڕۆحانیەت و بگرە اللەشی لە عەقڵ و ئیرۆس داماڵیوە و تەنیا و تەنیا وەک ئیرادەیەکی ئەودیو عەقڵ و مانا لێی دەڕوانێ، بە شێوەیەک، کە ئێمە ناتوانین بپرسین بۆ؟ ئەم ڕایە، ئەم فەرمانەی اللە بۆچی وایە و بنەما عەقڵییەکانی یا هۆ عەقڵییەکانی چین؟ چۆن اللەیەک ئەم هەزاران هەزار ئەستێرانە، بەڵکو کۆمەڵەی خۆرەی دروست کردووە، بەڵام حەزی بە پرسیاری “بۆ؟” نییە و نایەوێت ئێمە پرسیارکەر، بیرکەرەوە، خاوەن عەقڵی شیکاری و ڕەخنەیی بین و تەنیا و تەنیا داوامان لێدەکات کە “بلا کیف”، واته‌ بێ پرسیار ئیمان بهێنین؟ مرۆڤ بۆچی هێندە لە دیدی اللەوە تەحقیر کراوە؟ بۆچی لە قورئاندا مرۆڤ بە جاهل و زاڵم و نەفام و ئاژەڵ و گومڕا و ڕێگه‌لێونبوو ناوزەد کراوە؟ سەلبکردنی ئیرادەی مرۆڤ لە ئیسلام و بەتایبەت لە شەریعەت و فیقهی ئیسلامدا مانای چییه‌؟ دیارە لێرەدا هەق بە خۆم نادەم ڕاگوزەرانە قسە لە دایەلۆگەکانی خۆم و ئەو ئوستادە بەڕێزە بکەم، بەتایبەت ڕاوبۆچوونی بەڕێزیان. هێندە هەیە مەبەستی من لێرەدا ئاماژەکردنە بە گینگڵدانە ڕۆحی و فیکری و مەعریفییەکەی خۆم.

کتێبخانەی عەرەبی خۆی دەروازەیەکی چاک بوو بۆ گەشتە فەلسەفییەکەم، دواجار کتێبخانەی فارسی و ئینجا کتێبخانە نا، بەڵکو زەریا گەورەکەی “کتێبخانە”ی ئینگلیزی و خوێندنی فەلسەفە لە دوو ئەکادیمیای ئەمه‌ریکای ژووروودا و زیاتر ئاشنابوون بە ئۆقیانووسی میراتی فەلسەفەی خۆرئاوا زۆرێک لە لوغز و مەتەڵە دروستکراوە بێبناغەکانی لە ئیسلامدا لە بەردەممدا واڵا کرد. موعەمای اللە لە بەردەممدا واڵا بوو، گرێکوێرەکە کرایەوە، خۆری حەقیقەت دەرکەوت و من لە ئەشکەوتەکە هاتمە دەرەوە و چاوم بە ڕووناکیی حەقیقەت هەم ئاشنا بوو و هەم ڕاهات. وەک کەسێکی دیلی ناو ئەشکەوت کە ئەفلاتۆن لە کتێبی کتێبەکاندا، دایەلۆگی کۆمار، باسی لێوە دەکات. وێڕای ئەمەش، هێشتا سەهۆڵبەندانە گەورەکە، شاخە بەفرینە سەختەکان نەتواونەتەوە، بە مانای ئەوەی کە منی ڕزگاربوو لە ئەشکەوتی تاریکی و زوڵوماتی ئیسلامی ناتوانم قسە بکەم، بە واتای پێوار (غیاب)ی ئازادیی دەربڕین و ئازادیی بیروڕا لە ناو جیهانی ئیسلامی و لە وڵاتە پڕ کڵۆڵی و داگیرکراو بە دۆگما و جەهل و بیرنەکردنەوەکەی مندا، بەتایبەتی پێواری مافی قسەکردن لەسەر ئایین و بەتایبەتیتر نەبوونی هەقی قسەکردن لەسەر اللە کە حەرامی حەرامەکانە و ئەم ستەمکارییەش چەندین جار تۆختر و تۆختر بووه‌تەوە دوای سەرهەڵدانی فاشیزمی ئیسلامی لە کوردستان بە نوێنەرایەتیکردنی ئیخوانەکان، واتا لقەکەی ئیخوان لە کوردستان، واتا یەکگرتووی ئیسلامی و سەلەفییە وەهابییەکان کە بە پارەی پترۆدۆلاری وڵاتانی کەنداو و فەسادی ئیدارەی بەڕێوە دەچن، کە ئامانج لەم بزووتنەوە ئیسلامییانە سەرجەم لێدانە لە کوردبوون، هۆشیاریی نەتەوەیی و لێدان لە خەونێکی مرۆڤی کورد لە دەرەوەی پرۆسەی بەئیسلامبوون، کە خۆی بریتییە لە پرۆسەی بەعەرەببوون، بەپاکستانیبوون، بەئەفغانیبوون، بەسۆماڵیبوون و بەسعودیەبوون بە پلەی ئیمتیاز.

کتێبێک نەماوە کە لەسەر خودا لە فەلسەفەدا نووسرابێت ده‌ستم پێی گه‌یشتبێت و نەمخوێندبێتەوە، ئەمە لە پاڵ سەدان کتێب لەسەر ئیسلام و ئیشکالیەتە فیکری و ئەخلاقی و سیۆلۆژییه‌کانی ناو فیکری بەناو ئیسلامی، بەڵام تا ئێستا بە هۆی پێواری ئازادییەوە نەمتوانیوە بەری ڕەنجی ماندووبوونی فیکری و تێڕامانی خۆم، بە لانی کەمەوە لەسەر خودا بخەمە ڕوو، ئه‌وه‌ش بە هۆی ترۆر و ستەمکاریی هێزە ئیسلامگەراکانی کوردستانەوە.