مێژووی دابەشکردنی کوردستان لە چەرخی نوێدا

Monday, 10/02/2020, 23:59

10427 بینراوە

بیری نیشتمانی كوردستانی (2 - 16)
نووسينى: د۰مەهدی کاکەيی
وەرگێڕانی : شوان خۆشناو
-----------------------
پێش ڕوودانی شەڕی چاڵدێران لە نێوان ئیمپراتۆڕیەی سەفەویيەکان و عوسمانیيەکان، کوردستان پێكهاتبوو لە چەند میرنشینێکی کوردی سەربەخۆ لەناو ئیمپراتۆریەی سەفەویدا، بۆ نموونە میرنشینی ئەردەلانی کوردستانی درێژ بوبوەوە لە شاری (ئەسفەهان)ەوە تاوەکو شاری موسڵ، کە فەرمانڕەوایەکەی (۷۰۰) ساڵی خایاند (۱۱٦۹- ۱۸٦۹زاینی). کاتی هەڵگیرسانی شەڕی چاڵدێران لە نێوان ئیمپراتۆریەی عوسمانی و سەفەویدا له ساڵی (۱٥۱٤) ‌و سەرکەوتنی عوسمانیيەکان لەو شەڕەدا، کوردستان بۆ یەکەم جار دابەشکرا، بەشێکی داگیرکرا لەلایەن عوسمانیيەکان و بەشەکەی تریش داگیرکرا لەلایەن سەفویەکانەوه. لە (۱۷) ی مایسی ساڵی (۱٦۳۹)، ئەو دابەشکردنه بە یەکجاریی جێگیرکرا بەپێى پەیماننامەی قەسری شیرین (زەهاب)، کە مۆرکرا لە نێوان دوو ئیمپرارتۆریە ناوبراوەكاندا[1].

کورد ڕۆڵێكى يەكلاييكەرەوەى هەبوو لە سەرکەوتنی دەوڵەتی عوسمانی بەسەر دەوڵەتی سەفویدا، زۆربەی سەرکردە کوردەکان بوونە هاوپەیمانی عوسمانیيەکان. تایفەگەری هۆکارێكى گرنگ و ڕۆلێکی باڵاى هەبوو لە هاوپەیمانێتی كورد و عوسمانیيەکان، لەبەر ئەوەی زۆرينەى كورد و تورك سەر بە ڕێبازى (مەزهەبى) سونى بوون، و سەفوييەكان سەر بە ڕێبازى شيعە بوون. ئەوەى شايانى باسە سەركردەكانى ئیمپرارتۆریەى سەفەوى، كورد بوون، هەروەها (نادر شا) كورد بوو وە سەفوييەكان لە بنەماڵەيكى شێخى دەروێشى كورد بوون و فارس نەبوون[2]، بەڵام سەركردەكانى ئیمپرارتۆریەى سەفەوی جگە لە خزمەتكردنى فارس، هیچ كارێكيان نەكرد بۆ بەرژەوەندى ميلەتى كوردى خۆيان.

پێش جەنگی جيهانى يەکەم، قاجارەكان فەرمانڕەواى ئێرانى ئێستا بوون و ئەوان تركمان بوون، فارس نەبوون. ڕاپەڕين و ياخيبوونى هۆزەكان، ئاژاوەيكى گەورەى دروستكردبوو لە ناو ووڵاتەكە، و حكومەتى قاجارى هیچ دەسەڵاتێكى ڕاستەقينەى نەبوو لەسەر ووڵات. لەلایەكی ترەوە بەشەكانى ترى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست كەوتبوونە ژێر دەسەڵاتى عوسمانييەكان، و بۆيه هیچ دەوڵەتێكى سەربەخۆ لە ناوچەکە نەبوو، بەڵكو ناوچەکە دابەشكرابوو بۆ چەند ولايەتێكى عوسمانى، بۆ نمونە عێراقى ئيَستا لە سێ ولايەت پێكهاتبوو، ئەويش ولايەتى شارەزوور و بەغدا و بەسرە بوو. ولايەتى بەسرە ناوچەى قتێف و ئيحساى دەگرتەوە، كە هەردووكيان شيعەنشين و دەوڵەمەند بوون بە پیترۆل و دواتر خرانە سەر پادشانشينى عەرەبى سعودى و ئێستاش بەشێکن لە خاكى ئەو پادشانشينە وە هەروەها كوێتيش پارچەيەك بوو لە ولايەتى بەسرە. شایانی باسە، لەپێش قاجارەكانیشدا، زەندییەكان، كە بنەماڵەیەكی كورد بوون فەرمانڕەوای ئێران بوون.

دواى تەواوبوونى جەنگى جيهانى يەکەم و لەناوچوونى ئیمپرارتۆریەى عوسمانی، جارێكى تر سەر لەنوێ كوردستان دابەشكرا بە پێى ڕێكەوتنامەى سايكس- پيكۆ (SYKES- PICOT)، و هەروەها ئەو بەشە كوردستانيەش، كە لە ژێر دەسەڵاتی داگيركەرى عوسمانى بوو، كراوە سێ بەشەوە و هەر بەشێكی خراوه سەر یەكێك لەو سێ قەواره سياسيه دەستكردانه، كە لە ناوچەکە دروستكران، كە توركيا و عێراق و سوريا بوون.

دواى جەنگى جيهانى يەکەم، شێخ مەحمودى حەفيد بوو بە پادشاى باشورى كوردستان، بەڵام هێزەكانی بەريتانيا داگيرى پادشانشينە كوردێكەیان كرد و كرديانه بەشێك لە پادشانشينى عێراق وە هەروەها ئينگليزەكان پياوێكى سعوديان هێنا و كرديان بە پادشاى عێراق.

تورك و عەرەب و فارسى رەگەزپەرست دەبێژن گوایە كوردستان پێشتر سەربەخۆ نەبووە لە چەرخى نوێدا و بۆیە مافى نيە سەربەخۆيى وەربگرێت. ئەو كاتە كوردستان بەشێك بوو لە ئيمپراتۆريەى عوسمانى وەك ئەو ناوچەكانى تر، و عێراقى ئێستا وسوريا و توركيا و لوبنان و سعوديە و ئەردەنى ئێستا، و هەروەها وڵاتانى ترى ناوچەکە، هیچ قەوارەيەکى سياسيان نەبوو پێش جەنگى جيهانى يەکەم، هەموويان هەر وەك كوردستان بەشێك بوون لە ئيمپراتۆريەى عوسمانى. لە دواى جەنگى جيهانى يەکەم، ئەو وڵاتە دەستكردانە دەركەوتن لە ناوچەكە بەو سنورانەى ئێستاياندا، كە ئێستا بوونەته سنورى "پيرۆز". ئەو كاتەش بەشە كوردستانيە عوسمانيەكه خرايە سەر ئەو وڵاتە دەستكردانە بە پێى رێکەوتننامەى سايكس- پيكۆى داگيركارى، كە ئەویش توركيا و عێراق و سوريا بوون. بەپێی ياساكانى نەتەوە يەكگرتووەكان، هەموو گەلێك مافى ئەوەى هەیە ووڵاتێكى سەربەخۆ دابمەزرێنێ و هەروەها لەم سۆنگەیەشەوە گەلى كوردستانيش مافى ئەوەى هەیە نيشتمانەکەى ئازاد بكات و دەوڵەتێكى سەربەخۆ ڕابگەێنێت لەسەر خاكە مێژوويەكەى.