مهاباد لە ساڵەکانی نزیک شەڕی یەکەمی جیهانی

Tuesday, 24/12/2013, 12:00

1960 بینراوە

لە ساڵەکانی سەرەتای شەڕی یەکەمی جیهانیدا دەوڵەتی روسیە بڕیاری دا جموجۆڵی سەربازی خۆی لە سەر خاکی ئێران پەرە پێبدا ولە مەزن بوونەوەی دەسەڵاتی تورکیە رێگر بێ، چون تورکەکان لە زستانی ١٩١٤تا ١٩١٥ توانیبویان بەرەو ورمێ وشاری تەورێز پێش بکەون وناوچە باکوریەکان بخەنە چەنگ خۆیان. بەشی هەرە زۆری لەشکری تورکەکان "کورد" بون ؟ یانی کوردی دانێشتوی ئێران وتورکیە پیکەوە ڕێک کەوتبون لە سەر ناوی "جیهاد" لە ژێر ئاڵای عوسمانیەکاندا کۆ ببنەوە.
هاوپەیمانی کورەدەکانی ئێران لە گەڵ تورکەکان لە بواری سیاسیدا بارو دۆخەکەی ئاڵۆزتر دە کرد، بۆیە دەوڵەتی ئێران بێ لایەنی زارەکی راگەیاند بەڵام راگرتنی ئەو بێ لایەنیە گونجاو نەبوو هەر بۆیەش ئێران بوو بە گۆڕەپانی شەڕ لە نێوان روسەکان وتورکەکان زیان وزەرەری ئەو قۆناخەش کەوتبوە سەر شانی ئێران .بە داخەوە هەبونی دوولایەنی شەڕلە " مهاباد" ودەورو بەری ئەو شارە زیانێکی زۆری گەیاند .بەر پرس و سەرۆک عەشیرەتەکان لە ژێر کاریگەری ئەو دەوڵەتانەدا ودژی لایەنێکی دیکە هەڵسو کەوتیان دەکرد هەر بۆیە بە هاندانی عوسمانیەکان کونسولی روسیە لە مەهاباد کوژرا وبوو بە هۆی ئەوەی لەشکری روس هەمیسان بگەڕێتەوە شاری مهاباد و کوشتارێکی زۆر لە و شارەدا روو بدا وبازاڕی شاریان ئاور تێبەر دا ولە ناویان برد .
" بازیل نیکیتین " لە لاپەڕەی، ٢٠٤ ، پەڕتوکی ، " ئێرانێک کە من ناسیم " ئاوا دەڵێ : لە پاییزی ساڵی ، ١٩١٥ ی، ز، دا بە پێوستم زانی سەردانێکی ساوجبڵاخ بکەم بۆ لێکۆڵینەوە لە ناوچە کەدا چون بیستبومان هەمیسان کۆ بونەوەی " تورک و کورد " دەستای پێ کردۆتەوە هاوسەرەکەشم لە گەڵ بوو بە ڵام نەمانتوانی مەبەستەکەمان بەجێ بگەیەنین. لە وێ بەبەستی خۆمان ئاشکرا کرد و گوتم ، بۆ لێکۆڵینەوە لە مەڕ کوشتنیکونسولی روس " کولونێل یاس " کە لە دیسامبری ١٩١٤ی، ز ، هاتوینە ئەو ناوچەوە.
بەو شێوەیە کە دەیگێڕنەوە، کولونۆل یاس ، بە شێوەیەکی دڕندانە کوژراوە. وەزاڕەتی دەرەوەی روسیە گەلێک خەمبار بووە ." یاس " مرۆوێکی لێهاتوو بوو کە پاشان بۆ بەر پرس لە کونسولی ساوجبڵاخ لە ماوەیەکی کەمدا توانی زانیاری لە سەر ژیانی کوردان و لەسەر زمانی کوردی وەدەست بخا کەس وەکی وی نەیدەتوانی ئەو کارە لە کوردوستان بە رێوە ببا .
" کولۆنێل یاس " بەڵگەی باشیوەگیر هێنا وبڵاوی کردەوە ئێمە لە رێگای ئەو بەڵگانەوە بوو کە توانیمان ناوچەکە زیاتر بناسین. رەفتاری باشی کولۆنێل بوو کە توانی لە ماوەیەکی کورتدا خۆشەویستی کوردەکان بۆ لای خۆی راکێشێ وبەو پەڕی هێز و لێهاتویی لە ناویاندا ژیان بکا هەر وەکی گوتنێکی ئینگلیزی دەڵێ : " مرۆوێکی باش لە پێگەیەکی باشدا " .
لە راستیدا مرۆوێک بوو کە دوژمن بە ترسەوە لێی دەڕوانی ،لە کۆتاوو ساڵی ١٩١٤ی ، ز ، لە سابڵاخ بەرەو میاندواو دەچوو تا رووداوەکان لە نزیکەوە سەیر بکا و هەروەها بە هۆی دەسەڵاتیکی کە هەیبوو بارودۆخەکە رێک و پێک بکا بەڵام بە داخەوە لە ناوە ڕاستی مانگی ژانویە کۆنە حاکمی شاری تەورێز کە لە شار بەدەریدا بوو لە قەفقاز دەژیا گەڕایەوە ئێران و هەڵسو کەوتێکی کرد کە بە زەرەری خۆی تەواو بوو لە ناچەی میاندواو توشی شەڕ لە گەڵ کوردان هات ولەو شەڕەداشکستی خوارد ولە هەمان حاڵدا کولۆنێل یاس کوژرا ئەو کەسەی کە کولونێل یاسی کوشت بەوەش رازی نەبوو وسەری لە لەشی جودا کردەوە وهێنایە شاری ساوجبڵاخ لە وێ بردیە بەر دەرگای ناسیاوێکی کورد بە ناوی " قازی فتاح " کە جەماوەر بێنە سەیر کردنی جەنازەکە .هەموو ئەو جینایەتەیان پێ خۆش بوو لە ناو یەو خەڵکەدا کابرایەکی تورکی تێدا بوو لە هەموان خۆشحاڵتر بوو .لەپاشان سەر بڕوەکەیان دایە دەست منداڵە کوردەکان وخودا دەزانی پاشان جێ بەسەر هات . جەنازە بێسەرەکەش لە میاندواو لە قەراخ چۆمێکدا نێژرا پاشان سێڵاوی وەرزی بەهار لە گەڵ خٶییدا بردبوی . پاش ئەو رووداوە " ژنڕاڵ ریبار چینکۆ " لە تۆڵەی ئەو جینایەتە ماڵی قازی فەتاحی ئاوە تێبەردا لە گەڵعەرز تەختی کرد وگوتی : من دەمهەویست لەگەڵ گەورە بەر پرسانی کورد پەیوەندیم هەبێ ورێنمونی باشیان بکەم کە هەڵسو کەوتی باشیان هەبێ .
لە لاپەڕەی ٢٣٢ هەمان پەڕتوکدا ،نیکیتین .ئاوا دەنوسێ: شەڕ لە گەڵ کافران لەرێگای شێخەکانو دەوروبەری ئەو شێخانە زۆر زوو لە کوردوستان پەرەی سەند . تەنیا یەکێک لەو شێخانە بە ناوی " شێخ بابا" کە لە دەوروبەری ساوجوبڵاخ دەژیا ، مرۆوێکی پاک و دیندار بوو و خەڵکی رێز و حورمەتی تایبەتیان بۆ دادەنا ،بە تەنیا ئەو دژی جیهاد بوو کە لە ئەو جیهادە لە لایەن شێخەکانی دیکەوە باانگەوازی بۆ کرابوو .
رۆژی ئەو کارە نگەرانبوو. بنەمای پەیوەندی تورک وکوردلە کاتی شەڕدا پتەو نەبوو کەسانی وشیار وزانا متمانەیان نەبوو چونکە تورکەکان لە کاتی پێویستدا ئوە کەسانەی کە رێگریان لە وان دەکرد دەیان کوشتن .
لەسێدارەدانی " موحەممەد حوسێن خانی سەردار (کوڕی سەیفەدین خان ونەوەی عەزیز خانی سەرداری گشتی) حاکمی ئەو کاتی ساوجبڵاخ ، لەسێدارەدانی " سەیفەدین خانی سەقزی " حاکمی سەقز" لەسێدارەدانی عارف وشاعیری گەورەی کورد " شێخ بابا سەعید " (سەدرەلسادات) نمونە گەلێکن کە دەتوانین ئاماژەیان پێ بکەین سەرەتا شەڕی پیاوانی ئایینی وموسڵمانانی کورد کە لە ژێر کاریگەری سیاسەتی قوستەنتەنیە (تورکەکان) دا بەدوور بون وراگەیاندنی جیهاد تەنیا لە بواری ئایینی دا بووە .
کاتێک کوردەکانیان هاندەدا بەشداری جیهاد بن تاقمێک لە وان کە لە تورکیە دەژیان لەو سیاسەتە بە دوور نەبون لە بەرانبەر جیهاد دا بیرو رای جیا وازیان هەبووە دژایەتیان کردووە کەسانێکی وەکی : ئەبوبەکرئەفەندی ئەربیلی ، موحەممەد ئەفەندی خەڵکی کۆی سەنجەق، عەبدولقادرئەفەندی خەڵکی بیارە ،تەها ئەفەندی خەڵکی حەکاری، چەند کەسی دیکە .ئەو مرۆوانە بە خەڵکی کوردیان دەگوت : ئەو شەڕەی کە بە ئێوەی دەکەن رەوانیە وئەوە جیهادە و بە پێچەوانەی شەریعەت وئایینە .هاوکات لە گەڵ رەوتی ئایین کێشەی نەتەوایەتی هاتە گۆڕێ. لە ناوەڕاستی سەدەی " نۆزدە" ، " بابی عالی " هێرشی کردە سەر چەند ناوچەیەکی کوردوستان کە لە رابوردوودا بەرپرسانی کورد بە رێوەیان دەبرد .
ئەو بابەتە هەر لە بیر گەورەبەرپرسانی کورد ما بۆوە کە بەر پرسانی باڵا دەستی رابوردوو هەمیسان بێنەوە سەر دەسەڵات . بنە ماڵەی " بەدر خان بۆتانی" لە ڕەچەی " براییم پاشای میلانی " کە خۆی وەکو شازادەیەک دەزانی هەر وەها بەگەکانی ، میرسودینان و موحەممەدیان ومیرەکانی حەکاری و............ بەڵام ئەو هەستو هیوایە بە سیاسەتی دوور خستنەوە و زیندانو کوشتاری کوردان لە لایان دەوڵەتی عوسمانی بە ڕێوە دەبرا وکەسانی بە حرمەت وسەر شناس لە کوردوستانی ناوەندی دەکوژران کەسانیک وەک : شێخ عەبدولسەلام بارزانی و شێخ سەعید سولێمانی وشێخ سەلیم بەدلیسی وسەید عەلی هیرانی ونەوەکەی بەناوی شێخ شەهابەددین و شێخنور موحەممەد بریکی .......لە هەر حاڵدا راگەیاندنی جیهاد لە لایان عوسمانیەکان بەرابەر بە دەوڵەتی " روس " لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا وقەبوڵ کردنی تاقمێک لە ناوچەکەدا زیانێکی زۆری هەبووە بۆ شاری" مهاباد " هەر وەها رادەی کوشتاری خەڵکی کورد لە لایەن روسەکانوە دەگاتە " پێنج تا دەهەزار " ؟
پاش شۆرشی" ئۆکتۆبری ساڵی ١٩١٧ی ،ز "روسیە و کشانەوەی لەشکری روس دەوڵەتی عوسمانی هێزەکانی خۆی لە شاری " مهاباد "کشاندەوە وشاریش بە تەواوی وێران وچۆل ببووخەڵکی شار پەنایان بردبوو بۆ ئەو گوندو شارانەی کە لە نزیک سنورەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا بون. لەو سەر دەمەدا رێژەی دانیشتوانی شاری مهاباد " حەوت یا دەهەزار " کەس بووە .(کەسانی بە ساڵا چوی مهاباد قەت ئەو رۆژە تاڵانەیان لە بیر ناچێ).
لە کۆتایی ئەو بابەتەدا پێوستە وەبیر خۆمانی بێنینەوە کە " موحەممەد حسێن خانی سەردار " حاکمی سابڵاخ و " سەیفەدین خانی سەدار" حاکمی سەقز " لە شاری مەراغە بە دەستی تورکانی عوسمانی لە سێدارە دران و شێخ بابا سەعید گەورە پیاو ونوسەری ناودار لە گوندی " کەرێزەی گڵی " بە دەستی تورکەکانی عوسمانی لە دار درا و بەو شێوەیە ئەو سێ کەسە شەهید دەبن . هیوادارین کە بنە ماڵەی شێخ بابا سەعید بتوانن هۆنراوەبە ناوە رۆکەکانی کە بە فارسی و عەڕەبی هۆنراونەوە، بەچاپ بگەیەنن تا یاد و بیرەوەری ئەو پیاوە مەزنە وێڕای شێعرەکانی نەکەونە ژیر تۆزو خۆڵی فەرامۆشی .


سەر چاوە؛ مێژووی مەهاباد لە نوسینی ، بیرمەندی بە توانا س،م، سەمەدی
وەرگێڕانەوەبۆ هەنگوین زمانی کوردی : جەعفەر / کەریمی / سەر کەوت /کەریمی
ت / فەلەند /٩/١٢/٢٠١٢