کاره‌ساتی فه‌له‌ستین ! به بۆنه‌ی پرسی سهر به‌خۆیی گه‌لی فه‌له‌ستین له UN
Sunday, 25/09/2011, 12:00
1139 بینراوە
به‌کار هێنانی سیاست ئاپارتایدی1 نازیسم، له به‌رگی سههیونیزمدا2، دژی چاره‌نووسی گه‌لی فه‌له‌ستین.
به تاوانی کوشتنی عیسا مسیح ، له سهر فتوای ڕێبه‌رانی پله به‌رزی ئائینی جووله‌که، کلیسای کاتولیک له سه‌ده‌ی 11زایین‌دا ، ڕای گشتی ڕێڕه‌وانی ئاینی مسیحی ئورووپای دژی جووله‌کان هه‌ڵخڕاند. جوولهکانی هه‌ڵاتوی شه‌ڕی سه‌لیبی و نیشته‌جێ ئورووپا که تا ئه‌و‌ده‌مه ژیانێکی ئارامیان هه‌بوو، به پێ ئهو فتوایه که گوایه ده‌ستیان به خوینی عیسای کوری مسیح سووره، تاوانبار ده‌کران و ده‌که‌وتنه ژێر زه‌خت و هه‌ڵاواردن له نێو کومه‌ڵگای زۆربه‌ی وڵاتانی ئه‌رووپی و گێتوو3 نشین ده‌کران. لێره‌دا سه‌ره ڕای پێ‌شێلکردنی مافه ئاسایی و ده‌وڵه‌تیه‌کان، له سه‌ریان ئه‌مر ده‌کرا که له چاو شارومه‌ندی مه‌سیحی، پتر زه‌کاتیان له سهر بار بکرێ و تهنانهت له هه‌ندی له‌و وڵاتانه به هه‌بووبی ڕه‌نگی زرد له سهر جل و به‌رگیان له نێو کۆمه‌ڵگادا ده‌هاتنه دیاری کردن. جوولهکانی فه‌ڕانسه و ئیتالیا و پڕته‌قاڵ له ژێر گۆشاری ده‌سه‌ڵاتی بنیاتخوازی کلیسای کاتولیکدا ڕویانکرده وڵاتانی به‌ریتانیا و هۆڵندا و ڕوژهه‌ڵاتی ئوروپا و باکووری ئه‌فریقا و له سه‌ده‌ی 19هه‌مدا به کومه‌ڵ ڕوو ده‌که‌نه وڵاتی ئه‌مریکا.
سه‌رکه‌وتنی شوڕشی دێموکراتیکی سه‌رمایه‌داری وڵاتانی ئه‌ورووپا (ئینگلیز 1858ئه‌ڵمانیا1871 و شوڕشی فیبریه‌ی 1917ی ڕووسیا که په‌یامی یه‌کسانی مروڤ له به‌رانبه‌ر یاسای گشتیدا هاته بڕیار دان، دیواری گێتووخانه‌ی جوولهکانی هێنایه ڕووخان و ئینجا باری جێکه‌وتن وڕێخستنی جووله‌کان له نێو کومه‌ڵگادا ئاسایی کرایه‌وه. زوربه‌ی خه‌ڵكانی جووله‌که له سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاسته‌وه پیشه‌ی بازرگانیان گرته پێش و له‌ته‌ک سهر هه‌ڵدانی ڕه‌وتی سه‌رمایه‌داریدا توانیان به‌شێکی زوری بارگه‌و بنه‌ی سه‌رمایه‌ی میللی ئهو وڵاتانه بخه‌نه ژێر ده‌سه‌ڵاتی خویانه‌وه. ڕه‌نجده‌ران و کرێکارانی ئهو وڵاتانه، به بێ ئاگاداری له چونیه‌تی میکانیزمی چه‌وساننه‌وه‌ی نیزامی سه‌رمایه‌داری، تاوانی چه‌وساننه‌وه و به تاڵان بردنی ده‌سڕه‌نجی ژیانی خویانیان ده‌خسته ئه‌ستۆی جووله‌کان. ئاپارتایدی هێتلێری لێره‌دا به که‌ڵک وه‌ر گرتن له‌و ئاوه لێڵه هه‌ستیاره و له سهر زه‌مینه‌ی ڕێخراوی پڕوپاگاندای بنیاتخوازی کلیسای کاتولیک، ده‌ستی دایه زیندوو کردنه‌وه‌ی یاساکانی دژی جووله‌که‌ی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست و سه‌ره‌تا به نیشانی ڕه‌نگی زه‌رد ، جل‌و به‌رگی جوولهکانی هێناێه دیاریکردن و به دوای ئه‌وه‌دا به‌رنامه‌ی ڕه‌گه‌ز په‌ره‌ستانه‌‌ی به کۆمه‌ڵکۆژی و تاڵان و بڕوی بۆ ڕێکخستن و ده‌وری 6 ملوێن مروڤی جووله‌که‌به بیانوو وتاوانی جیایی ئایین و ڕه‌گه‌ز، کران به قوربانی ئایدیولوژی نازیسم وبه‌ڵگه‌یه‌کی ڕه‌شی مروڤکوژی به کومه‌ڵ، له سهر بناغه‌ی بهرژهوهندی ماددی ئهو بیرو بۆچوونه له مێژووی مروڤایه‌تیدا تۆمار کرا.
تا به ئه‌مڕۆ ڕیشه‌ی گیا که‌ڵه‌ی ئاپارتاید و بێمافی مروڤ له ئاستی جیهانیدا وشک نه‌بووه ههر جاره له ڕه‌نگ و ڕواڵه‌تێکدا هه‌ست و ژیانی مروڤی کردووه‌ته نیشانه. بۆێه به گۆێره‌ی مه‌نتیقی مادده، به هه‌بوونی نایه‌کسانی ژیانی ماددی مروڤایه‌تی که سهر چاوه‌و زه‌مینه‌ی له باری گشت دیارده‌یه‌کی نیگاتیڤ وناته‌باییه، هه‌بوونی ئاپارتاید و سهرجهم ناسوره مروڤایه‌تیه‌کان له جێ خوی به‌رده‌وام ده‌بێ. له‌سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاسته‌وه زه‌مینه‌ی ماددی شێوه پێوه‌ندیه‌کانی به‌رهه‌م له سهر بناغه‌ی بهرژهوهندی سهرمایه و سوود دامه‌رزاوه و ئیدامه‌ی هه‌یه. له ڕێڕه‌وی شێوه بهرههمی نیزامی سوود و سه‌رمایه‌دا، پێوه‌ندیه مروڤایه‌تیه‌کان له سهر بناغه‌ی نه سهربهستی و ته‌بایی مروڤایه‌تی به‌ڵکو له سهر دابین کردنی ڕه‌نج وچه‌وساننه‌وه و ستمکاریه که یه‌ک له‌وانه هه‌بوونی ئاپارتاید و هه‌ڵاواردنه. بێگۆمان به بێ ئاڵوگۆڕی ژێرخانی ئهو بیرو بۆچوونه واته ناسین و نه‌قد وچاره‌سه‌ری سیستمی سه‌رمایه‌داری ، ئازاره سیاسیه مروڤایه‌تیه‌کان بنه‌بڕ ناکرێن و ڕه‌نگه ئه‌مجاره له به‌رگی سههیونیزم و جارێکی دی له به‌رگی ڕاسیسم له نێو کۆمه‌ڵگادا سهر هه‌ڵده‌نه‌وه و ژیانی ئاسایی مروڤ بکه‌نه نیشانه.
جا بویه ئه‌م ئامرازه به ئازاره‌ی ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتدارانی نیزامی سهرمایه وکه‌ڵه‌که‌ی سوود به‌رده‌وام له زیادبوون و پتر ئازاردان‌دایه له پێناو درێژه‌ی ژیانی که‌مایه‌تیه‌‌کی مشه‌خوردا. ئامێری هه‌مه‌ڕنگی نۆی ئه‌تومی ،کیمیاوی وڕاسیسم و ده‌مه‌زه‌رد کردنه‌وه‌ی ده‌زگای کلیسا ومه‌زهه‌ب به ده‌یان جاران به کار هێندراوه‌ن له بواری مێژوودا دژی ژیان و مافی مروڤ. ههر بۆیه جینایه‌تی بیری به‌ره‌ی نازیسم له بڕگه‌یه‌کی مێژووییدا تێدا ده‌چێ به‌ڵام جارێکی دی له به‌رگی سههیونیزمدا خۆ ده‌گۆڕێ و کاره‌سات ده‌خولقێنێ له ڕوژهه‌ڵاتی ناوهڕاستدا.
* جووڵاننه‌وه‌ی سه‌یونیزم - سه‌ره‌تا جووڵاننه‌وه‌ی سه‌یونیزم له سهر بناغه‌ی بیری پێکهێنانی کومه‌ڵگای جووله‌کان له سهر خاکی فه‌له‌ستین به گوێره‌ی تیوری ده‌وڵه‌تی میللی هاته ئاراوه. به‌ڵام ڕه‌وتی به‌رو پێش‌چوونی ئه‌م جووڵاننه‌وه‌یه له ڕێڕه‌وی زه‌ماندا تووشی گوڕین ده‌بێ وبه پێ ره‌ۆتی ڕووداوه‌کان، که له ئیدامه‌ی ئه‌م باسه‌‌دا ئاماژه‌ی پێده‌که‌ین به لاڕێدا ده‌چێ و به باری جووڵاننه‌وه‌یه‌کی بنیاتخوازی ئائینی و ڕه‌گه‌ز په‌ره‌ستانه‌دا ده‌که‌وی و به که‌ڵک وه‌رگرتن له ئیمکانیاتی بێسنووری ماڵی و لابی جوولهکانی جیهان ، کاره‌ساتی مروڤکوژی و داگیرکه‌ری له خه‌ڵک و خاکی میلله‌تی فه‌له‌ستین ده‌قه‌ومێنێ. کۆتایی شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی له 1945دا، بناغه‌ی‌هێزی سوپای فاشیزمی له به‌ر یه‌کترازاند، به‌ڵام وه‌ک له‌سه‌ره‌وه باس‌کرا گه‌رای بیری سه‌یونیزم له سهر زه‌مینه‌ی بنیاتخوازی ئایینی جووله‌کان به هه‌ڵکردنی دروشمی< خاکی مه‌وعوود> واته فه‌له‌ستین له سه‌ده‌ی 19هه‌مدا، هاته گرسان. هه‌ڵگرانی بیری‌سه‌یونیزم که نیشته‌جێ وڵاتانی ئه‌ورووپی بوون وه‌ک Teodor Herselو Mossa Hess یه‌که‌مین کونگره‌یان له شاریBasselی سویس دامه‌رزاند. کونگره به گوێره‌ی نه‌زه‌راتیHerselله سهر سێ خاڵی سه‌ره‌کی ساخ بوونه‌وه:
1- پێکهێنان‌و دامهرزانی ناوچه‌گه‌لی جووله‌که نشین له فه‌له‌ستین به پێ ئه‌سڵی کۆچ پێدانی جوولهکانی دی جیهان بۆ ئه‌‌وێ. 2- ڕێخستنی سهرجهمی جوولهکانی وڵاتانی جیهان به پێ باری گونجاوی یاسی ئهو وڵاتانه و بهرژهوهندی جووله‌که‌کان. 3-به‌هێز کردن و په‌ێڕه‌و کردنی بیر و بۆچوونی سه‌یونیزم.
له به‌ر ئه‌وه‌ی خاکی فه‌له‌ستین به‌شێک له ئیمپراتووری عوسمانی بوو له‌و کاته‌دا، ده‌بوو به گوێره‌ی ئارمانجی سه‌یونیزم یه‌که‌مین هه‌نگاو بۆ ئهو مه‌به‌سته، به‌ڵێن‌وه‌رگرتن له‌و ده‌وڵه‌ته بێت.له شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیدا ههر دوو ئیمپراتووری ئه‌ڵمانیا وعوسمانی له به‌ره‌یه‌کدا بوون. ئاکامی تێکشکانی به‌ره و سوپای‌عوسمانی له ساڵی1919دا ده‌بێته دابڕانی گه‌لێک ناوچه عاره‌بی‌و کوردنشینه‌کانی ژێر سوڵته‌ی عوسمانی که ئه‌نجامه‌که‌ی بوونه پیمانه‌کانی <ورسای>و ڕێخراوی< یه‌كیته‌تی گه‌لان> که له‌وێدا فه‌له‌ستین ده‌بێ به به‌شێک له کولونیالی به‌ریتانیا. مانگی ژوولای 1922 وڵاتی فه‌له‌ستین نیمچه سه‌ربه‌خویه‌ک وه‌ر ده‌گرێ وده‌که‌وێته ژێر چاوه‌دێری <یه‌کیه‌تی گه‌لانه‌وه>. ههر وه‌ها له‌و کاته‌دا به‌شێکی مه‌زه‌ن(باشوور و باکوور) له ناوچه‌کانی کوردستان به پێ به‌ندی 22ی پهیمانی نێو نه‌ته‌وه‌یی (دان پێدانان به مافی دیاریکردنی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌کان) و به‌نده‌کانی62و64یپه‌یمانی سیوه‌ر له مانگی ئاگۆستی 1920دا مافی سهر به‌خویی پێ‌ڕاده‌گه‌یندرێ. به‌ڵام به‌پێ سات وسه‌ودای ژێر جلی کولونیالی ئینگلیز وئه‌تاتورک سه‌روک کۆماری تازه سه‌رهه‌ڵداوی تورکیا ، به گوێره‌ی پهیمانی لۆزانی 1922ناوه‌روکی پهیمانی سیوه‌ر خرایه پشت گوێ.
ئێمه لێره‌دا پێش ئه‌وه‌ی راسته‌وخو بچینه سهر باس وچونیه‌تی داسه‌پانی سیاسه‌تی سه‌یونیزم به سهر خه‌ڵک و خاکی فه‌له‌ستین‌دا، به دروستی ده‌زانم که هه‌ندێ بار و دۆخی دێمۆگرافی وجوغرافیای فه‌له‌ستین به پێ به‌ڵگه‌ی مێژووی بخرێته به سرنجی خوێنه‌ران. به‌راوه‌ردی ڕێژه‌ی دانیشتوان وخاکی فه‌له‌ستین پاش کۆتایی شه‌ری یه‌که‌می جیهانی له ساڵی 1917دا ئهو ڕاستیانه ده‌خاته ڕوو که ڕووبه‌ری خاکی فه‌له‌ستین km2 27000 وسه‌ر جه‌ـی دانیشتوانی ئهو وڵاته ,000700 که‌سه که بریتی بوو له 70,000 مه‌سێحی ، 56000 که‌سی جووله‌که و باقیه‌که‌ی فه‌له‌ستینی موسوڵمان بوون. واته له8% دانیشتوانی ئهو کاتی فه‌له‌ستین ڕێژه‌ی جوولهکانی ده‌نواند. له‌و کاته‌دا وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی به‌ریتانیا 4 Balfour Arthorبه ناردنی نامه‌یه‌ک، گه‌وره سه‌رمایه‌داری به ناوبانگ و به ڕه‌چه‌ڵه‌ک جووله‌که‌ی به‌ریتانیایی Lord Rothschild ئاگادار ده‌کا که ده‌وڵه‌تی پاشایه‌تی به‌ریتانیا بو پێکهێنانی نیشتمانێکی میللی جووله‌کان له سهر خاکی فه‌له‌ستین پشتیوانی ده‌کا. له هه‌مانکاتدا توڕی چالاکی سیاسی تبلیغاتی جووڵاننه‌وه‌ی سه‌هینیزم له ئاستی جیهانیدا بڵاو ده‌بێته‌وه و به گوێره‌ی تیوری بنیاتخوازی مووسا هێس که له کتێبه‌که‌یدا به ناوی <ڕوم و ئورشه‌لیم> په‌روه‌رده و فرمووله کرابوو، کۆچ کردن بۆ فه‌له‌ستین له سهر گشت جوولهکانی جیهان ده‌کاته ئه‌رک وئه‌مر وهانیان ده‌دا بۆ وه‌ڕێکه‌وتن. به‌و پێ‌یه جوولهکانی ده‌سته‌نگی ماڵی ئه‌ورووپا و ئه‌مریکا وه‌ڕێده‌که‌وه‌ن.
ساڵی 1922 پتر له 80,000که‌س و ساڵی1931 پتر له 000،174 جووله‌که له سهر خاکی فه‌له‌ستین نیشته‌جێ ده‌بن. کاتی ده‌سه‌ڵاتی به‌ره‌ی نازیسم له ئه‌ڵمانیا و ئیتالیا ئاستی شه‌پۆلی کۆچی جوولهکانی ئه‌ورووپا بۆ فه‌له‌ستین به‌رز ده‌بێته‌وه و ساڵی 1948 ڕێژه‌ی جووله‌کان له 000،650 که‌س تێده‌په‌ڕێ واته له 31%ی سهرجهمی دانیشتوانی فه‌له‌ستین جووله‌که و415000،1 عاره‌بی مه‌سیحی وموسوڵمان ده‌گرێته‌وه. ده‌ستاودست کردنی‌خاک ومه‌زرای عاره‌بانی‌موسوڵمان ومه‌سیحی به پووڵ و پاره‌ی ته‌رخانکراوی بێسنووری جوولهکانی ئه‌رووپا و ئه‌مریکا به‌راوه‌ردی دارا بوونی خاکی فه‌له‌ستین به قازانجی جووله‌کان دێنێته گۆڕین ودۆخی ژئۆپولیتیکی خاکی فه‌له‌ستین باره‌وبار ده‌کا. به گوێره‌ی ڕووبه‌ری خاکی فه‌له‌ستین له 1918 له کۆی 231،663،2 هێکتار ته‌نیا 2%ی(65764)هێکتار وله ساڵی1948 نیسبتی مالکیه‌تی زه‌وی وزاری جووله‌کان بۆ له5% به‌رز ده‌بێته‌وه. مووچه ومه‌زرای کڕدراو یان زه‌وتکراوی فه‌له‌ستینیه‌کان، به گوێره‌ی به‌رنامه‌ی سیاسی سه‌یونیزم به شێوه‌‌ی گشتی(koloni) که به زمانی عیبری کیبووتس(kibuts)5 ده‌گۆترێ ، ده‌کێڵرا وده‌هاته به‌رهه‌م و ههر ئێستاش ئیدامه‌ی هه‌یه.
نووسینگه‌ی جوولهکانی فه‌له‌ستین له کۆتایی شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی1945، داخوازیه‌کی 5به‌ندی به ده‌وڵه‌تی ئینگلیز پێشکه‌ش ده‌کا(فه‌له‌ستین تا ئهو کات له ژێر سۆڵته‌ی کولونیالی ئینگلیزدا مابوو) و له‌وێدا ئه‌ڵێ: 1- سهرجهمی خاکی فه‌له‌ستینی یه‌کپارچه له ژێر ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تێکی سه‌هیونیست‌دا ئیداره بکرێ. 2- نووسینگه‌ی جووله‌کان به‌رپرس ده‌بێ له ڕاگواستنی<یه‌ک ملوین>جوولهکانی وڵاتانی دی بۆ نیشته‌جێ کردنیان له فه‌له‌ستین‌دا. 3- ته‌رخان و ته‌سلیم کردنی ده‌سه‌وامێکی جیهانی به نووسینگه‌ی جووله‌کان به مه‌به‌ستی تاوانی خه‌ساره‌تی کۆشتاری جووله‌کان وده‌بێ به‌رپرسی گه‌ڕاننه‌وه‌ی ئهو ده‌سه وامه ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیا بێت. 4- سهرجهمی هه‌بوون و سامانی ئه‌ڵمانیا له فه‌له‌ستین ده‌بێ ڕاده‌ستی نووسینگه‌ی جووله‌کان بکرێ. 5- گه‌رانتی کردنی ڕه‌وتی کۆچه‌ری جوولهکانی جیهان بۆ فه‌له‌ستین له لایه‌ن کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه.
جووڵاننه‌وه‌ی سههیونیزم له‌م قوناغه‌دا که هه‌یبه‌تی ده‌وڵه‌تێکیان له قالبی کیبووتسه‌کاندا پێکهێنابوو، زنجیره چالاکیه‌کی چه‌کداری سهربازی دژی داگیرکه‌ری سوپای به‌ریتانیا وه‌ڕێده‌خه‌ن ، به‌و مه‌به‌سته‌ی که پاش وه‌ده‌رنانی هێزی به‌ریتانیا ده‌توانن ته‌واوی خاکی فه‌له‌ستین بهێننه ژێر سۆڵته‌ی خویانه‌وه. مانگی فێبریه‌ی1947 به بێ ڕوون بوونه‌وه‌ی چاره‌نووسی خه‌ڵكانی فه‌له‌ستین ،ده‌وڵه‌تی به‌ریتانیا فه‌له‌ستین به‌جێ ده‌هێڵێ. ڕێخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی که پاش شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی پێک‌هاتبوو چاره‌نووسی فه‌له‌ستین ده‌گرێته ئه‌ستۆ و بڕیاری له سهر ده‌دا که له 56% خاکی فه‌له‌ستین بۆ جووله‌کان(له 1948دا ڕێژه‌ی جووله‌کان له31 % و فه‌له‌ستینی له43%) و شاری ئورشه‌لیمیش که له1%ی ئهو وڵاته بوو، ده‌بێ به شارێکی جیهانی و له لایه‌ن ڕێخراوی نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌وه ئیداره بکرێت6. جوولهکانی ئه‌مریکا، که له‌م کاته‌دا پتر له 6ملوێن که‌س ده‌بن شه‌پولی چالاکی سیاسی-ته‌بلیغی له ئاستی جیهانیدا وه‌ڕێده‌خه‌ن. جووله‌که‌ی به ناوبانگ Louis Brandiesیاسازان ودادوه‌ری دادگاکانی فیدرالی ئه‌مریکا، کارتێکه‌ری به‌رچاوی ده‌بێ له سهر کار به‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌تی به‌ریتانیا له کاتی پێکهێنانی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل‌دا و بێگۆمان به بێ هه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی ماڵی ولۆجیستیکی بێسنووری ده‌وڵه‌تی ئه‌مریکا، دامهرزانی ده‌وڵه‌تی ئیسراییل نامومکین بوو.
لێره‌دا به گوێره‌ی ئهو سهر چاوه ڕاستیانه، ئه‌بێ بگۆترێ شه‌ڕی نابه‌رانبه‌ری شه‌ش ڕوژه‌ی ده‌وڵه‌تانی عاره‌ب و ئیسراییل له ساڵی1967 دا، به به‌شداریکردنی ڕاسته‌وخۆی فڕوکه جه‌نگیه‌کانی ئه‌مریکایی نیشته‌جێ ئیتالیا، ده‌بێته هوکاری سه‌ره‌کی تێکشکانی هێزه‌کانی عاره‌بی میسر و ئوردن وسووریه و سعوودی و ئاکامه‌که‌ێ ده‌بێته داگیرکردنی به‌شێک له خاکی ئهو وڵاتانه وسه‌رجه‌می خاکی فه‌له‌ستین. ده‌وڵه‌تی ئیسراییل که خوی به سه‌رکه‌وتووی ئهو شه‌ڕه ده‌زانێ، شێوازی سیاسه‌تی جه‌نگی په‌یشوێن ده‌کاو ئینجا ده‌ستی ئاوڵه ده‌بێ له به‌کارهێنانی سیاسه‌تی ئاپارتاید وبنیاتخوازی به وینه‌ی ئامێری کوشنده‌ی ده‌وڵه‌تی دینی له ڕێڕه‌وی سهرکوت و ته‌فرو تووناکردنی گه‌لی فه‌له‌ستین. ههر بۆیه له ڕێڕه‌وی سیاسه‌تی داگیرکه‌ری‌دا، بیناکردنی سه‌دان شارو شارۆچکه‌ی ده‌سکرد ده‌ست‌پێده‌کا. ده‌ر کردن و کۆچی زوره‌ملی فه‌له‌ستینیه‌کان به ملوێن وه‌ڕێ‌ده‌خا و تا ئێستا سیستماتیک ئیدامه‌ی هه‌یه و پتر له 70% خاک ومه‌زرای عاره‌بانی فه‌له‌ستینی داگیر ده‌کات. سیاسه‌تی ئاپارتایدی ئایدیولوژی سههیونیزم له ژێر تابلوی وڵاتێک ئه‌من بۆ زیان‌لێکراوانی جوولهکانی ئاڵمانیای هێتلری هه‌تا ئه‌مڕو، ئه‌منیه‌تیان له سهر خه‌ڵک و خاکی فه‌له‌ستین هه‌ڵگرتوه،تهنانهت نیشته‌جی ناوچه جووله‌که‌نشینه‌کان ،گێتوونشین کراوه‌ن به بیانووی پاراستنی ئه‌منیه‌تی جووله‌کان.
* سههیونیزم وسیاسه‌تی هیرارشی7 له بواری فه‌رهه‌نگ و ڕه‌گزدا.
چتری سیاسه‌تی سه‌هیونیزمی ده‌وڵه‌ته‌کانی ئیسراییل، تهنانهت گشت جووله‌کان به یه‌کسان ناگرێته‌وه. واته جوولهکانی فه‌رهه‌نگ و ڕه‌گزی نایه‌کده‌ست له به‌رانبه‌ر یاسا و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تانی ئیسراییلدا، نایه‌کسان و خوار وژوور داده‌نرێن. جوولهکانی دارا و ده‌ست‌ڕویشتووی کۆچه‌ری ئه‌مریکایی له ئیسراییل، له سه‌ره‌وه و کۆچه‌رانی قوله‌ڕه‌شه‌ی ئه‌تیوپیایی له خواروه‌ی هێرمی هیرارشی کۆمه‌ڵگای ئیسراییلدا جێ‌گیر کراوه‌ن. * پارلیمانی ئیسراییل Knesset. پارلیمانی ئیسراییل گرووپ وحیزبی هه‌مه‌ڕه‌نگی فیکری پڕ ده‌کاته‌وه ، به‌ڵام به‌گشتی له سهر ڕێبازو سیاسه‌تی سههیونیزم وبه کار هێنانی گۆپاڵی اپارتاید دژی گه‌لی فه‌له‌ستین جیاوازیه‌کی ئه‌وتویان نیه. - حیزبی Shashکه هه‌ڵگری بیرو بۆچوونێکی هه‌ره بنیاتخۆازی دینیه وئارمانجی په‌ێڕه‌و پڕۆگرامیان وه‌ده‌رنانی سهرجهم عاره‌بانی دانیشتووی ئیسراییله و پێکهێنانی ئیسراییلی مه‌زه‌ن که له کاتی ده‌نگداندا ده‌وری 10کورسی وه‌ده‌ست دێنن. - حیزبی میللی مه‌زهه‌بی جووله‌که ، که هاوتای سیاسی حیزبی شاشه ده‌وری 9 کورسی پارلمانی هه‌یه. - لیسته‌ی یه‌کیه‌تی ته‌وڕات ، به‌ره‌یه‌کی فیکری دینیه که بریتین له که‌سانی جۆراوجۆر. پێان وایه ناوه‌روکی نووسراوه‌کانی ته‌وڕات یاسای خودایه و ئه‌بێ ببنه حوکمی حاکم له کۆمه‌ڵگای ئیسراییلدا و ده‌وری4 کورسی ده‌گرنه خۆ. - به‌ره‌ی حیزبی لیکوود ، زۆرینه‌یان مه‌زهه‌بین و زۆربه‌ی جار به گۆڕینی ده‌وڵه‌تانی ئیسراییل دێنه سهر ده‌سه‌ڵات. - به‌ره‌ی حیزبی< کرێکار> که به گوێره‌ی سیاسه‌تی هاوبه‌ش له ته‌ک حیزبی لیکووددا ده‌وڵه‌تی هاوبه‌ش پێک دێنن و مه‌ئمووری ئه‌نجامی هه‌مان سیاسه‌ته‌ن له کرده‌وه‌دا که سهرجهمی حیزب و ڕێخراوه‌کانی دی له سیاسه‌ت وبه‌رنامه‌یان‌دایه.
* کاردانه‌وه‌ی شه‌ڕی عاره‌ب و ئیسراییل پاش ساڵی 1974. - شه‌ڕی وڵاتانی عارب وجووڵاننه‌‌وه‌ی گه‌لی خه‌باتکاری فه‌له‌ستین له1974 له لایه‌ک ، زه‌خت و سه‌ختی دۆخ و ڕای گشتی ئهو سه‌رده‌مه‌ی جیهان له لایه‌کی دی، ده‌وڵه‌تی ئیسراییلی هێنایه پاشه‌کشێ له هه‌ندێ شار وشاروچکه‌ی‌داگیر کراوی وڵاتانی عاره‌بی. هه‌رچه‌ن مه‌به‌ستی ده‌وڵه‌تی ئیسراییل له چۆڵکردنی ده‌شتی سینای میسر،پتر پێکهێنانی دووبه‌ره‌که‌یی بوو له نێوان وڵاتانی عاره‌بیدا، بۆ ئه‌وه‌ی به‌رزاییه‌کانی گۆڵانی سووریا و ته‌واوی شاری به‌یت‌الموقه‌ده‌س و سهرجهمی خاکی فه‌له‌ستین له ژێر سوڵته‌ی سیاسی سهربازی خویدا به‌هێڵێته‌وه له پێناو ئاسۆی ئیسراییلی مه‌زندا. ئیدامه‌ی سیاسه‌تی ئاپارتاید وگوشار وکۆشتار له لایه‌ن ئیسراییله‌وه، نه‌گوری هه‌ڵوێست وسیاسه‌تی گوێلهمشتی، ئه‌مر به‌ری ئه‌مریکایی ده‌وڵه‌تانی عاره‌بی‌وهه‌روه‌ها به‌رده‌وامی سیاسه‌تی که‌ڕوکوێری جیهانی مه‌ده‌نیه‌ت وپێشکه‌‌وتنخواز، خه‌ڵکانی گه‌لی فه‌له‌ستینی هێنایه سهر ئهو باوهڕه که چیدی ته‌نیا له بواری باس و قه‌راری په‌یمانه‌کانی ڕێخراوی نێو نه‌ته‌وه‌ییدا چاوه‌ڕوانی چاره نه‌بن و چاره‌ی دیاریکردنی چاره‌نووسی خویان له ئینتیفازه‌دا ببیننه‌وه.
* ئینتیفازه. ئینتیفازه یان ڕاپه‌ڕینی گشتی جه‌ماوه‌ری گه‌لی فه‌له‌ستین، بهرههمی سۆڵته وداگیرکه‌ری‌یه وته‌نیا ده‌ره‌تانی پاراستنی سهر و ماڵ وسه‌ر‌به‌ستیان، له به‌رانبه‌ر سیاسه‌تی ئاپارتاید وهێرشی سوپای ئیسراییل‌دایه. ده‌وڵه‌تانی یه‌ک له دوی ئیسراییل به چه‌پ وبه ڕاسته‌وه، به گۆێره‌ی پێڕه‌و کردنی بیری بنیاتخوازی سههیونیزم،تا ئه‌م کاته به بیناکردنی سه‌دان شار و شارۆچکه ،به وێنه‌ی گیا که‌ڵه له سهر ژینگه وناو جه‌رگه‌ی ژیانی خه‌ڵکانی فه‌له‌ستین سه‌دان هه‌زار جووله‌که‌ی کۆچه‌ری بنیاتخوازیان نیشته‌جێ کردوه. ئینتیفازه‌ی خه‌ڵکی فه‌له‌ستین که پتر لاوان و مناڵانی دار وبه‌رد و قۆچه‌قانی به‌ده‌ستن له به‌رانبه‌ر گولله‌بارابی عه‌رز و ئاسمانی سۆپای سه‌رتاپێ چه‌کداری مۆدێڕنی ئیسراییلدا ، ته‌نیاله ده‌وری یه‌که‌می ئینتیفازه‌دا(1972)، 1500قوربانی وده‌یان هه‌زار برینداری لێ‌ده‌که‌وێته‌وه و له ده‌سپێکی ده‌وری دووهه‌مدا(28یسیپتامبر هه‌مان ساڵ تا به به ئه‌مڕۆ) پتر له هه‌زاران کوژراو و بریندار ڕاگه‌ێندراوه.
لێره‌دا ئهو پرسه له گۆڕێدایه که تاوانی قه‌ڵاچۆ کردنی مناڵانی فه‌له‌ستینی ده‌بێ چ بێ؟ بڵی تاوانیان جودابیری و مافخوازی بێ له سهر ده‌می کونوانسیونه ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌کانی جیهانی مافی مروڤدا؟ یا کوو خۆ به تاوانی بێده‌سه‌ڵاتی له به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵات و ملهوڕی تاوانباران و یا کوو هه‌ردووکیان؟ کاره‌ساتی خه‌ڵک و خوێن و خاک له فه‌له‌ستین ئاوێنه‌ی باڵانوێنی نیو سه‌ده جینایه‌تی زوره‌ملیه که ئه‌مڕو سه‌ره‌رای به‌ربڵاوی ئیمکانیاتی ڕوژنامه‌وانی له بواه‌ی ڕای گشتی جیهانی بینین و بیستندا، ئهو پرسه له گۆڕێدایه که بۆچی ئامێری ڕای گشتی جیهانی مافی مروڤ له حاست ئهو ڕه‌وته مه‌ینه‌تباره‌خۆێناویه‌ی گه‌لی فه‌له‌ستین که‌ڕ و کوێر کراوه. ده‌بێ هۆکار چ بێ وله چیدا ئاخه‌ن کرابێ؟ ئایه‌کو ئه‌وه بهرژهوهندی و مه‌سڵه‌حه‌تی ئولیگارشی ماڵی و سیاسی ئیمپڕاتووری سه‌رمایه‌ی جیهانی نیه که بوار و سنووری دیارده‌ی ماف و بێمافی مروڤ دیاریده‌کا؟ ئایا ئه‌وه ڕه‌وتی بهرژهوهندی و کارتێکه‌ری ده‌سه‌ڵاتدارانی کۆمه‌ڵگای جوولهکانی ئه‌مریکا و ئه‌ورووپا نیه ناڕاسته‌وخۆ له پێناوی سیاسه‌ت و ئارمانجی سههیونیزمدا ده‌ور ده‌گێڕێ؟ ئایا چیدی بێده‌نگی و بێ‌هه‌ڵوێستی گۆمان ناباته سهر مه‌نتیقی ڕاستیه‌کان له بواری ویژدانی سیاسی جیهانی مه‌ده‌نی‌یه‌ت و مروڤی پێشکه‌وتنخواز له سه‌ده‌ی 21دا؟ ئه‌مانه‌و چه‌نها پرسیاری دی له‌م بواره‌دا له گۆڕێدایه و تیشک ده‌خاته سهر سیاسه‌تی خه‌و‌شداری بێده‌نگی و بێ‌هه‌ڵوێتی جیهانی وشانۆگه‌ری لایه‌نگرانی ئازادی و مافی مروڤ له ئاستی جیهانیدا.
یه‌که‌مین پهیمانی ئاشتی (گهڵاڵهی پێشکه‌ش کراوی کلینتون) بو چاره‌سه‌ری کێشه‌ی فه‌له‌ستین له شاری ئوسلۆ، له ساڵی 1993دا له لایه‌ن ئه‌هوود باراک سه‌رۆک ده‌وڵه‌تی ئهو کات < له به‌ره‌ی حیزبی کرێکار>و وه‌زیری به‌رگری ده‌وڵه‌تی هاوبه‌‌شی لیکوودی ئێستا، مۆر کرا. به‌ڵام تاکو ئێستا خاکی فه‌له‌ستین به گشتی له ژێر کۆنترول و سوڵته‌ی سهربازی ئیسراییل‌دایه. به خویندنه‌وه‌ی ئه‌وکاتی ده‌وڵه‌تی ئیسراییل (ڕێگا چاره‌ی هه‌نگاو به هه‌نگاو پێش به ڕێحه‌لی نیهایی ده‌گرێ) و به خوێندنه‌وه‌ی ئێستایان پاش 21 ساڵ نه‌خشه‌ی سیاسی جوغرافیایی ساڵی 1967ی فه‌له‌ستین که له‌وێدا ڕوژهه‌ڵاتی ئووڕشه‌لیم دبێته پێته‌ختی فه‌له‌ستینی سه‌ربه‌خۆ به مردووی داده‌نێن. ئه‌هوود باراک به په‌یشوێن کردنی سیاسه‌تی باو و ته‌کتیکی ته‌فره، له‌و کاته‌دا له سه‌روک وه‌زیرانی ده‌وڵه‌ت خوی ده‌کێشێته‌وه که به‌و شێوه مه‌یدانی قه‌ڵاچوکردنی لاوان ومناڵانی فه‌له‌ستینی ئاوه‌ڵه‌تر ده‌کا.
ئه‌مریکا وئیسراییل به ناوی وتووێژی ئاشتی دانیشتنه‌کانی که‌مپ دیویدیان وه ڕێخست به‌ڵام له ڕاستیدا مه‌به‌ست له‌و گفت وگۆێه داسه‌پاندنی گهڵاڵهی ئاشتی ئیسراییلی- ئه‌مریکی بوو به سهر یاسر عره‌فات‌دا. به‌و پێێه ته‌نیا له 50%ی ناوچه‌داگیرکراوه‌کانی فه‌له‌ستین چوڵ بکرێن و ئوورشه‌لیم به‌شێک بێ له پێته‌ختی ئیسراییل وخه‌ڵکانی عاره‌بی ئهو شاره ته‌نیا بویان هه‌بێ سه‌باره‌ت به چێگا پیرۆزه‌کانیان(مزگه‌وتی ئه‌ل‌ئه‌قسا) خاوه‌ن ڕا بن . وه له سهر ده‌ه‌وڵه‌تی فه‌له‌ستین مه‌رج بێ که له به‌رانبه‌ر ڕاگه‌یاندنی سهر به‌خویی فه‌له‌ستی، له گه‌ڕاننه‌وه‌ی 4 ملوێن فه‌له‌ستینی ئاواره‌ی هه‌نده‌ران چاوپۆشی بکات. ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌مریکا و ئیسراییل به‌و چه‌شنه ئاشتیه دێکوریه که ده‌ی‌خه‌نه به‌ر ده‌ستی عه‌ره‌فات ، دیانه‌وی پاش 63ساڵ سهرکوت و کۆشتار وداگیرکردن به‌و شێوه ، سنووری مافی مروڤی گه‌لی فه‌له‌ستین دیاری بکه‌ن. هیچ گۆمانی تێدا نیه که عه‌ره‌فات بوی نیه ونه‌یده‌توانی و ناشێ‌هه‌ویست بچێته ژێر سۆڵته‌ی ئهو شێوازه ئاشتیه‌ی باراک و کلینتون. سه‌رنه‌که‌و‌تنی کلینتون له ئاشتی که‌مپ دیویددا، ده‌بێته هێرشی گازه‌نده بۆ سهر عه‌ره‌فات وبه ئاشکرا پشتیوانی خۆی له باراک ده‌ر‌ده‌بڕی و پاش 7ساڵ ده‌سه‌‌سه‌ری، پهیمانی ئوسلۆ بێلایهن نه بوونی خوی له‌و کێشه‌دا ده‌خاته ڕوو.
* هه‌ڵوێستی ده‌وڵه‌تانی عاره‌بی ئه‌میران و سه‌رۆکانی ده‌ۆڵه‌تانی عاره‌بی به گوێره‌ی ده‌سه‌ڵاتی سه‌ره‌ڕویی وئولیگارشی خیزانی نوێنه‌ر وهه‌ڵگری خواست و ئیراده‌ی خه‌ڵکانی وڵاتی خویان نین. زوربه حاکمانی ئه‌م وڵاتانه به ئاشکراو به نهێنی هه‌ڵگرو بگێڕی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تانی زلهێزی جیهانی به تایبه‌ت زلهێزی ئه‌مریکان له بواری< نه‌زمی نوێ جیهانی> له ڕوژهه‌ڵاتی ناوهڕاستدا. له لایه‌کی دی نایه‌کده‌ستی و ناته‌بایی نێوان سه‌روکان وحاکمانی وڵاتانی عاره‌بی بارودوخێکی وه‌ها ناله‌باری هێنایه ئاراوه که نه‌توانن ئیراده و خواستی خه‌ڵکانی عاره‌ب له به‌ره‌یه‌کی دژی داگیرکه‌ری ده‌وڵه‌تی ئیسراییلدا وه‌ڕێ‌بخه‌ن. ئه‌میران وحاکمانی وڵاتانی عاره‌بی له قسه‌وباسدا لایه‌نگری فه‌له‌ستینیه‌کان و به کرده‌وه ئه‌مربه‌ر و گوێلهمشتی سیاسه‌تی ئه‌مریکان. که له ڕاستیدا زوربه‌ی حاکمانی عاره‌بی له‌م شانۆگه‌ریه سیاسیه‌دا، دوو جور ڕوواڵه‌ت وه‌خۆ ده‌گرن ، له لایه‌ک سهرکوت و فریوکاری خه‌ڵکانی زه‌حمه‌تکێشی وڵات و له لایه‌کی دی به مه‌به‌ستی پاراستنی ده‌سه‌ڵاتی تاج وته‌ختی خێزانی خێڵه‌کیان، به ئه‌مر وپشتیوانی ده‌وڵه‌تانی زلهێز، پاسه‌وانی سیاسی ئابووری ئه‌وان ده‌گرنه ئه‌ستۆ له ناوچه‌که‌دا.
* گه‌لی فه‌له‌ستین و دوو ڕێانی چاره نووس بێ‌وه‌ڵام هێشتنه‌وه‌ی بڕیارنامه‌کانی242و238ی شوڕای ئه‌منیه‌ت ڕێخراوی نێو نه‌ته‌وه‌یی له‌لایه‌ن ئیسراییله‌وه، له ساڵی 68 19 دا و تهنانهت پشتگوی خستنی پهیمانی مۆرکراوی ئۆسلۆ . نه‌بوونی هیچ چه‌شنه سزایه‌کی جیهانی له به‌رانبه‌ر ملهوڕی سهربازی و سیاسی ده‌وڵه‌تانی ئیسراییلدا،به‌رده‌وامی جووله‌که نشین کردنی ناوچه عاره‌بیه‌کان ، هێرشی سهربازی بۆ سهر ژینگه و ژیانی خه‌ڵکانی بێده‌سه‌ڵات و کاولکردنی گوند وشار، گه‌لی فه‌له‌ستینی هێنایه سهر ئهو باوه‌ڕ که په‌‌یگیرتر له جاران بۆ وه‌دیهێنانی سهربهستی و مافی ڕه‌وای سه‌ربه‌خۆیی ،به مه‌رکه‌زیه‌تی ڕوژهه‌ڵاتی ئوورشه‌لیمه‌وه خوڕاگرتر بن. ههر وه‌ها له سهر ئه‌ساسی سیاسه‌تی چه‌و‌ت ونایه‌کڕه‌نگی ده‌ڵه‌تانی عاره‌بی و باری بێ‌هه‌ڵوێستی و بێده‌نگی جیهانی مه‌ده‌نیه‌ت و سه‌ره ڕای نه‌بوونی هاو سه‌نگی هێزی سهربازی له به‌رانبه‌رسوپای مودێڕن وچه‌کداری ئیسراییلدا، گه‌لی فه‌له‌ستین ناچار ڕێگای ئینتیفازه، که به ڕێگای بێزاری له ژیانی داگیرکه‌ری وبێ مافی مروڤیان ده‌زانی گرته به‌ر.ههر چه‌ن له‌م ڕێڕه‌وه‌دا ڕوژانه چه‌نها فه‌له‌ستینی ده‌بێته قوربانی وبه هه‌زاران بوونه‌ته بهرههمی گولله‌بارانی سوپای سهربازی وچه‌کدارانی بنیاتخوازی جووله‌که‌ی شاروچکه‌ده‌س‌کرده‌کان.
جا بویه لێره‌دا به گوێره‌ی کاره‌ساتی سته‌م وئاپارتاید، که بهرههمی سیاسه‌تی ملهوڕی ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تانی ئیسراییل و هاوتای کۆماری ئیسلامی ئێرانه ، ده‌بێته ئه‌رک له سهر ئێمه‌ی گه‌لانی بن ده‌ست و که‌سانی کۆچه‌ری سیاسی سته‌ملێکراو که به‌شێکی دوور و درێژی ژیانمان له ڕێڕه‌وی خه‌باتی دژی سته‌م، بێمافی ، نایه‌کسانی و چه‌وساننه‌وه‌ی مروڤایه‌تی به‌خت کردوه ، به تایبه‌ت بۆ ئێمه‌ی گه‌لی کورد که پتر له سه‌د ساڵه زه‌بر و زه‌نگی ئاپارتاید وژینۆسایدی کیمیاوی وتواننه‌وه‌ی زمان وفه‌رهه‌نگی‌مان له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتدارانی داگیرکه‌ری ڕه‌نگاوڕ‌ه‌نگه‌وه له ڕوژهه‌ڵاتی ناوه ڕاستدا ته‌جروبه کردووه ، سه‌باره‌ت به‌م بارو دۆخه ناڕه‌وایه بێلایهن نه‌بین وبه هه‌ڵوێست بین له‌م بواره‌دا. چۆنکا کێشه‌ی گه‌لی فه‌له‌ستین له خه‌باتی سهربهستی ومافخوازی گه‌لی کورد دوور نیه‌و هه‌ڵوێست وه‌ر نه‌گرتن تاوانه. عه‌زیز ڕه‌زایی ئه‌م نووسراوه‌یه که له ساڵی2000دا بڵاوکراوه‌ته‌وه پاش هه‌ندێ ده‌ست‌کاری به‌م بۆنه تایبه‌ته‌وه بڵاو ده‌بێته‌وه.
1-ئاپارتاید وشه‌یه‌کی ئه‌فریقیه به‌مانای جوێکردنه‌وه وهه‌ڵاواردن وپه‌یشوێن گرتنی نایه‌کسانی مافه‌کانی مروڤ.
2 - سه‌‌ێوون ناوی کێویکی باکووری ڕوژهه‌ڵاتی ئوورشه‌لیم بووه وبه ڕیوایه‌تی ته‌وڕات لووتکه‌ی ئهو کێوه نشینگه‌ی خودا بووه.
3- گێتوو وشه‌یه‌کی ئیتالیایی عیبریه که له کاتی کۆچی جووله‌کان بو ئیتالیا(1351ز) به گه‌ڕه‌کی جووله‌که‌نشینه‌کان گوتراوه.
4- وه‌رگێڕاوی فارسی له کتێبی مونوگڕافی فه‌له‌ستین به‌رگی2 (نووسه‌ر سامی).
5- کیبووتس وشه‌یه‌کی عیبریه وبه مانای گشتی وکومه‌ل(کولونی) هاتووه. شێوه به‌رهه‌م‌هێنانیکی کشتووکاڵی هه‌ره‌وه‌زیه له ئیسڕاییلدا. کرێکار وجه‌ماوه‌ری سه‌رقاڵی ئه‌م مووچه‌و مه‌زرا گشتیانه له ڕیزه خانوویه‌کی هاو گه‌ڕه‌کدا که ته‌نیا بو ئه‌وان ته‌رخان کراوه ده‌ژیان ومناڵانی جه‌ماوه‌ری کیبووتس به شێوازێکی گشتی په‌روه‌رده ده‌کران. ئه‌م شێوازه ژیانه‌ی کیبووتس ،ئیستالژنی هێنابووه سهر ئهو باوهڕه که جووڵاننه‌وه‌ی سه‌هیونیستی به بزاویکی سوسیالیستی دابنی و شێوه کاری کیبووتس له ته‌ک که‌ڵخوزه‌کانی شه‌وره‌ویدا چونیه‌ک به‌راوه‌رد بکات. ئه‌م دیتن و بوچوونه‌ی ئیستالین ده‌بێته هه‌ڵوێست وهۆکاری ده‌نگ پێدان بۆ پێکهاتنی ده‌وڵه‌تی ئیسڕاییل و ئاکامی دابه‌شکردنی خاکی فه‌له‌ستین،له 1948ز .
6- مونوگڕافی فه‌له‌ستین ، ک سامی لاپه‌ڕه‌کانی31و38.
7- هیرارشی= مراتبی(سلسله مراتبی).
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
