ئۆجه‌لان: بە گۆرینی چەند خاڵ لە دەستووری بنچینەیی پرسی كورد چارەسەر نابێ
Tuesday, 13/10/2009, 12:00
1790 بینراوە
دەسەڵاتدارنی تورك بە سزای ژووری تاكەكەسی وەڵامی هەوڵدانەكانی رێبەری گەلی كورد عەبدوڵڵا ئۆجەلان بۆ چارەسەری دیموكراتیكی پرسی كورد دەدەنەوە.
ئۆجەلان بەتوندی ناڕەزایی خۆی لەبەرامبەر سزای ژووری تاكەكەسی دەربڕی و لە پێناو چارەسەریی پرسی كورددا، داوای كردنەوەی ڕێی بەردەم سیاسەتی كرد، وبانگی له سەرجەم لایەنەكان كرد لەو پێناوەدا تێبكۆشن.
رۆژی هەینی رابردوو رێبەری گەلی كورد عەبدوڵڵا ئۆجەلان دیداری لەگەڵ پارێزەرانیدا ئەنجام دا و تیشكی خستە سەر ڕێبازی سەربازی و حقوقی بە بۆمبەستگەیشتوو و ووتی: بە گۆڕینی چەند خاڵێكی دەستووری بنچینەیی، ئەو پرسە چارەسەر نابێ. خۆ لە خۆ ئێستا ڕوون و ئاشكرایە، پرسەكە بە ڕێبازی سەربازیش چارەسەر نابێ. ڕێبازی سەربازی و حقوقی عاسێ بوون. كەنگێ سیاسەت عاسێ ببێ، هەردوو ئەو ڕێبازەی تریش بێ كاریگەر دەبن، لە بەر ئەوەی لە ئەنجامدا ئەو دوو ڕێبازەش دیسان خۆیان بە سیاسەت دەسپێرن. بۆیە دەبێ مرۆڤ پێش لە سیاسەت بكاتەوە، هەركەس كاری خۆی بكات. گەریلاش كاری خۆی بكات. بەڵام ئەگەر پێش لە ڕێگای سیاسەت نەكرێتەوە، مرۆڤ ناتوانێ ئەنجام بگرێ.
سیاسەت و سیاسەتوانیش عاسێ بوون، بە بۆمبەست گەیشتوون. ئێستا دەبێ هەركەسێك لە پێناو كرانەوەی ڕێی سیاسەتدا هەوڵ بدا و خەبات بكات. ئەگەر ئەوە پێك نەیە، ئەو كات ڕێبازی سەربازی دەكەویتە گەڕ و ئەمە چارەسەریی نییە.
ئۆجەلان دەستنیشانی كرد كە بۆ ئەوەی ڕێ لە بەردەم سیاسەتی بە بۆمبەست گەیشتوو بكرێتەوە، بەرپرسیارێتی دەكەوێتە سەر شانی سەرجەم لایەن و بەشەكانی كۆمەڵگە.
ڕێبەری گەلی كورد هەروەها لێدوانی سەرۆككۆماری توركیە عەبدوڵڵا گول كە لە كردنەوەی پارلەماندا پێشكەشی كرد وەبیر هێنایەوە و ووتی: دەڵێن گۆیا ئێمە دەمانەوێ لە ناو نەتەوەدا، دوورگەی نەتەوە بنیاد بنێین.
ئۆجەلان لەو چوارچێوەیەدا ڕایگەیاند كە، دەوڵەت دەیەوێ ووتەكانی ئەو چەواشە بكەن و ووتی: بەو شێوەیه دەیانەوێ نیشانی بدەن كە گوایا ئێمە لە بەردەم سیاسەتدا تەگەرەین.
ئۆجەلان بە تایبەتی دەستنیشانی كرد، ئەوان ڕێ بەمە نادەن و وەها قسەی كرد: من چ دەڵێم ئاشكرایە. من گەلێك جار ڕامگەیاند. لە نەخشەی ڕێشدا من ئەوەم بە ئاشكرا نووسی. من لە پارێزنامەكانیشمدا ئەوانەم نووسین. گوڵ و ئەردۆغان باسی چارەسەری دەكەن، بەڵام هەتا ئێستا تێنەگەیشتوون چارەسەریی چییە. كەمال كارپات ئاكادیمیسیەنە، لە ئامریكا دەژی. ئەو هەندێك لێی تێگەیشتووە. ئەو دەڵێ: نەتەوەیەكی نوێ، دەوڵەتێكی نوێ دەردەكەوێ. ڕاستە، بەڵام نەك وەكوو كه ئەوان تێدەگەن. نەتەوەیەكی دێموكراتیك و دەوڵەتێكی دێموكراتیك دێتە ئاراوە. كێشەیەكی من لە گەڵ دەوڵەتی تۆ، ئاڵای تۆ و زمانی تۆدا نییە. تۆ دەڵێی وەڵاتی هاوبەشی هەموان، بەو پێیەش من هیچ كێشەیەكم نییە. بەڵام جێگایەك بە ناوی كوردستانیش هەیە و ئەویش ووڵاتی هاوبەشە.
ئۆجەلان دەستنیسانی كرد كە نابێ نەتەوە خۆی بە گروپچێتی ئەتنیكی بسپێرێ، دەبێ نەتەوە دێموكراتیك بێ ووتی: دەبێ لە ناو نەتەوەی دێموكراتیكدا جێی هەموو كەسێك هەبێ.
عەبدوڵڵا ئۆجەلان بۆ ئەو قسانەی خۆی، چەند نموونەیەكی جیهانی ئاماژە پێكرد و وەها درێژەی بە لێدوانەكەی دا:
نموونەی ئینگلستان لە بەر دەستدایە. لە ئینگلستان پارلەمانێكی سكۆتیەكان هەیە، حكوومەتێكی هەیە. ئیرلەندی باكوور سەربەخۆیە. وەیلسیش پارلەمانی خۆی هەیە. لە ئامریكاش سیستەمێیكی بەو ڕەنگە هەیە. سپانیا لە 17 هەرێم پێك دێ. لە ئیتالیاش بۆ هەرێمی لەو شێوەیە هەنگاو نراون. هەرچەندە لە لای عەرەبەكان تێگەیشتنێكی بەو ڕەنگە پێشكەوتووش نییە، بەڵام عەرەبیش ئێستا لەو بارەوە لە تێگەیشتنی توركیا پێشكەوتووترن.
رێبەری گەلی كورد دەستنیشانی كرد چارەسەریی ئەوان، هەموو كەسێك لەخۆ دەگرێ و ووتی: داواكاریەكانی ئێمە نە تەنها بۆ كوردانن. ئێمە باسی دامەزراندنی نەتەوەیەكی دێموكراتیك دەكەین. وەكوو ماگنا كارتای ساڵی 1215، وەكوو سەنەدی ئیتتیفاقی عوسمانیەكان، ئەوا هەموو بەش و لایەن و تاكێك، پێویستە بتوانن لە گەڵ دەوڵەتدا پەیمانێك ببەستن و بە دەوڵەت بڵێن: ئێمە دەتوانین لە سەر ئەو بنەمایانە لە گەڵ تۆدا ڕێكبكەوین. كاتێك من باسی عاسێبوون و بە بۆمبەستگەیشتنی سیاسەت دەكەم، مەبەستی من ئەوەیە.
ئۆجەلان ڕایگەیاند كە دەوڵەت دەیەوێ رێی سیاسەت ببنبەست بكات و هەر بۆ ئەوەش هەل دەكوتێتە سەر دەتەپە و وتی: دەیانەوێت دەتەپە ،بە تەنیا بهێڵنەوە و تسلیمیان بگرن و بەو پێیەش دەیانەوێ كە گەلی كورد ڕادەستیان بێ.
ئۆجالان نارەزایەتی لە حساب نەكردن بۆ مافە سروشتیەكانی كوردان نیشان دا و ڕایگەیاند: تۆ لە كاتێكدا،هێندەی ئاژەڵیك نرخ بۆ كوردان دانەنێیت،چۆن دەتوانی باسی لە مرۆڤ بوونی خۆت بكەی.
ڕێبەری گەلی كورد عەبدولا ئۆجەلان لە دیدارەكەی دا ڕایگەیاند: دەوڵەت دەیەوێت دەتەپە بە تەنیا بهێڵێتەوە و تەسلیمی بكا و قسەكانی وەزیری ناوخۆی تورك بەشیر ئاتالای، كە گوتبووی با دەتەپە خۆی لە بابەتەكە نەدا، وەك نمونە هێنایەوە و وتی: ئەوان دەخوازن دەتەپە بەرێگەی فشار و هێرشەكان بەتەنیا بهێڵنەوە و پاشانیش بەرێگەی دەتەپە كوردانیش تەسلیم بگرن. ئەوانە نایانەوێ پەیوەندی لەگەڵ كوردان دروست بكەن، ئەگەر بتوانن كوردانیش هەڵخەڵەتێنن، ناتوانن من هەڵخەڵەتێنن. ئەوان ناتوانن من بەكار بێنن، دەتوانن من پارچە پارچەش بكەن، بمكوژن، بەلام ناتوانن من بەكار بێنن، من ڕێگە نادەم كوردان وەك پەیوەندی یار و یاوەر بە كار بێنن. دەڵێن كە 5 ملیۆن كەس پەیوەستن بە منەوه، ئێوە ئەو كوردانە چۆن هەڵدەخەڵەتێنن؟
ئۆجەلان لە درێژەی دیدارەكەیدا ووتی: ئەوە 15 سالە من بۆ ڕاگرتنی شەڕ و پێكدادان هەوڵ دەدەم، تێدەكۆشم و وەها درێژەی بە قسەكانی دا: بۆ لەوە تێناگەن؟ من لە ساڵی 1992 بەدواوە، تاك تاكیش بووبێت، لەگەڵ ئەرتەش و دەوڵەتدا دیدارم ئەنجام داوە، من ئەوەیان پێ دەڵێم: ئەلپ ئەرسەلان نەهات بۆ فارقین، لەگەڵ دەولەتی مەروانی دیداری ئەنجام نەدا و بۆ ئەوەی لە دژی بێزەنتیەكان شەر بكەن، 15 هەزار جەنگاوەری كوردیان نەبرد؟ ئەوەش ڕێی لە بەردەم هاتنی توركان بۆ ئانادۆل نەكردەوە؟ ئەو كات تۆ چۆن نكۆڵی لە كوردان دەكەی؟ سوڵتان یاوز سەلیم لەگەڵ كوردانی ئیدیری و بەدلیسیدا دیداری ئەنجام نەدا؟ ئەو لەگەڵ كورداندا رێكەوت و وتی: بۆ خۆتان میرنشین دامەزرێنن، لە ئەستەنبول من و لە كوردستانیش ئێوە. ئەوان بە هاوكاری لە شەرەكانی مەرج دابیق دا، ڕیدانیە و چاڵدراندا سەركەوتنیان بەدەست هێنا. ئیمپراتۆریەكەی 2 بەرابەر فراوانتر كرد. خەزێنە بوو بە 3 بەرابەر، تۆ ئێستا بە چ هۆیەك حساب بۆ كوردان لە سەر ئەم خاكە ناكەی؟
رێبەری گەلی كورد هەروەها ڕایگەیاند موستەفا كەمالیش بەهەمان شێوە لە كوردان نزیك بۆ‌وە و لەو بارەوە ووتی:
موستەفا كەمال كۆنگرەی ئەرزڕومی پێك هێنا، نامەی برایەتی بۆ زۆرێك لە بەگ و میرانی كوردان ڕەوانە كرد. ئەگەر باپیری میر دەنگین فرات كە ئێستە لە نیو ئاكەپەدایە نەبوایە و بەسەر كۆنگرەكەی سیواسیاندا دابایە، تۆ ئێستە لەم كۆمارە دا چۆن دەتتوانی نكۆڵی لە مافی كوردان بكەی. تۆ چۆن دەتوانی دانیان پێدا نەنێت؟ مێژوو ئەوەیە، ڕاستی مێژوو ئەوەیە.
ڕێبەری گەلی كورد لە بەرامبەر ئەوانەدا كە دەڵێن، گەلی كورد ناتوانێت زمانی دایكی خۆی بەكار بێنی، بە توندی نارەزایەتی نیشان دا و وتی: بایكاڵ بە گەلی كورد دەلێت تۆ ناتوانیت زمانی خۆت بەكار بێنی، دەلێ زمانی كوردان بوونی نییە، ئەوە بە چ واتایەك دێت؟،تۆ دەتەوێت چی بلێیت؟ گەلێك كە بە زمانەكەیەوە بوونی هەیە، ئەگەر نەتوانێت زمانكەی فێری منداڵەكانی بكات، منداڵەكانی بەزمانی خۆی پەروەردە بكات، ئەو كات تۆ چۆن دەتوانی باسی مرۆڤایەتی بكەی؟ ئاژەڵیش زمانی خۆی هەیە، ئەگەر تۆ هێندەی ئاژەلێكیش نرخ بۆ ئەو گەلە دانانێیت، ئەوكات تۆ چۆن باسی مرۆڤ بوونی خۆت دەكەی؟ ئەوەیە نەژادپەرستی،تەنانەت نەژادپەرستیشی تێپەراندوە. ئەوە فاشیزمە، ناسیۆنالیزمە، سەرانسەری جیهان ئەو نەژادپەرستیەی تێپەراندوە، با لە هەموو جیهان بڕوانین، ئەو چەمكی تێگەیشتنە تەنها لە توركیادا هەیه.
ئۆجەلان هەروەها ناڕەزایەتیی لەبەرامبەر ئەو كەسانە دا نیشاند كە خۆیان وەك كەمالیست ناو‌دێر دەكەن و جارێكی تر بەبیری هێنایەوە وتی: موستەفا كەمال دوژمنایەتی لەگەل كوردان دا نەبوو. ئەو بە كاریگەری پۆزەتیڤیزم نەتەوەی ئافراند و ئەوەش یەكەمین شۆڕشە.
لە درێژەی قسەكانیدا لەو بارەوە ئۆجەلان ووتی: جەهەپە لە دوای 1925وە، ئیدی جەهەپەكەی موستەفا كەمال نەما.
ئەگەر موستەفا كەمال ئەمڕۆ سیاسەتی بكردبایە ، بەم شێوەیە سیاسەتی نەدەكرد و دەیوت: دەبێت نەتەوەیەكی دیموكراتیك بخوڵقێنرێ. من بەوە دەڵێم، شۆرشی دوەمین.
ئۆجەلان ڕایگەیاند لە نەخشەی ڕێدا بە بەرفراوانی باسی لەو خاڵە كردووە و وتی: من 8 تا 10 پرەنسیبم ئاشكرا كردوە،یەكێك لەو پرەسیپانەش، مێژوو ئێستەیە و ئێستەش مێژوو.
ئۆجەلان لە دیدارەكەدا پەیڤێكی نوێی بەكارهێنا و وتی ، دەبێ ژن لە سیستەمی پیاو و سیستەمی باڵادەست بە یەكجاری داببڕێ و بە بڕیار بێ لە خۆگەیاندنە وشیاری ئازادی.
رێبەری گەلی كورد عەبدوڵڵا ئۆجەلان ئەو نامانەی هەڵسەنگاند كە لە گرتوخانەكانی توركیاوە گەیشتۆتە دەستی و وتی:
من نامەیەكم لە گولیزار ئاكنەوە پێگەیشت ، دۆخی تەندروستی باش نییە ، با باش ئاگای لە خۆی بێ ، ئەگەر شتێك لە دەست بێ دەبێ بۆی بكرێ ، من لە گرتوخانەی بەدلیسیشەوە نامەیەكم پێگەیشت ، من نامەكانی مەسیل دەمیرئاڵپی خزمی جبرانلی خالیدیشم وەرگرت ، لە گرتوخانەی بەدلیسەوە نامەی هەڤالێكم پێگەیشت ، باسی بەدلیس و كەسانی وەك ئیدریسی بەدلیسی و سەعیدی نورسی دەكات . لە ڕاستی دا بەدلیس گۆڕەپان و هەرێمێكە ، ژنانی بەدلیس هەندێ جیاوازن ، لە چاو تەواوی ژنانی كورد دۆخی ژنانی بەدلیس هەندێ جیاوازترە.
رێبەری گەلی كورد لەسەر تێكۆشانی ئازادی ژن شرۆڤەی نوێی دەربڕی و وتی: بێژەی بێ سەروبێ بن بەكاردەهێنم. بەڵام بۆ ئەوەی كە تێبگەن واتای ئەو وشەیە هەندێ سنوردار دەكەم . سیستەمی باڵادەستی پیاو ، لە قۆناغی 5 هەزار ساڵ دا ، كەلتوری باڵادەستی پیاوی بەسەر ژنانەوە دروست كرد. من بەوە دەڵێم كەلتووری دەستدرێژی. بە بۆچونی من ، ژن ئەو كەلتووری دەستدرێژیەی قەبوڵ نەكردووە و نەیویستووە هەرسی بكات ، بەڵام قورتار بوون لەو سیستەمە و ژیان له دەرەوەی ئەو سیستەمە هەروا رەحەت نیە . بۆ پیاوانیش دەڵێم ، با كەلتووری دەستدرێژی 5 هەزار ساڵ ببینن ، بە هۆشمەندی ئازاد و ئیرادەی ئازاد نزیك بە ژن ببنەوە ، ئەوە بۆ ژنانیش هەمان شت دەبێ ژن بە هۆشمەندیەوە نزیك بە پیاو ببێتەوە ، دەبێ ژنان لە نێو پارت و پەرلەمان دا ئیرادەی ئازادیان وەرچەرخێننە چالاكی و بە چالاكی ئازاد دەبن و هیواداریشم سەركەون.
رێبەری گەلی كورد ئەو گفتوگۆیانەشی هەڵسەنگاند كە ژنان لە شارستانی ئەوروپاشدا گەیشتۆتە بڵندترین ئاستی كۆیلایەتی و نمونەی لەسەر لێكۆڵینەوە سۆسیۆلۆژیەكانی جەین باودلیرد لەسەر بابەتەكە هێنایەوە و وتی:
ئیستا ژیانی ژنان لە فەرەنسا وەك ئازادن نیشان دەدەن ، بەلام ئەو كۆیلەیەتیە لە كۆیلایەتی ژنێكی رۆژهەڵاتی ناوین سەختترە ، لەوانەیە ئەوەی فەرەنسا هەندێ تێكەڵ و پێكەڵ بێ ، بەلام لە زۆر شت دا شاراوەیە ، بەڵام دەسەڵاتداری له بەرامبەر ژنان لە رۆژهەڵاتی ناوین ساویلكەیە و خۆ زوو بەدەستەوە دەدا ، وەك ئەوروپا ناتوانێ خۆی بشارێتەوە . جەین باودلیرد ئەوەی دەست نیشان كردووە ، بەلام نەیتوانیوە شی بكاتەوە ، ئەو خۆشی دەلێ كە ئەو دەیەوێ سیاسەت بەرێوەبەرێ. ئەو سۆسیۆلۆژە بەڵام من خۆم گەیشتمە هەمان ئەنجام و تا بینەقاقام لە نێو سیاسەتدام . ئەو لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەی خۆی دا بۆ ژنان رێیەكی ئەرێنی نابینێ، لەوانەیە مافدار بێ ، خۆشەویستی بێ سەر و بێ بن پێشنیار دەكات، دەڵێ ژنان بە خۆشەویستییەكی بێ سەرو بێ بن دەتوانن لە بەرامبەر باڵادەستی ئەنجام بەدەست بخەن ، بەڵام بە قسەیەكی وا و بە خۆشەویستی ژنان ناتوانن له سیستەم رزگاریان بێ.
ئۆجەلان لەو خاڵەدا پەیڤێكی نوێ بەكاردینێ و دەڵێ من نەك خۆشەویستی بێ سەروبێ بن ، دابڕانی بێ سەروبن پێشنیار دەكەم.
ئۆجەلان ڕایگەیاند كە پەیڤی بێ سەروبن بە دەستەڵاتداری پێنج هەزار ساڵەی پیاوەوە سنور دەكات و لەسەر ئەوەش وتی: من لە بەرامبەر دەسەڵاتداری پیاو ، دابڕانی بێ سەروبنی پێشنیار دەكەم و بۆ سیاسەتی خۆیان دەبێ سەرەتا ئابوری خۆیان دروست بكەن . من هەر بۆ ئەوەش ئاكادیمیای سیاسەتم پێشنیار كردبوو . بۆ ئایندەیەكی ئازاد بۆ ژنان ، پێویست بە وشیاری سیاسی و چالاكی سیاسی هەیە . دەبێ ئەوانە بخولقێنن ، ئازادی ژن بەپەیوەندی ژن و پیاو ، بە خۆشەویستی رۆمانسیانە ، بە پەیڤی ئەڤینی بێ سەر و بێ بن و ئازادی زایەندەیی ، بەدەست ناخرێ . من باس لە خۆشەویسیەكی بێ سەروبن ناكەم ، من باس لە ئازادیەكی بێ سەروبن دەكەم ئەو خۆشەویستیە رۆمانسیەی كە ئەمرۆ باسی دەكرێ لە رۆمانی سەدەی 17 و 18 دا لە ئینگلتەرا هاتە ئاراوە. من باس لەوەش ناكەم ، ئەگەر ئەڤینێكی بێ سەروبن بژین ، با لە ئازادی تێبگەن . من باس لە داوای پەیوەندی زایندەیی ناكەم ، ئەگەر پەیوەندی زایەندیی ببێ ، دەبێ ئەوە لە چوارچێوەی ئەڤینی بێ سەروبن بێ . هەر بۆ ئەوەش دەلێم دەبێ بەرلەوە ژن لە دەستەڵاتداری پیاو تا دوا ڕادە داببڕێ و ئازادی بێ سەروبن بە بنەما بگرێ.
ئۆجەلان ڕایگەیاند كە بەو هەڵسەنگاندنەی وەڵامی نامەی گیراوانی ژنی دایەوە و لەسەر ئەوەش سڵاوی لە هەموو گیراوان كرد.
ئۆجەلان هەروەها سڵاوی لە خەڵكی شارەكان باتمان و موشیش كرد.
*پاریزه‌ره‌کانی ئۆجه‌لان
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
