تورکیای ئەردۆغانی بەرەوکوێ؟

Tuesday, 21/10/2014, 12:00

1684 بینراوە

 
 لە چەند ساڵی ڕابردودا تورکیا داشی سوار بوو. ئەوەش لە ئاستی تورکیا و ناوچەکە، لەلایەن بەشێك لە سیاسەتمەداران و
 لێکۆڵەرەوانی سیاسی کورد، وا لێکدرایەوە کە ئیتر تورکیا وڵاتی هەرە بەهێزی ناوچەکەیە و لەمەودوا هەموو جۆگەلەکان بەبەر دەرگای تورکیادا دەرباز دەبن. ئەوەی وای کرد تورکیا وا خۆی ببینێت و واش ببینرێت، کۆمەڵێك هۆکار بون.
 
 یەکەم هۆکاری ناوخۆیی تورکیا: دیارە گەورەترین کێشەی ناوخۆی تورکیا کێشەی کوردە. بەبێ چارەسەری ئەو کێشەیە
 تورکیا ناتوانێت ببێتە هێزێكی وا کە لەسەر ئاستی گلۆباڵ یانیش ناوچەیی کاریگەری دەمدرێژی هەبێت. گەڕانەوە بۆ ڕۆژانی عوسمانی، بەبێ چارەسەری ئەو کێشەیە، خەیاڵپڵاوە. تورکۆت ئۆزال ئەوڕاستیەی درکپێکرد و ویستی هەنگاو بەرەو چارەسەری ئەو کشەیە بنێت بەڵام سەری خۆی تێدا چوو. ڕەوشەکە بۆ ئەردۆغان و پارتیەکەی تا ڕاددەیەك جیاوازبوو. لەلایەك پ ك ك، لەدوای گیرانی عبداللە ئۆجالان شەڕی چەکداری ڕاگرت و ستراتیژی خۆی گۆڕی. لە دروشمی پارچەکردنی تورکیاوە ئامانجی چارەسەری کێشەی کورد بوو لە ناو چوارچێوەی تورکیادا بۆ ئەوەش ستراتیژی خەباتی خۆی لە شەڕی چەکداریەوە کرد بە خەباتی سیاسی. ئەو گۆڕانکاریانەی کە لەناو پ ك ك دا ڕویاندا، کاریگەری جددیان لەسەر ڕەوشی ناوخۆی تورکیا هەبوو. ئۆجالان بەڕەی لە ژێر پێی ئەوپارتیانە دەرهێنا کە ئیدعای لەناوبردنی پ.ك.ك یان دەکرد و تاکە ئاڵتەرناتیڤیشیان بەرەنگار بونەوەی چەکداری بوو. هاوکاتیش ئەردۆغان کە تازە دەردەکەوت، بانگەشەی چارەسەری کێشەی کوردی کرد و وەکوو کێشەی شەخسی خۆی بەناوی کرد، هەر بۆیە توانی سەرنجی جەماوەری کوردیش بۆخۆی ڕاکێشێت. لە سەر ئاستی تورکیاشدا بێباوەڕی بە پارتیە تەقلیدیەکان و ناڵاندنی تورکیا بەدەست کێشەی ئابوریەوە لەسەرەتای ساڵانی دوو هەزار لەسەر دەستی ئەو پارتیانە، زەمینەی ئەوەی بۆ ئەردۆغان ڕەخساند، دوای ساڵانێکی زۆر لە حکومەتی کوالیسیۆن، بەتەنیا حوکمی وڵات بگرێتە دەست.  لە گەڵ روخانی ڕژێمی سەددام ونزیکبونەوەی لە بارزانی، توانی قازانجێکی گەورەی ئابوریش بکات لە باشوری کوردستان وبەشێکی عێڕاق، کە دەتوانرێ بە سەرەتای بوژانەوەی ئابوری تورکیا پێناسە بکرێت. بەڵام پاڵنەرو پاڵپشتی سەرەکی ئەردۆغان لە ناوخۆدا، بەهێزبونی ئایدۆژیای ئیسلامی ـ نەتەوەپەرستی بوو لە تورکیا کە بەدەیان ساڵ لە ڕێگەی نەجمەدیین ئەربەکان وفەتحوڵا گولەنەوە کاری لەسەر کرا و ئەردۆغان وەك شاگرد ومیراتگری ئەوان، گەیاندیە دەستەڵات.
 دووەم هۆکاری ناوچەیی: لەدوای ڕوخانی سەددام، بەڵانسی هێزلەناوچەکە گۆڕانکاری ڕیشەیی بەسەرداهات. عێڕاق لە وڵاتێکی سەرکێشی بەرەی عەرەبی سوننە، گۆڕا بۆ وڵاتێکی شیعەی لایەنگری ئێران و ناسنامە عەرەبیەکەی کاڵبۆوە. واتا عێراق لە سەرکردایەتیکردنی بەرهەڵستکاری ئێرانەوە، بوو بە بەشێك لە ئێران خۆی. ئەوەش تەرازوی هێزی لە نێوان شیعە لەلایەك و سونەی عەرەبی لەلاکەی ترەوە، بە تایبەت لەناوچەی کەنداو، وا گۆڕی کە ڕاستکردنەوەی ئەو باڵانسە لەلایەن عەرەبە سونەکانی ناوچەکە زۆر سەختبوو .ئیتر ئێران کە ڕکابەرە سەرکیەکەی لە کەنداودا خستە ژێردەستی خۆی، زەمینەی ئەوەی بۆ دەڕەخسێ کە لە ڕێگەی جوڵاندنی شیعەکانی کەنداو، ئەو وڵاتانەش لاواز و بێکاریگەر بکات.  بۆیە وڵاتە کەنداویەکان، بەتایبەت قەتەر و سعودیە، ناچار بون  بەدوای پارسەنگی تردا بگەڕێن. میسر کە لە سەردەمی جەمال عبدالناسر سەرکردایەتی جیهانی عەرەبی دەکرد، ئێستا نەك هەر ناتوانێ دەستی بگاتە کەنداو و ڕوبەڕوی ئێران بوەستێ، بەڵکو کێشەی ناو خۆ و هەژاری هەڵیپڕوکاندوە. لەبەرئەوە تورکیای ئەردۆغانی تاکە ئالتەرناتیڤ بوو بۆ سەرکردایەتی بەرەی سوننە. لەلایەك، ئەردۆغان دەخوازێ، تورکیا بەرەو وڵاتێکی زیاتر مەزهەبی ببات وەك لەوەی بیکات بە نمونەیەکی سێکولاری دیمۆکرات بۆ ناوچەکە؛ بەوپێیە لەڕوی ئینتگراسیۆنەوە کاریگەری لەسەر سیمای کۆمەڵایەتی ئەو وڵاتانە نابێت. لە لایەکی تریشەوە، تورکیا وەك ووڵاتێکی ئەندامی ناتۆ دەکەوێتە بەرامبەر ئەو بەرەیەی کە ئێران جێگەی تێدا دەگرێت، کە بەرەی ڕوسیایە. هاوکات لەگەڵ ئەوەدا، هیوای بونەئەندام لە یەکێتی ئەوروپا، لەسەدەمی ئەردۆغاندا زۆر کەم بۆتەوە و مەیلی گەڕانەوە بۆ ڕۆژهەڵات زیاتر بوو. مامەڵەکردنی گەرم لە گەڵ باشوری کوردستان و خاوەندارێتیکردنی فەلەستین و ساردبونەوەی پەیوەندیەکانی لەگەڵ ئیسڕائیل، نیشانەی ئەو گەڕانەوەیەن. ئەردۆغان ویستی نفوزی خۆی هەتا ئەفریقاش درێژبکاتەوە هەر لە مداخەلەکردنی کێشەی سۆماڵیا بگرە تا دەگاتە لیبیاو میسری ئیخوانی. ئیتر ئەردۆغان وەکو سەرکردەی جیهانی ئیسلامی سوننە هەڵسوکەوتی کرد.
 
 سێیەم هۆکارەکان لەسەر ئاستی گۆباڵ: ئەمریکا و ئەوروپا وەك هێزی گلۆباڵ کە بەرژەوەندیان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستا هەیە، دەیانەوێ ئاسایشی ئەو ناوچەیە، وەك سەرچاوەیەکی گرینگی وزە و بازاڕێکی باش، پارێزراوبێت. ئەوەی هەڕەشەیە لەسەر ئەو یەکە، یەکەم بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و دوەمیش بەرزبونەوەی شەپۆلی ئیسلامی توندڕەوە، کە سەددام وەك پاڵپشتی ئەو شەپۆلە دەبینرا. ئەمریکاو هاو پەیمانانی لە ڕوخانی سەددام، "دیاربوو" حسابی تێکچونی تەرازوی هێزیان بەو شێوەیە نەکردبوو.بۆیە بەبێ ئاڵتەرناتیڤێکی گونجاو سەددامیان لەسەر حوکم لادا. ئەمریکا کەڵەکی خۆی بە کەسانی وەك ئەحمەد چەلەبی وئەیاد عەللاوی هەڵبەستبوو تا ببنە ئاڵتەرناتیڤێکی سێکولاری لیبڕاڵ، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوانە هیچ هێزێکی جەماوەری ئەوتۆیان لە پشت نەبووتا ئەو ڕۆڵە بگێڕن. سوپای عێڕاقیشیان هەڵوەشاند، کە دەکرا لەکاتی پێویستدا وەك سوپای میسر ببێتە گەرەنتی پاراستنی دەوڵەتی عێڕاق. ئەگەر سوپای عێڕاق هەڵنەوەشابایەوە شیرازەی دەوڵەت تێکنەدەچو و دەتوانرا لە ڕێگەی کەسانی وەك وەفیق سامەڕاییەوە سوپا کۆنترۆڵبکەن و پاڵپشتی ئاڵتەرناتیڤەکانی خۆیان بکەن. ئەوکات شیعە نەدەبوو بە دەسەڵاتی موتڵەق و سوننەش نەدەبو بە دوژمنی ئەمریکا. واتا ڕوخانی سەددام بەو شێوەیە نەك هەر نەبوو بە هۆی بنەبڕکردنی ئیسلامی توندڕۆ بەڵکو بەهێزتری کرد. ئیتر ئەمریکاو هاوپەیمانان، لەبری ئەوەی بتوانن فشار بخاتە سەر ئێران تا دەستبەرداری پڕۆژە ئەتۆمیەکەی بێت، ناچاربوون لەگەڵیدا بکەونە گفتوگۆ بۆ چارەسەری کێشەی عێڕاق و ڕوبەڕوبونەوەی سوننەی توندڕۆ، کە ئەمڕۆ لە سوریاشدا ناچاری هەمان شتن لەگەڵ ئێراندا بۆ ڕوبەڕوبونەوەی داعش. لە ئەنجامی ئەوەی لە عێڕاقدا ڕویدا، ئەمریکاو ئەوروپا هەوڵیاندا ئەلتەرناتیڤێك بۆ ئیسلامی توندڕۆ بدۆزنەوە کە دەکرا لەهەر شوێنێك لە وڵاتە عەرەبیەکان سەرهەڵدات. بۆیە نمونەی هەرە گونجاو ئەردۆغان بوو. هاتنی ئەردۆغان لە ئەوروپا وئەمریکا پێشوازیێکی گەرمی لێکرا وهەوڵی ئەوە درا کە وەکو ئیسلامێکی دیمۆکرات بناسێنرێت و ببێتە نمونە بۆ هەموو ووڵاتانی ئیسلامی، لە و ڕێگەیشەوە پێش لە ئیسلامی ڕادیکاڵ بگرن. بەشێوەیەك ڕێگەیان لەبەردەم کردەوە کە زاتی ئەوە بکات تەنانەت هەڕەشە لە گرینگترین هاوپەیمانی ئەمریکا لە ناوچەکە بکات کە ئیسرائیلە.
 
 لەگەڵ هاتنی بۆ عێڕاق، ئەمریکا هەوڵی نزیکبونەوەی دا لە پ.ك.ك چونکە وەك کلیلی دەستوەردان لە ئێران سەیر دەکرا، بەتایبەت کە پەژاك ببو بە هێزێکی جەماوەری وتاکە هێزی عەسکەری گەورە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا. بەڵام لە پێناو ڕازیکردنی ئەردۆغان، ئەو پەیوەندیانە پەرەیان پێنەدرا بەڵکو ئەمریکا یارمەتی تورکیای دا تا لەڕێگەی عوسمان ئۆجەلان و نیزامەددین تاشەوە پ.ك.ك پارچەش بکات. لە گەڵ بەهاری عەرەبیشدا، دەرگایان بۆ ئەردۆغان خستە سەرپشت کە چۆنی بوێت ئاوا هەڵسو کەوت بکات بۆئەوەی تورکیای ئەردۆغانی ببێتە مۆدێلی وڵاتانی عەرەب نەك تالیبان و ئەلقاعیدە. واتا تورکیا لەلایەن ناتۆو ڕۆژئاوا ئەو ڕۆڵەی پێدرا کە دەیگێڕا.
 
 ئەوانەی سەرەوە ئەو هۆکارانەبون کە تورکیای ئەردۆغانی گەیاندە لوتکە. لێرە بەدواوە هەوڵ دەدەم کە باس لە هۆکارەکانی ئاوابونی خۆری ئەردۆغان و تورکیای ئیسلامی بکەم.
  
 ئەوەی کە بە بەهاری عەرەبی ناودەبرێت لە ساڵی ٢٠١١ گەیشتە وڵاتی سوریاش. دیارە سەرەڕای هۆکارە ناوخۆییەکان، هۆکاری دەرەکیش لە پشت گۆڕانکاریەکانی سوریادا هەن. بەرژەوەندی گەلێك وڵات لە سوریا بەریەك دەکەون. ئێران لەدوای ڕوخانی سەددامەوە، وەك لەسەرەوە باسم کرد، کۆنترۆڵی دەوڵەتی عێڕاقی خستۆتە دەست خۆی. سوریاش وەك هاوسنوری عێڕاق ڕۆڵێکی ستراتیژی دەبێنێت بۆ ئێران، کە دەتوانی لە دەریای ناوەڕاستەوە تا  کەنداو نفوزی هەبێت. ئەگەر سوریای ئەسەد بمێنێتەوە، دەبێتە جێگرەوەی تورکیا بۆ عێڕاقی ئێرانی(!) تا نەوتی خۆی لە ڕێگەی سوریاوە هەناردە بکات و بەو شیوەیە نفوزی تورکیا لە عێڕاقدا کەم بکاتەوە، کە لەدوای ڕوخانی سەددام زیادی کردوە.هەر چی تورکیای ئەردۆغانیە، دەخوازێت بەلادانی حوکمی ئەسەد لە سوریا، ئەو ئامانجەی ئێران پوچەڵبکات؛ لەبەرئەوەی چۆن لە دوای سەددام سونە لە عێڕاقدا بۆ هەتا هەتایە بونە کەمینە ئەوا لە سوریادا ئەو چارەنوسە توشی عەلەویەکان دەبێت. لە پاڵ ئەوەدا تورکیا دوو ئامانجی تری هەیە لە سوریادا. ئەوانیش یەکەم: بەرلەوە بگرێت کە کوردانی ڕۆژئاڤا ببنە خاوەن ستاتۆیەکی سیاسی، بەتایبەت کە لە ژێر کاریگەری پ.ك.ك دابێت. بۆ ئەوەش هەموو هەوڵەکانی خستۆتە گەڕ، هەر لە نانەوەی دوبەرەکێ لە نێوان پ.ی.د و پارتیەکانی تر، تا هەڕەشەی جینۆساید کردنی کوردان لە ڕێگەی داعشەوە.
 
  دوەمین ئامانجیشی ئەوەیە کە لە دوای ڕوخانی ئەسەد خۆی ببێتە خاوەن پشکی هەرە گەورە لە پرۆسەی ئاوەدانکردنەوەی ئەو وڵاتە. بۆیە تورکیا هەموو ڕێگەیەکی گرتۆتە بەر بۆ ڕوخانی ئەسەد بەڵام وەك دەرکەوت ڕوخانی ئەسەد کارێکی ئەوەندە ئاسان نیە وەك ڕوخانی سەددام، موبارەك و قەززافی. دیارە ئەوەش بۆ کۆمەڵێك هۆکاردەگەڕێتەوە کە گرینگترینەکانی، پاڵپشتی ئێران و ڕوسیا بوو. لەسەرەوە بەرژەوەندی ئێرانم خستەڕو لە مانەوەی ئەسەد. هەرچی ڕوسیاشە، تاکە بنکەیەکی کەشتی سەربازی هەیە لە دەریای ناوەڕاستدا کە ئەویش لە سوریایە. لەبەرئەوە ڕوسیا ڕێگە نادات لە سوریادا حکومەتێك بێتە سەرکار کە لەژێر کاریگەری ناتۆدا بێت. هەرچی ئەمریکا و هاوپەیمانانیشن، لە ڕوخانی ئەسەد دا ناخوازن ئەزمونەکانی عێڕاق و لیبیا دوبارە ببێتەوە. لە عێڕاقدا سەربازێکی زوریان لێکوژرا و (وەك لەسەرەوە باسم کرد) ئەنجامەکەشی وەك ئەوە نەبوو کە ویستیان. لە لیبیا دا تەنیا هێزی ئاسمانیان بەکارهێنا بۆ پشتگیری ئۆپۆزسیۆن بەڵام ئەنجامەکەی کوشتنی سەفیری ئەمریکا بوو. واتا شێرازەی دەوڵەت وا تێکچو کە تا ئێستاش کۆنترۆڵ کردنەوەی زۆر زەحمەتە و لیبیا بۆتە بنکەی سەرەکی ئیسلامی ڕادیکاڵ لە باکوری ئەفریقا. دیارە ئەزمونی میسریش لە سوریا ناتوانرێ پیادە بکرێت چونکە پێکهاتەی نەتەوەیی و دینی و وتایبەتمەندی سوپا لەو دوو وڵاتە (میسر و سوریا) جیاوازە. لە بەر ئەو هۆکارانە رێگەی تر بۆ لادانی ئەسەد گیرانە بەر. لەوانە پڕچەك کردنی سوپای ئازاد و مەشق پێکردنیان لەسەر بنەمای دامەزراندنی سوپایەکی نوێ لەڕێگەی ئەفسەرە هەڵاتوەکانی سوریا بۆ ئەوەی شێرازەی دەوڵەت بەتەواوی نەپچڕێ وبتوانرێت کۆنترۆڵ بکرێت لەلایەك، و لەلایەکی تریشەوە سوریا نەکەوێتە دەست ئیسلامیە توندڕۆکان. وەك دەرکەوت، ئەو سوپایە نەك هەر نەیتوانی دابمەزرێ و سەرکەوێ بەڵکو بوو بە سەرچاوەی بەهێزبونی توندڕۆکان لەو وڵاتە، تا دروست بونی داعش. پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە لە دوای سەرنەکەوتنی سوپای ئازاد و بەهێزبونی ئیسلامیە توندڕەوەکان، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی گفتوگۆکانیان لەسەر سوریا لەچوارچێوەی چارەسەریێکی سیاسی چڕتر کردەوە وپرۆسەی جنێف دەستی پێکرد کە تا ئێستاش بەکراوەیی ماوەتەوە. لێرەوە ئیتر تورکیا لە دەرەوەی سیاسەتی ئەمریکا وهاوپەیمانان سەبارەت بە سوریا جوڵایەوە.
 
 بەردەوامی ئەوڕەوشەی سوریا لە گەڵ بەرژەوەندیەکانی تورکیا یەکناگرێتەوە. تورکیا لە بەردەوامی مانەوەی ئەسەد بە لاوازی، تابلۆی عێڕاقی نێوان ١٩٩١و ٢٠٠٣ دەبینێ کە تیایدا کورد خاوەنی ستاتۆیەکی تایبەت بون و لەگەڵ ڕوخانی سەددام مافەکانی کورد (بە کەمو کورتیش بێت) لە دەستوری عێڕاقدا چەسپان. واتا تورکیا دەزانێت بە مانەوەی ئەسەد بەو شێوەیە (کە نازانرێت چەند دەخایەنێ)، ڕۆژئاوای کوردستان دەبێتە دیفاکتۆ. ئەو هێزەی لەوێش باڵا دەستە هێزێکە نەك هەر ناتوانێت وەك ئەوانەی باشور لەبەرامبەر پ.ك.ك بەکاری بهێنێت، بەڵکو سەرچاوەی هیزە بۆ پ.ك.ك. ئەوەش دیارە ئەنجامی داڕشتنی سیاسەتی تورکیایە، لەسەر بنەمای دژایەتیکردنی کورد لەهەر کوێیەك بێت.
 هەر لە سەرەتای ئاڵۆزیەکانی سوریا، تورکیا کاریگەری خستە سەر ئۆپۆزسیۆنی سوریا کە بە هیچ شێوەیەك نابێ باسی کورد بکرێت وتەنانەت لەڕێگەی کوردانی گرێدراوی خۆیانەوە کەوتنە پروپاگەندەی ئەوەی کە پ .ی.د بەشێکە لە ڕژێمی ئەسەد و لە ڕێگەی بارزانیشەوە گەلێك هەوڵی دا تا پ.ی.د لە ڕۆژئاڤا لاواز بکات. هەر لە داخستنی سنورەوە بگرە تا دەگاتە خەندەق و کردنەوەی کەناڵی ڕوداو کە ئاڕاستەی ئەو تەلەفزیۆنە تەنیا ڕەشکردنی دەستکەوتەکانی ڕۆژئاڤایە. لە دوای لاواز بونی سوپای بەناو ئازاد و نائومێد بونی لە روخانی زویی ئەسەد، تورکیا تەواوی هێزی ئیسلامیە توندڕەوەکانی لەبەرامبەر کورد ئاڕاستە کرد. ئیتر تاکە هیوای تورکیا بۆ لەناوبردنی کورد لە ڕۆژئاڤا داعش بوو. هەموو بەڵگەکان پەیوەندی داعش بە تورکیاوە پشتڕاستدەکەنەوە. ئەمریکاو هاوپەیمانانیش تا ڕاددەیەك چاوپۆشیان لێکرد، بەڵام ئەو پەیوەندیەی تورکیا لەگەڵ داعش، بەتایبەت لەدوای گرتنی موسڵ،ناوچەکەی ڕوبەڕوی مەترسی جددی کردەوە.
 
 لەسەرەوە ئاماژەم پێکرد کە یەکێك لە ئامانجەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، بنەبڕکردنی ئیسلامی توند ڕەو بوو  بۆ ئەوەی ئاسایشی ناوچەکە بپارێزێت. بۆ ئەو مەبەستەش لە گەڵ ڕوبەڕوبونەوەی چەکداری، ویستیان ئەردۆغانیش وەك مۆدێلی ئەڵتەرناتیڤ نیشان بدەن بەڵام وەك دەردەکەوێ، ئەردۆغان لە پێناو روبەڕوبونەوەی کوردان  نەك دژایەتی ئەو ڕەوتە ناکات بەڵکو ئامادەیە ئەو ئەژدیهایە تا دوا ڕاددە گەورە بکات. ئیتر تورکیا چیتر چاوەڕوانی ڕوخانی ئەسەد ناکات بۆ سەرکوتکردنی کوردان. ئەوەش لەبەر دوو هۆکار لەگەڵ بەرژەوەندی ئامریکا و هاو پەیمانان یەکناگرێتەوە. یەکەم: بەهێزبونی داعش وا دەکات کە ئەمریکا و ئەوروپا لەبری پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران هەر سەرقاڵی داعش بن، کە ئەوە بۆخۆی لە بەرژەوەندی ئێرانە. دوەمیش ئەمریکا و ئەوروپا بۆیان دەرکەوتوە کە ی.پ.گ ڕۆڵی گرینگی هەیە لە ڕوبەڕوبونەوەی ئیسلامی توندڕۆ بەتایبەت لەدوای کارەساتی شەنگال وبەرخۆدانی کوبانێ. تاکە هێزێکی سێکولاری رێکخستو کە توانیویەتی ماوەی ٣ ساڵ شەڕی توندڕۆکان بکات و ئاسایشی خەڵك دابین بکات ی.پ.گ و ی.پ.ژ یە. بۆیە ئەو هێزە هەم لەڕوی فکری و هەم لەڕوی ڕێکخستنیشەوە جێگەی بایەخە بۆ ئایندەی سوریا. پێدەچێت ڕوسیا و ئەمریکاش لە دوا کۆبونەوەی هەردوو وەزیرانی دەرەوەیان لێکتێگەیشتنێکیان لەنێواندا هەبێ بۆگۆڕینی ئەسەد بەشێوەیەك کە کە کورد و شیعە و کریستیانەکان هاوسەنگ بن لەگەڵ عەرەبی سوننە و ڕێگە بگرن کە ئیسلامی ڕادیکاڵ دەسەڵات بگرنە دەست. لە ئەنجامی ئەو کردەوانەی کە داعش لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا دەیکات، زەمینەی ئەوە لە ناو عەرەبی سوننەی سوریش دروست دەبێ کە لەدوای ئەسەد پشتگیری ئیسلامیە توندڕەوەکان نەبن.
 
 مەترسیی هەرە گەورەی پشتگیری تورکیا لە داعش لەدوای داگیرکردنی موسڵ دەرکەوت. ئەویش مەترسی کۆمەڵکوژ کردنی شیعەکانە لە عێڕاق چونکە سوپای عێڕاق وەك دەرکەوت، توانای بەرگری لەبەرامبەر داعش نیە. ئەوەش وا دەکات کە ئێران شەرعیەتی دەستوەردانی ڕاستەوخۆی سەربازی لە عێڕاقدا بەدەست بێنێ وهەتا سوریاش نەوەستێ. بەرپرسانی ئێرانی زۆر ئاشکرا ئەوە باسدەکەن کە ئەوەش مەترسی هەڵگیرسانی شەڕێکی هەرێمی لێدەکەوێتەوە. چونکە بەهاتنی ئێران بۆ سوریا ئەوا تورکیا و وڵاتانی تریش موداخەلە دەکەن. دیارە هەڵگیرسانی شەڕێکی لەو جۆرەش لەبەرژەوەندی کەسدا نابێت. لە لایەکی تریش پشتگیری ئەردۆغان بۆ داعش کاریگەری لەسەر ڕەوشی ناوخۆی تورکیاش داناوە. پ.ك.ك بە ئاشکرا دەڵێ پرۆسەی چارەسەری و ئاگر بەست گرێدراوە بە هەڵوێستی تورکیا بەرامبەر بە ڕۆژئاڤا. واتا ناکرێت تورکیا دژی ڕۆژئاڤا بێت و لە گەڵ پ.ك.ك ش باسی چارەسەری کێشەی کورد بکات. هەر وەها تورکیا لە پێناو بەهێزکردنی داعش ڕێگەی بۆ ئیسلامیە توندڕۆ و نەتەوەپەرستەکانی تورکیاش کردۆتەوە بۆ دژایەتی کردنی کوردان. بەتایبەت بۆ ئەوەی هەڕەشە لە کوردانی باکوربکات ئەگەر ئەوان لە دژی تورکیا ڕاپەڕن بۆ پشتگیری ڕۆژئاڤا، ئەوا لەسەر دەستی نەژادپەرستەکان ڕوبەڕوی کۆمەڵکوژی دەبنەوە. ئەوەش نەك هەر هەڕەشەیە بۆ سەر کوردان بەڵکو مەترسیە بۆسەر خودی ئەردۆغانیش. چونکە بەرزبونەوەی ئەو شەپۆلە نەژادپەرستیە لەوانەیە بگاتە ناو سوپاش. ئەوکات لە حاڵەتی بەگوڕ بونی بەیەکدادانەکان لە تورکیا، ئەگەری ڕودانی کودەتاش کراوەیە.
 
  ئەوڕۆڵەی کە لە ناوچەکەدا بە ئەردۆغان  سپێردرابوو وەك پێویست جێبەجێی نەکرد بەڵکو ویستی ئەو پشتگیریەی ئەمریکا و ئەوروپا، تەنیا لە بەرژەوەندی خۆی بەکار بێنێ و نەك هەر نەبێتە یارمەتیدەری سیاسەتەکانی ئەوان, بەڵکو ڕێگر و بگرە هەندێك جار دژبەریش بێت. ئیتر ئەردۆغان دەتوانێ ببێتە مەترسی لەسەر بەرژەوەندیەکانی وڵاتانی ڕۆژئاوا چونکە قۆناخ بە قۆناخ دەسەڵاتی خۆی لە تورکیادا بەرفراوانتر دەکات و هەوڵدەدات سەرجەم دەسەڵاتەکانی دەوڵەت بخاتە دەست خۆی. ئەوەتا ماوەی دوازدە ساڵە بەتەنیا حکومەت بەڕێوە دەبات؛ لەو ماوەیەدا توانی سەرۆکایەتی کۆمار بخاتە دەست خۆی و دەستەڵاتی سەربازی سنوردار بکات. پۆلیسی کۆنترۆڵکرد و خەریکە دەستەڵاتی داوەریش دەخاتە دەست خۆی. دواجاریش بە گۆڕینی دەستور سیستەمی پەرلەمانی گۆڕی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی و وای داناوە تا ساڵی ٢٠٢٣ سەرۆک کۆمار بێت. تەنیا دەستگایەك کە هێشتا ماوە کۆنترۆڵی بکات دەستگای ئیستخباراتی (میت)ە. هەڵپەی دەستەڵات لەلایەن ئەردۆغانەوە، تورکیا فەرسەخێکیتر لە دیموکراتیبون دوردەخاتەوە چونکە چەمکی دیموکراتی ئەردۆغان، حوکمی فاشیستانەی زۆرینەیە کە لە ئەدای ئەو دەستەڵاتە زۆر بەڕونی ڕەنگدەداتەوە. سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی مەیدانی تاقسیم وقەدەخەکردنی تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان، ڕەهەندە مەترسیدارەکانی بەرفراوانبونی ئەو دەستەڵاتە باشتر ڕوندەکەنەوە. دیارە مەترسیەکانی ئەردۆغان لەسەر بەرژەوەندی ئەمریکا و ڕۆژئاوا لەناوچەکەدا زوتر دەرکی پێکراوە بەڵام لە دوای هاتنی داعش بۆ موسڵ، مەترسیەکە ئەوەندە گەورەبوو کە نەتوانرا چاوپۆشی لێبکرێت.
 
 هاتنی داعش بۆ موسڵ، پالانی بلۆکی سوننە بوو لە ناوچەکە. هەموو هێزەکانی ناو ئەو بەرەیە ئەجیندای خۆیان هەبوو لەو یەکە. ئامانجی هەندێکیان لاواز کردنی مالیکی و ئێران بوو لە عێڕاقدا. ئامانجی تورکیاش لەپاڵ ئەوەدا دەورەدانی کانتۆنەکانی رۆژئاڤا بوو، بەتایبەت لەدوای کۆنترۆلکردنی شاری حەسەکە لەلایەن ی.پ.گ ەوە. بەڵام پێچەوانەی مەزندەکانی بەرەی سوننە، هاتنی داعش بۆ عێڕاق خزمەتێکی گەورەی بە ئێران کرد چونکە لەلایەك ئەمریکای ناچار کردەوە کە لەگەڵی دا بکەوێتە گفتوگۆ بۆ ڕوبەڕوبونەوەی داعش و دەستی ئێرانی لە عێڕاقدا ئاواڵاتر کرد، لەلایەکی تریشەوە چەندە ئیسلامی ڕادیکاڵ لە هەرێمەکە بەردەوام بکات، ئەمریکا و ڕۆژئاوا نایانپڕژێتە سەر بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران.
 
 بەهێز بونی داعش لەسوریاش لەگەڵ پرۆژەی هاوبەشی ئەمریکا و ڕوسیا بۆ سوریا ناگونجێت." کە بەبڕوای من دامەزراندنی سوریایەکی فرەلایەنی سێکولارە کە باڵانسی، سوننە لەلایەك و عەلەوی و کورد و کریستیانەکان لەلایەکەی ترەوە،ڕاگیرابێت."  ئەو پڕۆژەیەش بەدڵی تورکیای ئەردۆغانی نابێت. یەکەم لەبەر ئەوەی کە تورکیا ئامانجی سوریایەکی ئیخوان باڵادەستی گرێدراوی خۆیەتی کە دراوسێی بێت تا ببێتە باشترین پاڵپشتی پڕۆژە عوسمانیەکەی ئەردۆغان. دوەمیش لەو پڕۆژەیەدا کوردان ڕۆڵێکی کاریگەریان دەبێت. دیارە سوریایەکی ئیخوانی لەگەڵ بەرژەوەندیەکانی ئەمریکادا یەکناگرێتەوە چونکە لەلایەك، دەبێتە هەڕەشە لەسەر ئیسرائیل لەلایەکی تریش ئامانجی ئەمریکاو ڕۆژئاوا گەورەکردنی تورکیا نیە بەڵکوڕاگرتنیەتی لەئاستێک کە لەژێر کۆنترۆڵی خۆیاندا بێت. هەروەها لەو پڕۆژەیەدا کوردان و بەتایبەت پ.ی.د ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕن. یەکەم لەبەر ئەوەی تاکە هێزێکی سێکولاری ڕێکخستویە لە سوریادا، کە بنەما سەرەکیەکانی دیموکراسی تا ڕاددەیەك لە خۆیدا بەرجەستە کردوە. بەشداری هەموو کەمە نەتەوەکانی تر و عەرەبەکانی ژێردەستیان لە بەڕێوەبەرایەتیەکاندا لەلایەن ئەمریکاو ڕۆژئاوا دەزانرێت بەڵام لە هەموی گرینگتر بەشداریکردنی ئاکتیڤی ژنانە لە هەموو کایەکانی ژیاندا کە ئاشکرایە ڕۆژئاوا و ئەمریکا لە هیچ شوێنێکی تر بەوشێوەیە ڕۆڵی ژنانیان نەبینیوە لەو شوێنانەی کە مداخەلەیان کردوە. دوەمیش ئەو بەرخۆدانەی کە هێزەکانی ی.پ.گ و ی.پ.ژ لەبەرامبەر داعش نیشانی دەدەن، بەتایبەتی ڕزگارکردنی ئێزیدیەکانی شەنگال و بەرخۆدانی کوبانێ، بۆ ئەمریکا و ڕۆژئاوای سەلماند کە ئەگەر بخوازن داعش لەناوببەن دەبێ گرینگی بەو هێزە بدەن.
 
 دەرئەنجام
  لێرەبەدواوە،  ڕێگەی تورکیاو ئەمریکا لە ناوچەکە جیادەبێتەوە. ئەو جیابونەوەیەش سەرەتای کۆتایی تورکیای ئەردۆغانیە.ئەو هێزەی کە ئەردۆغان خۆی پێدەرخست، خۆیشی نەیدەزانی سەرچاوە سەرەکیەکەی لەکوێوەیە. تا تورکیا سیاسەتی خۆی لەسەربنەمای  دژایەتی کورد داڕێژێ، گەڕانەوە بۆ رۆژانی سولتان سەلیم،خەونی حوشترە. ئیتر لە تورکیادا بینەری گەلێك قەیرانی جودا جودا دەبین بەڵام بە بڕوای من پڕۆسەی چارەسەری کێشەی کورد بەردەوام دەکات.  چونکە لایەنی کوردی ئەمجارە بەهێزتر لەوپڕۆسەیەدا سەنگی دەبێت و پ.ك.ك کە ئامانجی ئێستای، سەرخستنی ئەزمونی رۆژئاڤایە نایەوێت بیانوو بۆ تورکیا دروستبکات تا لە دژایەتی رۆژئاڤا بەردەوام بێت کە لەو هەفتانەی دوایی لەژێر فشاری ئەمریکاو ئەوروپا و بەرخۆدانی کوردان، تا ڕاددەیەك سست بوە. ئیترلە ئێستادا ڕۆژئاڤا کەوتۆتە سەر ڕێچکەی خۆی و چیتر تورکیا ناتوانێت ڕێگری لێبکات. لایەنی تورکیش کە ئیتر دەبێ چاوەڕوانی قەیرانی ناوخۆی زیاتر بێت، تاکە شتێك کە دەتوانێ هێزی لێوەربگرێت بەردەوامی ئەو پرۆسەیە. ئەگەر ئەو پرۆسەیە لەباربچێت تورکیا ئارامی بەخۆوەنابینێت. تورکیایەکی نائارامی "تاڕاددەیەك" دابڕاو لە ئەمریکا ناتوانێ بە ئاسانی لەسەرپێی خۆی ڕاوەستێ.