ریپۆرتاژیکی گرنگ -ئۆجه‌لان: سێ قۆناخی بۆ ئاشتیەكی هەمیشەیی پێشنیار كر

Friday, 23/10/2009, 12:00

1637 بینراوە

عەبدولا ئۆجەلان رۆژی چوارشەممە چاوی بە پارێزەرەكانی كەوت و ئاماژەی بەوە كرد كە تا ئێستا بە 3 رێباز هەڵسوكەوت لەگەل چارەسەركردنی پرسی كورددا دەكرێ.
یەكەمیان رێبازی نكۆڵیكردن و پاكتاوكردنە كە لە ساڵی 1925ەوە بەردەوامە.
دووەمیشان بریتیە لەوەی كە كوردان بە كوردستانێكی بەرتەسككراو ڕازی بكەن و هەموویان لەوێ قەتیس و وابەستەیان بكەن.
ڕێبازی سێیەمیش ڕێچكەی‌ ئێمەیە كە لەسەر بنەمای دیموكراتی بەرێوەبردنی كۆمەلگایە.
هاوكات ئۆجەلان 3 قۆناغیشی بۆ بەرقەراربوونی ئاشتی ئاشكرا كرد.
ڕێبەری گەلی كورد عەبدولا ئۆجەلان لە دیداری رۆژی چوارشەممەی رابردوودا دەرباری چۆنیەتی بەرخورد كردن لە گەل چارەسەركردنی پرسی كورددا گوتی: تا ئێستا بە 3 ڕێباز هەڵسوكەوت لە گەڵ ئەم پرسەدا كراوە. ریبازی یەكەم ئەو رێبازەیە كە لە ساڵی 1925ەوە بەردەوامەو لە سەر هێڵی نكۆڵیكردن و لە ناوبردنی گەلی كورد بنیادنراوە و ئامانجەكەی نەك تەنیا پاكتاوكردنی ئەو گەلەیە لە رووی جەستەیەوە بەڵكو قڕكردنی كولتوریشی لە خۆگرتوووە. ئۆجەلان بەم شێوەیە درێژە بە قسەكانی دا: محمود ئەسعەد بۆزكورت داكۆكی لە بۆچوونێكی وا ڕەهای دەكرد كە كورد نۆكەرن و بە چاوێكی نزم سەیری دەكردن، مەبەستی نەتەوەپەرستی ئەو جۆرە كەسانە دەربڕی راستەقینەی توركپارێزی نەبوو، ئەوانەی كە چەمكی توركپارێزی سپیان خۆڵقاند و گەشەیان پێدا ئەم دوو جولەكەیە بوون: مۆیز كۆهەن و ئارمنس وامبەری كە مەبەستی راستەقینەشیان نەك تەنیا توركپارێزی نەبوو ، بەڵكو كۆنترۆڵكردنی كۆمارەكە بوو.
ریبازی نكۆڵیكردن و لە ناوبردن تێگەیشتنێكە بۆ ماوەی زیاتر لە 80 ساڵە بەردەوامە، پارتی كۆماری گەل (جە هە پە)ی ئەمرۆش دریژە پێدەری هەمان رێبازە كە شان بەشانی (مە هە پە) بەرێوەی دەبەن، جەهەپە نوێنەرایەتی فاشیزمی نەتەوەپارێزی دەكات، مەهەپەش نوێنەرایەتی فاشیزمی نەتەوەپەرستی دەكات، دەشێ بەم جۆرە لە یەكتر جیا بكرێنەوە، چونكە هەر دووكیان رێبازی نكۆڵیكردن و لە ناوبردنی گەلی كورد دەگرنە بەر.
دەربارەی ڕێبازی دووەمیش ئۆجەلان گوتی: ڕازی كردنی كوردانە بە كوردستانێكی بچووكراوە كە هەموو كوردەكان لەو شوێنەدا قەتیس بكەن و پێوەی ببەستن. ئۆجەلان گوتی: سالی 1947 پشتیگیریەكی گەورەی ئیسرائیلیەكان كرا، دواتر لە سەر بنەمای دژایەتیكرنی فەلەستین، دەولەتی ئیسرائیل دامەزرێندرا، لە هەمان ساڵدا دەست كرا بەوەی كە كوردەكان لە دەوری پارتی دیمۆكراتی كوردستان (پ د ك) كۆ بكرێنەوە، ‌كاتێ دركیان بەوە كرد كە ناتوانن بە رێبازی یەكەم كوردەكان لە ناوبەرن، ریبازی دووەمیان گرتەبەر كە 60 ساڵە بەردەوامە و ئامانجەكەشی دامەزراندنی دەولەتێكی بچووكە بۆ كوردان و دواتر هەموو كوردەكان لە دەوری ئەم دەولەتۆكە كۆبكەنەوە، دەیانویست بە تایبەتی كوردانی باكوور یان كوردانی توركیا بەمە كۆنترۆڵ بكەن، پارتی دادو گەشەپێدان ئاكەپە ئێستا نوێنەرایەتی رێبازی دووەم دەكات، لە راستیدا توركیای ئەمرۆ توركیایەكی بچووكە، تورك لە باڵكان و شوینەكانی دیكە دەركران و لە ئانادۆڵ قەتیس كران، هاوكات بیرۆكەی تورانی گەورەشیان خستەبەردەم، ئەم توركیایە لە سەر هێمای دژایەتی كورد، هەمان رۆڵی ئیسرائیلی بگێڕدرایە، ئەمەریكا و بریتانیا و بەشێكی ئیسرائیلیش پاڵپشتی لە ریبازی دووەم دەكەن.
ئۆجەلان گوتی: لە پشت پەردەی دوا پەلامارەكانی فەرەنسا بۆ سەر كوردان و دامەزراوەكانیان لەم و‌لاتەدا هەمان پرۆژە بەدی دەكرێت و بە بیری هینایەوە كە سەركۆماری فەرەنسا ساركۆزیش لە بنەچەدا جولەكەیە.
ئۆجەلان بە تایبەتی ئاماژەی بەوە دا كە ئاكەپە پشتگیری لە ریبازی دووەم دەكات و وشیاریشی دا كە ئەوەی (ئا كە پە) دەیكات هەمان فرتوفێڵە و گوتی: ئەم رێچكەیە لە پاكتاوكردنی جەستەیی خراپترە و ئاكەپە دەیەوێ بە رێگای پەیوەندی دانان لە گەل باشوردا هەموو كوردان كۆنترۆڵ بكات، بەو پێیەی كە ئێستا ئاكەپە باس لە كرانەوەی دیموكراتی دەكات، ئامادەیە بۆ كۆنترۆڵكردنی كوردان پەنا بۆ ری و ریبازێك ببات و تاقیان بكاتەوە.
ئۆجەلان گوتی: ئاكەپە بۆ كۆنترۆلكردنی كوردان و دەوروبەرە ئیسلامیەكان لەگەڵ سەرۆك ئەركانی گشتی پێشووی ئەرتەشی تورك یاشار بیوك ئانت رێككەوتووە، بەو جۆرەش رێگری لە ئەنجامدانی كودەتای سەربازی كردووە و ئەم رێكەوتنەش بەردەوام دەبێت. ‌ئۆجەلان لە درێژەی قسەكانیدا گوتی: دوا ئەم هەوڵە دیموكراتیە، ئاكەپە ئامادەیە هەموو شتێك بكات و هەموو دەرفەتەكانی بەكاربێنێت، جەهەپە و مەهەپەش بە دژایەتیكردنی چارەسەركردنی پرسی كورد هەوڵ دەدەن دریژە بە مانەوەی خۆیان بدەن، ئاكەپەش باش دركی بەوە كردووە كە ئەگەر هەنگاوەكەی سەركەوێ، دەتوانێت بەرگە لە خۆی بكات و بمێنێت، بۆیە هەموو دەرفەتەكانی بەردەستی خۆی بەكاریان دێنێت، ئەو پارتە بە گوێرەی حیسابەكانی هەلبژاردنی داهاتوو هەلسوكەوت دەكات، ئەوەی ئاكەپە دەیكات هەمان فرتوفێلە،‌ كرانەوەی دیموكراتیش پرۆژەی ئەو پارتە نییە، بەڵكو هی دەولەتە، مرۆڤ دەتوانی بڵێت كە هەموو لایەنەكانی دەولەتیش بەشداریان لەو پرۆژەدا نەكردووە، ئەگەر كارو خەباتێكی رێكوپێك و باش بەرێوە ببرێت ئەوە ئاكەپە لە هەرێمەكە شكست دێنێت و كاریگەریشی كەم دەبێتەوە.
دوای باسكردن لە رێگای یەك و دوو، ئۆجەلان باسی ئەو رێگایەشی كرد كە ئەو دەیپارێزێ و بەڕێوەبەرایەتی دیموكراتی جڤاكی بە بنەما دەگرێت.
ئۆجەلان دەستنیشانی كرد، كە ‌ئەو رێگایەش سیستەمی كۆما جڤاكێن كوردستان (كە جە كە)یە و هەروەها بۆ چارەسەری پرسی كورد 3 قۆناخی ئاشكرا كرد. ئۆجەلان سەبارەت بەگروپەكانی ئاشتی كە لە قەندیل و مەخمورەوە گەڕانەوە ‌بۆ باكووری كوردستان و توركیا بە پەیامبەرانی ئاشتی وەسفی كردن و گووتی: تەنیا بەهاتنی ئەو‌ گروپانە پرسی كورد چارەسەر نابێت.
ئۆجه‌لان  لەدیدارەكەی دا ڕایگەیاند كە ئەو رێگایەی ئەو داكۆكی لێدەكات و لایەنگرییەتی، بەڕێوەبەردنی دیموكراتیانەی كۆمەڵگە بەبنەما دەگرێ. ئۆجەلان دەستنیشانی كرد ئەو رێگەیەش سیستەمی كۆما جڤاكێن كوردستان كەجەكەیە و وەها باسی لێوە كرد: "سیستەمیكی ئازادیخوازە، سنوورەكان ناناسێت و هەوڵ دەدات كۆمەڵگاكان لەسەر بناخەی دیموكراتی ڕێكخستن بكات. كەجەكە بە هیچ شێوەیەك چارەسەرییەك نییە ‌لە نێو دەوڵەت دا ‌بێت. من لە نەخشەی ڕێگادا 5 لایەنی سیستەمی كەجەكەم دیار كردبوو ؛ لایەنی ئابووری، جڤاكی، سیاسی، حقوقی و دیبلۆماسی.
لایەنی جڤاكی بابەتی وەك رێكخستەكردنی پەروەردە ‌لەخۆی دەگرێ. لایەنی دیبلۆماسیش بە واتای گۆڕەپانی نێونەتەوەیی دێت. بیرۆكەی كۆنسەی ستراتیژی كەداوود ئۆغلو باسی دەكات، لەبیرۆكەی من بە ناوی كۆنفیدراسیۆنی دیموكراتی رۆژهەڵاتی ناوین وەرگیراوە. پێكهێنانی ئەو كۆنسەیە لەو بیرۆكەیەی منەوە هاتووە. لەبەر ئەوەی نەخشە ڕێی من لە دەست ئاكەپە دایە، سوودی لێوەردەگرن. دەنیز بایكاڵ كەمێك لەمبارەیەوە ‌دەزانێت؛ بایكاڵ دەڵێت: ئاكەپە نەخشە ڕێی ئیمرالی جێبەجێ دەكات بەڵام راستییەكەی ئەوەیە كە ئاكەپە ناتوانێت نەخشە ڕیی من جێبەجێ بكات. بەڵام سوودی لێوەردەگرێت. داوود ئۆغلو لەدەرەوە، ئەردۆغانیش لە ناوەوە سوودی لێوەردەگرن. كاتێك من لە نەخشە ڕێی خۆمدا باسی چارەسەری دیموكراتیانەی رۆژهەڵاتی ناوینم كردبوو، من پێشنیاری كۆنفیدرالیزمی دیموكراتی هەرێمی دیجلە ـ فوراتم كردبوو. داوود ئۆغلوو ئێستا سەبارەت بەم بابەتە لە گەڵ ئێراق و سوریا چاوپێكەوتن ئەنجام دەدات.
ئۆجەلان وتی ‌كەجەكە لە سەر بنەمای ئازادی دەیەوێ پەرە بە رێكخستنی كۆمەڵگەی دیموكراتی بدا و لەو بارەیەوە ووتی: ئەمە رێكخستنی دەوڵەت و فیدرالیزم نییە. لەناو ئەو رێكخستنەدا؛ كۆمەڵگا لە دەرەوەی دەوڵەت خۆی ‌ڕێكخستن دەكات. ئەو سەربەخۆییە دیموكراتییەی ئێمە باسی دەكەین هەر ئەمەیە، لە وانەیە لە وشەدا جیاوازی هەبێت، بەڵام هەمان ناوەرۆكی هەیە".
ئۆجه‌لان، سەبارەت بەناردنی گروپەكانی ئاشتیش هەڵسەنگاندنێكی وای كرد: ئەو گروپانەی نێردران، قاسیدانی ئاشتین. تەنیا بەهاتنی ئەو گروپانە ‌پرسی كورد چارەسەری نابێ. ئەوان خەباتی ئاشتیخوازانە بەڕێوە دەبەن و لەمەو بەدوا با لە ناو ئەنجومەنی ئاشتی دا جێبگرن. دەكرێ لە ناو ئەنجوومەنی ئاشتیدا جێبگرن. ئەو گروپەی لە ئەوروپاشەوە ‌دێن هەر هەمان خەبات دەكەن. بەڵام لەمەو دوا بۆ ئەوەی گروپی تری ئاشتی بێن، من هیچ بانگەوازی تر ناكەم و لەجێی خۆیشیدا نابێ. بەڵام دەوڵەت دەتوانیت بڕوات لەگەڵ پەكەكەدا دانوستاندن بكات، ئەو كاتە ئەگەر پەكەكە ‌بیەوێت، ئەوا من هیچ ناڵێم. ئەو بڕیارە خۆیان دەیدەن. ئامانج لە بانگەوازی من بۆ هاتنی ئەو گروپانە ‌دڵنیا كردنەوەی دەوڵەت بوو. هەم بۆ ئەوەی رێ لە بەردەم ئەو بنبەستبوونەی سیاسەت بكرێتەوە، هەمیش بۆ نیشاندانی دڵسۆزی ئەوان، من ئەو بانگەوازییەم كرد، ئەوانیش بە پیر بانگەوازییەكەی منەوە هاتن و گەڕانەوە و دڵسۆزی خۆشیان نیشان دا. من دەستخۆشی لە هەمووان دەكەم، سوپاسی خۆمیان پێشكەش دەكەم. گروپەكانی ساڵی 1999 بەبێ ئامادەكاری هاتن. ئێمە ناهەقیمان لەئەوان كرد. رەوشێكی نادیار هەبوو. ئێمە ‌ئەو كاتە ‌گووتمان؛ بەڵكو دەوڵەت ئەو دەرفەتە هەڵسەنگێنێ. بەڵام دەوڵەت ئەوانی خستەزیندانەوە. ئۆجەلان ووتی، لەمەو بەدوا ‌بۆ چارەسەری 3 قۆناخ پێویستن.ئۆجەلان ئەوەشی بەبیر هێنایەوە كە ‌ئەو لە نەخشە ڕێی خۆیدا باسی ئەو قۆناخانەی كردووە، كە ئێستا دەولەت دەستی بەسەردا گرتووە. دواتر ئۆجەلان قۆناخەكانی بەمشێوەیە ‌دەستنیشان كرد: " قۆناخی یەكەمین؛ دەوڵەت تەواوی مافەكانی كوردان مسۆگەر بكات. لەمبارەیەوە دەبێت باوەڕی بە ‌ئێمە ‌بدات و ڕازیمان بكات، ئێمەش بۆ دەوڵەت ئەوە دەخەینەڕوو كەجوداخواز نیین. ئێمە ‌ئەوە ڕووندەكەینەوە كەجوداخواز نیین. لە قۆناخی دووەمینشدا ‌ڕایدەگەیەنین كەرێبازی توندوتیژی بەبنەما ناگرین و رێبازی توندوتیژی لەرۆژەڤ دەردەخەین. لەم قۆناخەدا دۆخی بێچالاكی هەبێت‌. شەڕ و توندوتیژی روونەدات. دەوڵەتیش چارەسەری دیموكراتی پەسند بكات، ئەو پێنج بوارەی كوردان كە من باسم لێیەوە كردبوو، رەچاویان بكات. پێویستە دەرفەت بدرێت كە كورد خۆی خۆی بەڕێوە ببات. بۆ ئەوەی ئەمە جێبەجێ ببێت پێویستە تەگەرەكانی بەردەمم وەلاوە بنرێن. پێویستە ئەو بابەتە بۆ ماوەیەكی درێژ گفتوگۆی لە سەر بكرێت. پێش ئێستا كاتێك كە دەمگووت پێویستە 90 رۆژ لایەنە سەربازییەكەی، 45 رۆژیش لایەنە ئاسایشییەكەی گفتوگۆی لەسەر بكەن، من دەمخواست باسی ئەمە بكەم. ئەم بابەتە هەروا ئاسان نییە. ئەگەر ئەوە جێبەجێ ببێ ، وەك قۆناخی دووەمین، كشانەوە بۆ دەرەوەی سنوور پێك بێت. قۆناخی سێیەمینیش ئەو باوەڕییەی كەوا دەوڵەت دەیدات، پێویستە لەرووی حقوقییەوە مسۆگەر بكرێت و بە گوێرەی ئەمەش دەستووری بنەڕەتی ئامادە بكات. پێویستە ئەو یاسایانەی هەیە ‌بگۆڕدرێت. ئەگەر دەوڵەت ئەوەی جێبەجێ كرد، ئەو كاتە گەڕانەوەش پێكدێت. پێویستە منیش لەم پێواژۆیەدا، بتوانم گوزارە لە خۆم بكەم. بۆ ئەوەی بتوانم ئەو چارەسەرییە ‌پێك بێنم، ئەوا دەبێت ئەمە بە بەرچاوی دەوڵەتەوە بكەم، پێویستە دەوڵەتیش بڵێت؛ منیش پشتیوانی لێدەكەم. لە نەخشەڕێی مندا، 10 پرەنسیپ هەیە. من لە نەخشەڕێدا، بەشێوەیەكی بەرفراوان باسی چارەسەری دیموكراتیانەم كردووە. رێبەری گەلی كورد عەبدوڵڵا ئۆجالان دۆخی هەنوكەییشی هەلسەنگاند و ڕایگەیاند كە لەم دۆخەدا ، پەكەكە دەولەت ، دەوڵەتیش پەكەكە تاقی دەكاتەوە.
ئۆجالان هەلوێستی ئاكەپەشی هەلسەنگاند و وتی زۆر بە پێی بەرژوەندی و ، حسابی خۆی مامەڵە دەكات.
  ئۆجالان رایگەیاند كە دۆخی هەنوكەیی دۆخی یەكتر تاقی كردنەوەیە ، پەكەكە دەوڵەت، دەولەتیش پەكەكە تاقی دەكاتەوە. ئۆجالان وتی دۆخی هەنوكەیی دیالۆگ نیە ، بەڵكو لە بەرامبەر یەكتر یەك تاقی كردنەوەیە. ئۆجالان هەلوێستی ئاكەپەشی هەلسەنگاند و ووتی: دەبێ ئاكەپە چارسەری دیموكراتی قەبوڵ بكات ، بەلام ئاكەپە زۆر بە پێی بەرژوەندی و حسابی خۆی مامەڵە دەكات ، بە هەموو شێوەیەك حسابی خۆی هەیە ، بە پیی هەلبژاردنەكانیش حسابی خۆی هەیە، لە راستی دا لە نێو دوڵەتیش دا لایەنگرانی چارەسەری هەن، هێزی حلمی ئوزكوك لە دەوری سەدا 30 بوو ، ئوزكوك چارسەری دیموكراتی ویست بەلام هیزی لاواز بوو، دیالۆگ لە گەڵ ئاكەپە دەستی پێنەكرد، لە كاتی ئوزال بە دواوە هەیە، پاشان لە كاتی ئەربەكانیش دا ئاگاداری هاتن ، پارتی ڕەفاش بە ئێمەی دەگوت ئەوانە نەتوانن پرسی كورد چارسەر بكەن، ئێمە دەتوانین ئەو پرسە چارسەر بكەین لە راستی دا كاردای ، كفرك ئۆغڵو و ئەوانە لایەنگری چارەسەری بوون ، بەلام ئەوانە بەشێكی دەوڵەت بوو. ئێستاش ئاكەپە دەیەوێ هەموو شتێك بكاتە ماڵی خۆی، ئەو ڕێیەی ئەوان هەڵیان بژاردووە پڕیەتی لە حساب و كتاب و نەخشە و پیلانە، قاتڵوعامەكانی سەركراوەی ئەرگەنەكۆنیش، بە هێندەی قۆناغی لە ناو بردنی نهێنی و نەخشە و پیلانەكانیان مەترسیدار نەبوو. بەلام ئێمە لە گەڵ دەولەت دا، بەڕاستی لە گەڵ دەوڵەت دا بۆ چارەسەری هەین. دەبێ دەوڵەت سیستەمێكی كە كورد تێیدا خۆیان بەرێوەبەرن و مۆدێڵی چارسەری دیموكراتی قەبوڵ بكات، من بانگ لە گەلی تورك دەكەم 80، 90 ساڵە پەردەیەكیان داوە بەسەرماندا، ئێمە پێكەوە ئەو پەردە هەڵدەماڵین، پێكەوە دەتوانین ئاشتی و دیموكراتی بێنین، هەمووش پێكەوە سەر دەكەوین، ئێمە لایەنگری چارەسەری دیموكراتین.
ئۆجالان لە دیدارەكەی دا باسی لە دۆزی ئەرگەنەكۆنیش كە داوای دۆسیەی ئەویشێان كردبو و وتی ، وەڵامی ئەوە دەدەمەوە. لە درێژەی قسەكانیشی دا وتی: من بەو كەسانەش دەلێم كە من وەك ئەرگەنەكۆن ڕاڤە دەكەن، تا ئێستا هەموو كارە چەپەڵەكانی ئەرگەنەكۆن من ئاشكرام كرد، ئەگەر دادوەر دروستە، با بێتە ئێرە، پێیان دەلێم كە ئەرگەنەكۆن چ نەخشە و پیلانێكیان هەبووە، هەموو كارە چەپەڵەكانیان پێ دەلێم، ئەرگەنەكۆن هەمێشە لە دژی ئێمە كاری كرد، با دادوەر ئەوە بزانێ، ئەرگەنەكۆن لە هەموو دەڤەرێك خۆی ڕێكخستووە، هەوڵی دا كە خۆیان لە نێو ئێمەش دا رێكخستن بكەن، كەسانێكی كە بۆ ماوەیەكیش ئێرەیان بەرێوەبرد، ئەرگەنەكۆن بوون، ئێستا نازانم ئەوانە لە كوێن، لە وانەیە ئەو كەسانەشی كە منیان دا بەزەوی دا و هەڕەشەیان لێكردم ئەرگەنەكۆن بن، بەلام ئەوانە هیچی بێ ئاگاداری دەولەت نەكراوە، لە وانەیە ئێستاش لێرە سەد مەترە دووری من بن، من ئەوە نازانم دەوڵەت دەزانێ.