ڕێفراندۆمی ١٦ی نیسان لەتوركیا چی دەكات و ئەم ئەنجامە چۆن بوو؟

پڕۆسەی ڕێفراندۆم تا ڕاددەیەكی زۆر بەبێ بەریەككەوتنی توند و پشێوی بەڕێوەچوو، لایەنە سیاسیەكانی بەژدار لەچاودێریكردنی پڕۆسەكە قبوڵی ئەنجامەكانیان كرد، سەرەڕای ھەبوونی گازاندە، بەڵام خەوش و خروقاتیش ھەبوون.

دەرئەنجامەكانی ئەم ڕێفراندۆمە لەھەڵبژاردنی داھاتوودا لەساڵی ٢٠١٩ دەردەكەون، بەھۆكاری ئەوەی كە (بەڵێ و نەخێر) زۆر لەیەكترەوە نزیكن براوە زەورووری دەنگی نەخێر دەبێت لەھەڵبژاردندا، جەمسەری براوە ئاكپارتی و ھاوپەیمانەكانیەتی، ئاكپارتی و خودی تەیب ئەردۆگان لەپێناو سەركەوتن لەھەڵبژاردنەكانی داھاتوو بۆ چەسپاندنی ئەنجامی ڕێفراندۆمی دەستوری جارێكیتر پێویستی بەدەنگی كورد دەبێت بۆ براوەی یەكەم، بۆ ئەم مەبەستەش دەبێ كورد ئاشتكاتەوە، چونكە بەپێی دەرئەنجامی ڕێفراندۆم ئاكپارتی ئەنكەڕەو ئیستانبۆڵ و ئیزمیرو ئەدەنەی دۆڕاند، ئەم شارانەش پارسەنگی ھەر ھەڵبژاردنێكن، واتا بەم ئەنجامە ئەردۆگان ئەگەر بیەوێ سیاسەتی خۆی و پارتەكەی بچەسپێنێت ئەوا بەریەككەوتنی توند دروست دەبێت و توركیا لەجیاتی بەرەو ھێز بەرەو لاوازی و ناھەمواری كۆمەڵایەتی وسیاسی و ئابوری زۆرتر دەبات.

ڕەنگە ئاكپارتی سیاسەتی نەرم بگرێتەبەرو پڕۆسەی ئاشتی دەوڵەت - پەكەكە دەست پێ بكاتەوە، بەھۆی تێكچوونی پڕۆسەی ئاشتی دەیان تەقینەوە لەتوركیا ڕویانداوە، خەرجیەكی زۆر چۆتە شەڕ، پەیوەندی دیپلۆماسی خەلەلی تێكەوتووە، بەھۆكاری ئەمەش كەرتی گەشت وگوزار زۆرترین زەرەری بەركەوتووە ھەربۆیەش ئەو ناوچانەی كەوتوونەتە سەر ھێڵە گەشتیاریەكان گۆڕانكاری ڕێفراندۆمیان ڕەتكردەوە.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەری سەپاندنی سیاسەتی توند زیاترە، چونكە بەسەرنجدان لەماوەی ڕابردوو تێڕوانین و كردەییەكانی دەوڵەتمان لەژێر ھەژموونی ئاكپارتی بۆ دەردەكەوێت، ئاكپارتی جیالەوەی كە دژایەتی ڕاستەوخۆ و بەردەوامی لایەنە بەرامبەرەكانی دەكات دژی ھەموو ئەو دەنگانەش ڕاوەستا لەناوخۆی پارتەكەیدا، كە دژایەتی گۆڕانكاری دەستوریان دەكرد.

دەنگی (بەڵێ) بەڕێژەیەك سەركەوت كە جێگەی مەترسی ئاكپارتی بێت لە ھەڵبژاردنی ٢٠١٩، ڕەنگە ئەگەر لەسەر ئەم سیاسەتەی ئێستا بەردەوام بێت كۆی پڕۆسەی سیاسی لە توركیا دەدۆڕێنێت بە گۆڕانكاری دەستوریشەوە.

لەبەرئەوەی بەدەرچوونی ئاكپارتی لەحوكمی موتڵەق حەتمەن دەستور دیسان گۆڕانی بەسەردا دێتەوە.

بۆیە ڕێژەی دەرچوونی دەنگی (بەڵێ) بە %٥١ ڕووی ئاكپارتی و ئەردۆگانی خۆش نەكرد، سەرەڕای ھەبوونی خروقات، زیندانی كردنی ڕێبەرە كاریگەرەكانی دەنگی (نەخێر)، دەركردن و گرتنی ئەوانەی بڕیاری ڕەتكردنەوەی گۆڕانكاری دەستوریان دەكرد و بانگەشەی نەخێریان دەكرد، ترساندنی خەڵك بە دەركردنیان لەكار، ئەمەش كاریگەری ئێجگار زۆری كردە سەر ئەنجامی ڕێفراندۆم.

دەگوترێ; ئاكپارتی بۆیە سەركەوتنی بەدەستھێنا چونكە دیموكراسی ڕەخساندووە كەكوردیش توانیویەتی سودی لێ ببینێ و بەشداری پڕۆسەی سیاسی و ئیداری توركیا بكات، كەچی حەقیقەت ئەوەیە كە دەبینرێت، ئەگەر مەترسیەكانی پەكەكە نەبێت بۆسەر دەوڵەت، ئەوا ئاكپارتی بەھیچ جۆرێ ڕێگە بەجوڵانەوەی مەدەنی كوردی نادات بەمجۆرە بەرفراوانە، كرانەوەی توركیاش پەیوەندی بەگۆڕانكاریەكانی دونیاو جڤاتی توركیاوە ھەیەو وەرچەرخان لەڕەئی تورك-نەتەوە درووست بووە، چونكە لەگرژی و شەڕی نێوان پەكەكە-دەوڵەتدا ھەم گەلی تورك قوربانی زیاتری لەخوێن و ھەمیش لەئابوریەوە لێكەوتووە.

دەگوترێ; ھەدەپە نەك تەنھا لەتوركیا بەگشتی بەڵكو لەناوچە كوردستانیەكانیش دۆڕا. ئەمە ڕەئی پارێزگارو دۆستانی دەستەڵاتی ڕەھایە.

بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە سەركەوتنی تۆماركرد، چونكە سەرەڕای ئەم ھەموو زەخت و زۆریەی كە لەدوای ٧ی حوزەیرانەوە لەسەر كورد ھەبووە ھێشتا نێوان (بەڵێ-نەخێر) ی بەڕێژەیەك كەمكرد كە چاوەڕوانی نەدەكرا، وەك بەشێك لەچاودێران و سیاسەتمەدارانی جەھەپە دەڵێن تەزویر كراوە، زەخت لەخەڵكی دەنگدەر كراوە، ئەگینا ئەم ڕێژە دەنگە بەبەڵێ نەدەدرا. بەشێك لەناوچە كوردیەكان دەنگی (بەڵێ)یان بەڕێژەی بەرچاو سەرخست، بەڵام ئەو ناوچانە زۆر بەمونەززەمی بەتورك كراون لەپێناو ئەم جۆرە پێشھاتانە، لەگشت شارە كوردیەكاندا تورك نیشتەجێیەو بەڕەسەن دەناسێنرێت وەكو عەڕەبی كەركوك، بۆ ئەوەی كاریگەری لەدەنگی ڕەھای كورد بكات.

دەگوترێ; ئاكپارتی دەوری ژیانەوەی ئیسلام و ئازادی پەیڕەوی دینداری ھێنایە كایەوە، كەچی بە٣٠ ساڵ بەر لەئاكپاڕتیش مسوڵمانانی توركیا مومارەسەی دینیان دەكردو ئیسلام بوونیان پەیوەستە بەمێژووەوە. سەرەوڕای ئەوەی لەسەردەمی ئاكپارتیدا بەفەرمانی ئەردۆگان دەیان مزگەوت وێران كران و سەدان دینداری مەدەنی بێ دیفاع كوژران.

دەگوترێ; لەسایەی حوكمی ئاكپارتی بژێوی ژیان و داھاتی كەسی گەلی توركیا بەرزبوەوە، كەچی بەرلەئاكپارتی دراوی توركی بەم ڕێژە زۆرە دابەزینی بەخۆیەوە نەبینیوە.

دەگوترێ; لەحوكمی ئاكپارتیدا پەیوەندی نێوان توركیاو ھەرێمی كوردستان پتەوبووەو باشوری كوردستان كەوتە قۆناغی بوژانەوەی ئابوری كەئەمەش كاریگەری لەدەنگی كورد بۆ (بەڵێ) كرد، كەچی لەماوەی حوكمی ئاكپارتی زۆرترین زوڵم لەباشوری كوردستان كراوە، سەروەتی باشور بەتاڵان بەرەو توركیا گوێزرایەوە، كەلەھەر بەرمیلێك نەوتی ھەرێم %٤١ بۆ توركیا دەچێت، پشتی پارتێكی كوردی گرتووەو شەڕی بەرژەوەندیە گشتیەكانی گەلی باشورو پارچەكانیتری پێدەكات، لەھەر پرسێكی چارەنوسسازی ھەرێمدا بەڕاستەوخۆیی دژایەتی دەربڕیوە، بۆیە بەڕوونی دیارە كەئەو پەیوەندیەی نێوان ھەرێم و توركیا زەرەری زۆر زیاتر بووە لەقازانج.

دەگوترێ; ئاكپارتی دەوڵەت بۆ چەند ھەرێمێكی نیمچە خۆسەری دابەش دەكات، بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە كە ئاكپارتی لەسایەی حوكمی پەرلەمانیدا شارەوانیەكانی بەكارتۆن كردن و سوڵتەی ڕەھای والی گێڕایەوەو ڕاستەوخۆ بەستنیەوە بەناوەندی بڕیاری سەرەك كۆمار.

دەگوترێ; ئاكپارتی دوای گۆڕانكاری دەستوری وڵات بەرەو دیموكراسی و كرانەوەی زیاتر بەرەو مەدەنیەت دەبات، كەچی ھەر زوو سوپاو دادگاو پەرلەمان و میدیای بەحزبی كرد، گشت دەزگاكانی خستنە خزمەتی سیاسەتەكانی، سەرۆكایەتی وڵاتی بەخواوەند كرد، بەرلە ڕێفراندۆم ھەنگاوی فەزڵكردنی بڕیاری حزبی بەسەر گشت كایە ئیداریەكان نا، باری نائاسایی ڕاگەیاندو قۆناغ دوای قۆناغ درێژی دەكاتەوە كەئەمەش بەشێك بوو لەوەسیلەی سەرخستنی دەنگی (بەڵێ) بۆ ڕێفراندۆم.

بۆیە ئەم گۆڕانكاریانەی دەستور توركیا بەرەو ئارامی و ھێز نابەن، وە كوردیش ئەركی وەدیھێنانی داخوازیەكانی قوڕستر دەبێت.