چیـرۆکی ریالـیزمی لە وێـژەی منـداڵان

وێـژەی ریالیزمی رەوتـێکی وێـژەییە. گوزارشت لە راستییەکان دەکات، وێنای ئەزموون و رووداوەکانی ژیـانی رۆژانـەی مـرۆڤـەکان دەکـات. وەک ئەوەی کە لە ژیـانی راستیـدا هـەن. وێـژەی ریالـیزمی بەشـێکە لە بـزووتنەوەی هـونـەری ریـالـیزمی، کە لە سـەدەی نـۆزدەیـەم لە فەرەنسادا سەری هـەڵـدا، دوایش لە هەمـوو جـهـانـدا بڵاوبـۆوە. هـۆکاری سەرهـەڵـدانی ریالـیزمی وەک کاردانەوەیەک بەرانبەر بە رۆمـانسـیزم و ئایـدیالـیزم، کە لە سەدەی هـەژدەمـدا دەسـتیان پـێکـرد. وێـژەی ریالـیزمی شـێوازێکی نـوێی نـووسـینە. نـەوەیـەکی نـوێی نووسـەرانی ناسانـد، کە کـاریگەرییـان لە وێـژەدا هـەیە. 

لە سەرەتای وێـژەی منـداڵانـدا، چـیرۆکی فـۆلکلۆری و مـیللی و ئەفـسانە و داستانەکان کە پـڕن لە کـاری لە توانـابەدەری، سەرەکـێشی، جـادوویی، نـامـۆیی، زاڵـبوون بەسـەر وێژەی منداڵاندا. دوایش حیکایەت و چيرۆکی چەڤەنگی بە زمانی ئاژەڵان و باڵندەکان و رووەکەکان و شتە بێگـیانەکان، کە وەکو چـیرۆکی هـێمایی و ئەنـدێشەیی و خۆشنوودی دەرکەوتـن.  وردە وردەش چـیرۆکی ریالـیزمی کە بە ئینگـلیزی (ریالیستس فـیکشون)ە بۆ منـداڵان دەرکـەوت و بـڵاوبـۆوە. کە بـابـەت و رووداو و کارەکـتەرەکـانی لە راسـتی و لە ژیـانی بـاوی رۆژانـەدا وەرەگـرێـت. 

چـیرۆکی ریالـیزمی منـداڵان (چـیرۆکی رووداوی راستی) ئـەو چـیرۆکانەن کە روودا و بەسەرهـاتەکانی منـداڵان، دەبـن بە ئیـلهـام بۆ چـیروکنووسانی منـداڵان. دەبنە هەوێنی بابەتـەکـانی چـیرۆکەکانیان. بیـرۆکـەکـانی چـیرۆکەکـانیان لـە ژیـان و ژیـنگەی راسـتی منـداڵانەوە وەردەگرن. ئەو بابەتانە لەخـۆدەگرن، کە پەیوەنـدییان بە ژیانی منـداڵانەوە هـەیە، منـداڵان لە ژیانی رۆژانەیاندا لەگەڵـیانـدا دەژین. چـیرۆکنووسان تەنیا هەنـدێک رووداوی سادەیـان بـۆ زیـاد دەکـەن، لـە فـۆرمێکی وێـژەیی هـونەریـدا دایان دەڕێـژن.  ریـالـیزمی لـێرەدا، ریالـیزمیـیەکی فـۆتـۆگـرافـیـیە. نـەک تەنیا ریـالـیزمی رووداوەکـان. کـە تـێیـدا نووسەر رواڵـەتێک لە رواڵـەتەکـان لە سنووری تـوانا ئاساییەکـانی منـداڵان وێنەدەکات. یا لە ژینگەی منـداڵانەوە رووداوەکان سەرچـاوە دەگرن. دەشێـش هەنـدێ لە چیرۆکە ریالیزمییەکان بۆ منداڵان، زادەی ئەندێشە و بیرۆکەکانی چیرۆکنووسان بن. و بە خـەیـاڵ چـیرۆکـە ریالـیزمییەکانیان بۆ منداڵان داڕشتووبـن، بە شـێوەیەکی ئەوتـۆ کە منداڵانی خوێنەر وا هـەست دەکەن کە رووداوەکان و پاڵەوانەکان و کارەکتەرەکانی چـیرۆکـەکان راستـین. ئەمـەش دەکـەوێـتـە سـەر تـوانـا و لـێهـاتـوویی و ئەزمـوون و داهـێنانی چـیرۆکنووسان. کەواتە ئەوە ناگەیەنێـت کە ئەندێشە و خەیـاڵ لە چـیرۆکە ریالیزمییەکاندا شوێنیان نەبێت. بەڵکو خەیـاڵ هەوێنی هەمـوو بابەتە وێـژەییەکان و زانستییەکان و داهـێنانەکانە.

ئەم کورتە چـیرۆکە ریالـیزمییانە بۆ منـداڵان، لە ناوەڕۆکـیانـدا چەنـدیـن شـتی باش و جـوان و ئامانج و مەبەست و پەنـدی سوودبەخشیان لەخۆگرتوون. کە منـداڵان فێری رەفتار و هەڵسوکەوتی دروست دەکەن، تا لە ژیـانیانـدا بەکرداری جـێبەجـێیان بکەن. دەکـرێـت ئـەم چـیرۆکە ریالـیزمیـیانە، وەک مامـۆسـتایەکی باش بۆ منـداڵانی تـەمـەن بچـووک هـەژمـار بکـرێـن. لە راستیـشدا، بەشـێکی زۆری چـیرۆکـنووسانی منـداڵان، مامـۆسـتا و پەروەردەکـارن و ئاشـنای ئـارەزووەکـان و جـیهـانی بەریـنی منـداڵانـن. 

شایەنی باسیشە چیرۆکە ریالیزمییەکانی منداڵان، تەنیا لە بابەتگەلـێک پێکـنەهـاتوون کە پەیـوەنـدییان بە ژیـانی راستیی مـرۆڤ و کەسایەتییە مرۆڤـییەکانەوە یا پاڵـەوان و کارەکتەرەکانیان هـەبێت، یا دەبێت تەنیـا مـرۆڤـبن، ئەمە مەرجـێکی سـنووردار نیـیە. بەڵکـوو هـەنـدێک جـار وا روودەدات کە نـووسـەرانی وێـژەی ریالـیزمی منـداڵان، بۆ نووسینی چـیرۆک بـۆ منـداڵان، پەنـا بـۆ فـێـڵە وێـژەیـیەکـان و بۆ شـێوازه هـونەرییە رێـککەوتـووەکان بـەرن. وەک بەکـارهـێنانی ئـاژەڵ و بـاڵنـدە و رووەک یان شـتە بێ گیـانەکـان، وەک هـێمـایەک لـە بـری مـرۆڤـەکـان و کـێـشـە و پـرسـە راستـیـیەکـان و خەسـڵەتە جـوان وناشـیرینەکـانیان، کە بە شـێوەیـەکی نـاڕاسـتەوخـۆ، گـۆزارشـت لە مەبەستەکانیان دەکـەن. بۆ نمـوونە: گـۆرگ هـێمای دڕنـدەیی چـاونـەزێـڕییـە، رێـوی هـێمای فـێـڵـبازی و زۆرزانییە، شـێر هـێمـای زۆردارییە، چەقـەڵ هـێمای چـڵـێسییە، سـەگ هـێمـای بە ئـەمـەکـیـیە، کـونـدەپـەپـوو هـێـمـای دانـایـیـە، مـەڕ هـێـمـای بـێ دەسـەڵاتـیـیە، مـار هـێمای بەدکـارییە،....هـتـد. 

پاڵەوانی لە توانابەدەریش، تەنیا لە چـیرۆکە ئەنـدێشەیی و فـۆلکلـۆری و لە چـیرۆکە وێنەدارەکانـدا ناژیـن. لە هەمـوو شـوێنەکـانی ژیـانی رۆژانـەی دەوروبـارەمـان هـەن. 

سەرهەڵـدانی وێـژەی ریالیزمی لە وێـژەی منداڵاندا، رەنگە لە بنەڕەتـدا وەرچەرخان و شۆڕشێک بێت، لە دژی لافاوی زاڵبوونی چیرۆکە ئەفـسانەییەکان و داستانەکان و ئەو چـیرۆکانە بێـت، کە بابـەتەکـانیـان، بە دەوری شـا و شـازادەکان و میـر و میـرزادەکان یان بە دەوری جنـۆکە، دێـوودرنـج، مەڕنەمووکە، رمووزن، لـۆژەند، شەوە، شومقـار، ئەژدیهـا، جادۆگەران، چەرخوفـەلەکی ئەفـسووناوی، شتی پـڕوپـوچ، دەعـبای سەیری خـەیـاڵـیدا دەسـووڕێـنـەوە. بـانـگەوازێـکە بۆ گـۆڕیـنی ئـەو چـیرۆکـانە، بـەو چـیرۆکە راستییانەی کە بابەتەکـانیان بە دەوری خەڵکی ئاسایی و چینە میللیەکاندا دەسوڕێنەوە. باس لـەو بابەتـانە دەکـەن، کە لە ژیـانی رۆژانـەی راستی و رووداوە بەردەوامەکـانی ئێستا وەرگیراون. ئەوەی کە زیاتر ئەم بـزووتنەوە ریـالـیزمییەی شیرینتر و بەهـێـزتر کردووە، بوونی رەخنەی وێژەییە لە ناوەڕۆکی لەو چیرۆکە فۆلکلۆری و ئەفسانەیی و داستانەکانە، کە بەشێکی زۆریـان بۆ ئەم سەردەمە ناگونجـێن و مەبـەست و بایەخـیان کـاڵـبوونـەتـەوە. بـۆیـە بەشـێکی زۆری نـووسـەرانی وێـژەی منـداڵانی ئەم سەردەمـە، پێیانوایە، کە ئەڵـتەرناتیـڤی ئەو چـیرۆکانە، چـیرۆکی ریالـیزمییە بۆ منداڵان. کە لەگەڵ رەوتی ژیـانی ئەم سەردەمـەدا گـونجـاون و بەهـا و پـرەنسیـپی بەرزیان لەخۆگرتـوون. نـوانـدنی ژیـان و ژینگەی منـداڵان وەکـو چـۆن لە راسـتیدا هـەن. منـداڵان دەتـوانـن بە ئاسانی لـێـیان تـێـبگەن.

بەشێکی زۆری ئەو چـیرۆکە ریالـیزمییانە، رەنگـدانەوە و کاریگەریی ئەرێنییان لەسەر کەسـایـەتی منـداڵان هـەیـە یا دەبـێـت. بـە پـێچـەوانـەی بەشـێکی زۆری ئـەو چـیرۆکـە ئەفـسانەیـیانەوە، کە رەنگە کاریگەریی نەریـنی و رەنـگـدانـەوەی خـراپـیـان لە ژیـانی ئەمـڕۆ و داهـاتـوویانـدا هـەبێـت. وەک پشتبەستن بە میـتافـۆر و چارەسەری نەبـینراو، مـەیـلی تـونـدوتـیژی و شـەڕانـگـێـزی، تـەم و مـژ، ئـاڵـۆزی و خـەیـاڵـڕێـسی تـێـیانـدا. لەوانەشە تێـڕوانین و تێگەیشتنەکانی منـداڵان بۆ راستییەکان بشێوێنن. لە کاتێکـدا کە چیرۆکە ریالـیزمییەکان بەشداری لە ئامادەکردنی منـداڵان بۆ ژیان دەکەن و یارمەتییان دەدەن کە بە راستییەکان ئاشنابن و بیانگونجـێنن بۆ تێکەڵبوون لەگەڵ کۆمەڵگاکەیاندا.

ئەمەش ئـەوە ناگـەیـەنـێـت، کە هـێـڵی راسـت و چـەپ بەسـەر چـیرۆکە فـۆلکـلۆری و ئەفسانەیی و داستان و چـیرۆکە میلـلییەکـانمانـدا بۆ منـداڵان بهـێنـین. کە بەشـێکـن لە سامانێ کەلەپـووری وێـژەیی نەتەوەییمان و شانـازییان پێوەدەکەین. بێگـومان وێـژەی تـازەی کوردیـمانـن. لەسەر پەرگەمـای وێـژەی کـلاسـیکـی کوردیـمـان چـنراوە.

چـیرۆکی ریالیزمی گرنگـترین جـۆرە لە جۆرەکانی چـیرۆکی منداڵان. هەموو رەهەنـدە پەروەردەیی و فـێرکاری و نیشـتمانی و کومەڵایەتی و زمانی و رەوشتی لەخۆدەگرێـت. 

زمـان و خەیـاڵ دوو رەگەزی گرنگـن، لە رەگەزەکانی چـیرۆکی ریالـیزمی. زمان وەک کەرەسـتەیـەکی دەربـڕیـن و گـوزارشـتکـردن و داڕشـتـن. خـەیـاڵـیش دەبـێـتە رشـتەی بەیـەکەوە بەستـنی رووداوەکـان و پەیـوەنـدیی نێـوان کارەکـتەرەکـانی چـیرۆکەکـان. 

لە وێـژەی منـداڵانی کورد دا، نموونەی چـیرۆکی ریالـیزمیـمان زۆرە. ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، کە چـیرۆکـنووسانی منـداڵانی کوردمـان، درکـیان بـە گـرنـگی ئـەم جـۆرە چـیرۆکە لە وێـژەی منـداڵانـدا کـردوون.

چـیرۆکی ریالیزمی بۆ هەموو قـۆنـاغـە تەمەنییەکـانی منـداڵی دەگونجـێت. بە مەرجێک توانا و زمـان و فـێـربوون و وەرگرتـن و ئارەزووەکان و سایکـۆلـۆژی قـۆنـاغـانی ئەو تەمـەنە منـداڵـییە لەبەرچـاو بگـیرێـن، کە چـیرۆکە ریـالـیزمییەکـانیان بۆ دەنـووسرێـن. بەڵام زیـاتر بۆ دوا قـۆناغی منـداڵی و سەرەتای هەرزەکاری گۆنجاوترە. کە حەزدەکەن دەربـارەی ژیـانی دەوروبەریـان و سـروشت و ئـاژەڵان و زانیـاریی جیـاوازتـر بـزانـن. 

یەکـێک  لە گەورەتـرین بەهـاکانی چـیرۆکی ریالـیزمی بۆ منـداڵان، ئەوەیە کە زۆرێک لە چـیرۆکە ریالـیزمییەکـان، رێـگە بە منـداڵان دەدەن کە کارەکـتەرەکـانی هـاوتـەمەنی خـۆیـان بنـاسـن کـە ئـارەزوو و کـێـشەی هـاوشـێوەیـان هـەیە. منـداڵان زۆر حەز بە خوێنـدنەوە دەربـارەی کەسانێک دەکـەن، کە بتـوانـن لـێـیان تـێـبگەن و لە کەسایەتی خـۆیـانەوە نـزیکـبـن. 

چـیـرۆکی ریـالـیزمی بـۆ منـداڵان، هـۆکـارێکی گـرنـگە بـۆ بەرفـراوانکـردنی ئاسـۆی ئەنـدیـشە و بـیر و هـزری منـداڵان، بـۆ فـێربـوون و بـۆ نـوێـخـوازی و بـۆ داهـێـنان. 

پێـویستە ئـەوەش بـزانیـن، مـەرج نیـیە کە هەموو چـیرۆکـێکی ریالـیزمی نـووسـراو، گـونجاوبـێـت بۆ منـداڵان. پێـویسـتە نـووسـەرانی چـیرۆکی ریـالـیزمی بۆ منـداڵان، لە گواسـتـنەوەی رووداو تـونـد و تیـژی و کەلـەڕەقی و لەخـۆبایـیـبوون و لە کـارەساتی ئازاردەر و کۆتـایی تـراژیـدیـای تـاڵ و لە بێ هـیوای و لە رەشـبیـنی دووربـکەونەوە. چـونـکـە کاریـگـەری و رەنـگـدانـەوەی خـراپیـان  لەسـەر دەروونی منـداڵان دەبـێـت. پێویستە لە شێوازی ئامۆژگاری وشک و پەنـدێـری و رێنمایی تەڵـقـین ئاسایش نەبـن. کە منـداڵان وەرسـت و بـێـزار دەکـەن و هـیچ چـێژ و خۆشـیـیەکـیان لـێوەرناگـرن.

لە کاتی نووسینی ئەم بابەتەمـدا، چەنـد چـیرۆکێکی ریـالـیزمی چەنـد چـیرۆکنووسێکی ناسراوی کوردمان لە بواری نووسینی چیرۆکی منـداڵان خوێندەوە. بەداخەوە کە پـڕن لـە هـەڵـەی زەق و لە وشـەی نەشـیاوی وەک: دزی، درۆ، فـێـڵ، ساخـتە،..هـتـد. مـن پێموایە، بەکارهـێـنانی ئەم جـۆرە وشەگـەلە لە چـیرۆکی ریـالـیزمی منـداڵان نابەجـێـن. 

پێـویستیشەە کۆتایی چـیرۆکە ریالـیزمییەکان بۆ منـداڵان، بە کۆتاییەکی تـراژیـدییا و بە ناخـۆشی و رەشـبـینی و بێ هـیوای و شکـستی کۆتـاییان نەیـەن. بەڵکـو بە خـۆشی و شـادی و بە سەرکەوتـن و هـیوا و گەشـبیـنی و گەیشـتن بە ئامـانج کۆتـاییـان بێـت.