نەبوونی کارەبا چییە؟ (مفهوم - تێگەیشتن - Concept)

به رای به ندە ، دوبارە بوونه وەی رووداوەکان به هه رهۆکاریک بێت له لایه ن مرۆڤه وه بێت یا سروشته وە،  لە چه ند جار زیاتر لە کات و شوینی جیاوازا ئه بێته دیارده.وەهه رکاتێک چه ند دیاردەیه ک  له گە ڵ یه کا  

ئاوێته ئه بن مفهوم /تێ گه یشتن / دروست ئە بێت ئه بێت  .

بوون یا دەرکە وتنی هه ر دیاردە یکی ماددی /تکنۆلی جی به هه موو جۆرولایه نه کانیه وە  وەک به رهه م هێنانی وزە یا به رووبوومی کشتووکاڵی و خۆراکی به جۆره ها تەکنیکی جیاواز، وە یاخود  معنوی بۆ نمونه وەک دیاردە کۆمه ڵایه تی، سیاسی وه ئابوووریه کان  وە هه تا نه مان ، دیارنه مان وە کە می دیاردەکان په یوەندیان به چه نده ها هۆکارە وە هه یه ، که به یه که وە تێ گه یشتنی تازە دروست ئه که ن . له م روەوە ، نه بوونی کارەبا په یوەندی به کۆمه ڵێ دیاردەو رە هه ندی سیاسی ،کۆمه ڵایه تی ،ئابووری وە هه تا دەرەنیه وە هه یه ،که به یه که وە هه مووی ئه نجامه که ی نه بوونی کارەبایه.

له سه رئاستی هه ر وەڵاتێک که  کارە با نه بێ ته نها دوو هۆکارهه یه ،یا توانای به رهه م هێنانی کارە با نیه له به رنه بوونی که رەسه ی به رهه م هێنان وە خه راپی به ریوە بردن یان که رە سە هه یه وە تواناش هه یه ، به لام به هۆی گەندەڵی و نەبوونی هه ستی به رپرسیاریه تی نیشتیمانی وەک ئێستای عێرا ق پێویست نیه ،که ئه ڵێین پێوست نیه به م مانایه نا که هه رپێویست نه بێ چونکه کارە با ئە مرۆ بۆته پێویسته یه کی ژیانی به لام مه به ست ئاستی پێویستیه که یه.

به ڵێ له سه رئاسی به کارهێنانی وزە له مال و دەزگاکان پێویستی هه یه  /که هه تا بۆئه م  ئاسته ش ،واته  پێویستی بچوک وەک ڕوناک کردنه ، گه رم کردنه  یان سار کرنه وە بۆ ناو ماڵ و دەزگاکانیش زۆرکه م هه یه وبه ش ناکات، ناچار خه ڵک که ڵک له موه لیده ی تایبه ت یا ئه ههلی وەرئه گرن/ به ڵام به کار هێنانی  کارەبا بۆ چه رخاندنی مه کینه ی پیشه سازی و به رهه م هێنان ی گه ورە ی پێویست بۆ نیشتیمان پێویست نیه. وە ئه وەی کە ئه بێ زۆر جێگه ی تێرامان و باس بێت له  سه ر ئاستی سیا سی ،نه ته وەی و نییشتیمانی ،ئابووری وە هه تا دەرونی وکۆ مە ڵایه تی ئه مه یه ،که هه تا به رپرسان له مه رچارە سه رکردنی رەوشی نه بوونی کارەبا ته نها له سه رئاستی به کارهێنای بچوک هه وڵ ئه دەن.

هه ر لە دوای روخانی ڕژێم له ۲۰۰۳ ەوە دیاردەی که می ونه مانی زۆربه رهه می نیشتیمانی په یدا بوو هه ر له به روومی خۆراکی. کشتوکالی تا کالای پیشه سازی بچوک وگه وره ،که وردە وردە بۆ پڕ کردنه وەی پێویستی بازار پشت به هاورده کردن به سترا .که له ماوەیه کی که ما جۆرەها کالای خۆراکی وکشتووکاڵی وە پیشه سازی بازارەکانی عێراقیان پر کرد تا گه یشت به هاوردە کردنی کارەباش له دەروە به دیاری کراوی له ئێرانه وە.  به ناو پارته سیایسه کانی عێراق، بۆ مه به ستی بازرگانی کردن به هه موو کالا پێویستیه کانی ژیان  به هاوکاری وەلاتان به رهه می خۆمالیان ته واو لە ناو برد،هه تا بۆ نمونه سامانی خورما که سه ر دەمانێک عێراق له پێشە نگی وەلاتانی به رهه م هێنه ربوو ئێستا له ده رەوە هاوردە ئه کرێت.

که م بوونه وەی به رهه می نیشتیمانی به تایبه تی کارەبا په یوه ند ی هه یه به هه ڵوەشان ونه هێشتنی دیاردەی پیشه سازی نیشتیمانی،چونکه به شی هه ره زۆری کارخانه ودامه زراوە پیشه سازیه نیشتیمانیه کان فرۆشران یا داگیرکران لە لایه ن دە سەڵات دارانی تازەی عێراقه وە به ناو وە کە رتی تایبه ت ،بەلام به شی هه رە زۆریان بۆ مه به ستی بازرگانی به کارهێنران نه ک به رهه م هێنانی پیشه سازی ،هه لبه ته ئه م حاڵه بۆ کوردوستانیش هه روایه .بۆیه ئێتر کارەبا بۆ به رهه م هینانی پیشه سازی پێویست نه ما ،چونکه ته واوی کایه ی ئابووری جگه له فرۆشتینی نه وت لە سه ر ئاستی عێراق که تا ئێستاش فرۆشتن و داهاته که ی ئه چێته سندوقی دە ولەته وە به رووە که شی چونکه هه ردوای ئه وە له که نه ڵه کانی گه ندەڵی به فیڕۆ ئه درێت، بۆ نمونه تا ئێستا له ماوەی ئه م ۲۰  ساڵه ی رابدروو ٥۰ ملیارد دۆلار بۆ که رتی کارەباته رخان کراوە ،که ئه توانرا بری کارەبای ۲ وەلات به ستانداری ژینگه دۆستی به ر هه م بهێنرێت،به لام وەک ئه بینری به شی رووناک کردنه وە ش نیه. ته واوی کە ر ت و جومگه کانی ئابووری لە نیشتیمانیه وە بوون به ئابووری ملیشیا له سه ر هه موو ئاسته کان، وە میلشیاش به گویرەی به رژەوەندی ملشیایی خۆی کایه ئابووریه داگیر کراوەکانی به کار هێنا وە به کار دێنێت *

فه رهه نگی به کاربردن وبه لاش خۆری له بری به رهه م هێنان وکارکردن بۆته دیاردە له سه رهه موو ئاسته کان وە له نا و هه موو چینه کانی کۆمه ل له هه مووعێراق وە به تایبه ت له کوردوستان. بۆ نمونه کارکردن له که رتی کشتووکال ،که سه دەمانیک شوێنی کاری سه دەها هه زار که س بوو له سه ر ئاستی کوردوستان وە ملیونها که س لە سه رئاستی عێراق ،که توانای به رهه هێنانی به شی زۆری که ره سه خۆراکیه کانیان هه بوو،به ڵام ئێستا که رتی کشتوکال که مترین ڕێژەی هێزی کارله خۆ ئه گرێ، وە له هه موش تراجیدی تر ئه وەیه ، که هه تا  زۆری ئه و خه ڵکه ی که له گووندە کان ئه ژین  به شی خۆشیان به رهه م ناهێن،وە بۆ پێویستی خۆراکی ڕۆژانه ی خۆیان کالای هاوردە کراو ئه کڕن، بۆ نمونه به رهه مه شیرە مه نیه کا، گۆشت ،هێلکه ، پیاز،په تاته،ته ماته وە میوەجا تی هاوردە کراوی ئێرانی ، تورکی وه سعودی تا ئه گاته کالای خۆرکی ئه وروپی و زۆر شوێنی تر٠

نه بوونی سته می سیاسی وئابووری جێگیر. وەن بوونی سسته می دادوەری ، دڵنیا نه بوون له داهاتوو که  چی لێ دێت وە له هه مووشی گرنگ تر باوەرومتمانه نه بوون به دە سه لات دارانی ئێستا وە هه رە ها چه نده ها دیاردەی دەرونی تر که له دوای ڕوخانی به عس په یدا بوون به هۆی شکستی دە سه ڵات دارانی تازه له فه راهه م کردنی سسسته میکی سیاسی و ئابوووری ته ندروست، که هه موو ئه مانه بوونه ته هۆکاربۆ سه رهه ڵدانی چه ندەها دیاردە و مفاهیمی تازە له سه ر هه موو ئاسته کان ٠

وە ئه وەی که به راستی جێگه ی سه رنجه ئه وه یه ،که به ناو به رپر سانی وە ڵات له سه ر هه موو ئاسته کان بۆ خۆشیان متمانه یان به ده سه ڵات وداهاتووی ژیان وده سه ڵاتی خۆیان نیه ، وه خۆیان به میوان ئه زانن ،ته نها شتیک که ئه وانی به م وەڵاته وە به ستۆته وە دۆلار په یدا کردنه وە به کار هێنانی ده سه ڵاته بۆ ئه م مه به سته تا ئاستی نه فرەت تا له ده رەوی وەڵات سه رماه گوازری پێ بکه ن،واته ئه مانه دەروەی وەلات به شوێن و وەڵاتی راستی خۆیان وماڵ ومناڵه کانیانی ئه زانن بۆ داهاتوویان نه ک عێراق وکوردوستان.

هه رله به رئه مه ش ،زۆربه ی هه رە زۆری به رپرسان جگه لەوەی کە خۆیان لە وەلاتانی ترهاولاتین ومافی مانه وەیا ن بە پارە مسۆگه رکردوە ،هه تا بۆ مناله کانیشان هه مان جۆر لە دەروە ئایندەیان بۆ دروست کردون لە سامانی تاان کراوی وەلات،هه تا  زۆربه یان تا مناله کانیان رەگه زنامه ی وەلاتیکی تر وەربگرن ژنه کانین بۆمنال بوون رەوانه ی ئه ووەلاتانه ئه که ن که به هۆی شوینی لە دایک بوون بتوان رە گە زنامه ی ئه م وەلاتانه وەربگرن .

په یدابوونی دیاردەی خۆ به میوان زانین لە وەلات لە لایه ن به ناو بە رپرسانەوە له ئه مە وە سەرچاوەی گرتوە ،کە له بری دەسەلات ودامه زراوەی نیشتیمانی په یدا بوونی دیاردەی دامه زارەوی مراجعی دینی و سیا سیه ،که ئه م مراجیعانه له سە روی هه موودە سەلاتیکە وەن، بۆیه هه ر هه وڵیکی دیمۆکراتیزە کردنی سسته می سیاسی و کۆمه ڵگا  به بوونی ئه م مراجیعانه ناتوانێ ئه نجامی هه بێ.

هه ڵبه ته جگه له مراجیعی دینی ،هه تا به ناو حیزبی سیاسیش نیه ،گه وەرە یا بچوک که بۆخۆی مه رجه عیێکی دروست نه کردبیت بۆ رەوایه ت دان به مانه و جا له هه ڵبژاردن دەنگ بینیت یان نا گرنگ نیه ، گرنگ دامه زراوە وبنکه و میدیای خۆیان کارئەکات له سە رماڵی گشتی به شێوە یه کی مسۆگه ر،بۆیه زۆربه شیان باکیان به هه ڵبژاردن نیه دەنگ بێنن یان نا ،تا س و حەمامیان هه ربه ردوامه و گه رمه، ئه مه ش وای کردوە ،که خه ڵک تووشی نا ئومیدی  بیت لە هه ربه رەو پێش چونیک. چونکه هه ریه که  له م مراجیعانه پشت ئه ستورن به م حکومه ته میلشیایه که دروستیانکردوە به هاو به شی مراجیعی تر، وە لە لایان

نه ک هیچ رە هه ندیکی نیشتیمانی بایه خی نیه ، به ڵکو هه رچی ره هه ندی نیشتیمانی هه یه ئه که نه قوربانی خۆشیان .وە هه تا به رپرسانی به ناو حکومه ت له به رامبه رمراجیع بی دە سەلاتن بۆ نمونه سودانی کە سه رۆک وه زیره ده سه لاتی که سیکی نزیک له مراجیعه کانی نیه.   **

خاڵی هاوبه شی ئه م مه ڕاجیعانه قۆرخ کردنی ده سەلاتی سیاسی وئابوریه به هاو به شی بێ له به ر چاو گرتنی به رژه وەندی خه ڵک ونیشتیمان ، وە هه رکاتێکیش ناکۆکی له سه رده ست که وتی زیاتر په یدا بوو له نێوانیان ئه وا کێشه وناکۆکی وشه ڕه کانیان ئه که نه بابه تی ئایدیۆلۆجی نیشتیمانی وە شه ڕه که به خه ڵک ئه که ن وە دوبارە خه ڵک ئه بێته وە قوربانی ،واته شه ڕ وئاشتی ئه م مراجیعه سیاسی و دینیانه بۆ خه ڵک مه ینه ته وئه بێ باجه کی بدات،که ئە م رە وشه له  میێژووی دنیا یان نیه یا زۆر دە گمه نە.

سه رئه نجام،ئه مه روون ئه بئته وە ،که تێ گه یشتن/مفهومی نه بوونی کارەبا وە هه ر پێیوستیه کی تر له وەلات ته واو به ستراوەته وە به کۆمه ڵه دیاردیه ک ،  که به هه رهۆیه ک بێت دروست بوون وسه ریان هه ڵداوە ،وە بۆچاک کردنی ئه وتێ گه یشتنه، وە بۆچاک کردنی رە وشی به رهه م هاتووی ئه م تێ گه یشتنه  پێویسته ئه م دیاردانه نه هێلرێن که ئه م تێ گه یشتنه یان دروست کردوە، وە به چ ڕیگایه ک ،ئه مه ش بۆخۆی پرس وبابه تیکی ترە، هی ئێستا نیه  .