هونه‌رله‌ ڕوانگه‌ی(نیچه‌)وه‌

له‌ یادی سه‌د ساڵه‌ی یه‌که‌می (وفاە) ی فریدیریك نیتشه (25 غشت 1900م) ته‌نها وه‌ک سه‌ر ئه‌نجام بۆ رقه‌ ی ئه‌و پیاوه‌ مه‌زنه وه ک ‌ "أرنست هیمنغوای"له‌ یه‌کێک له‌ نامه‌کانیدا که‌ بۆ هاوڕێیه‌کی نوسیوه‌ ، به‌ر له‌وه‌ی ژیان له‌ده‌ست بدات ،ده‌ڵێت :"لقد عشنا زمنا جمیلا رغم كل شیو...". 

نیچه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌دا هه‌ردووتایپی جدیی و ته‌عبیری له‌ یه‌کدا :دانایی و چامه‌ .که‌ ئه‌م دووتایپه‌ له‌ تێوری فه‌لسه‌فه‌ی نوێوه‌ هاتوون،‌ ڕێگه‌ ده‌ده‌نه‌ ڕووخسارێکی تر له‌هه‌ر بیریارو بیرێکی تر

.هه‌ر وه‌ها نیچه‌ تێکۆشاوه‌ بۆ بۆ (تێپه‌ڕاندنی)هه‌ر مه‌ عریفه‌یه‌کی ڕه‌ها و ده‌رباره‌ی هه‌ ر توێژینه‌وه‌یه‌ک ئامانجی حه‌ قیقه‌ت بێت ،وه‌له‌به‌رامبه‌ریدا ناوی ده بات بـه‌"التفسیر" و"التقویم". وه‌ له‌ م ڕووه‌وه‌ ، التفسیر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ڕووکاری "معنى"ده‌ به‌خشێت ،به‌شه‌کی و لاوه‌کیه‌،به‌ڵام التقویم ئه‌وه‌یه‌ که‌ نرخ دیاری ده‌کات وترتیبی ما ناده‌کات وبه‌شه‌کان ڕێک ده‌خات به‌بێ شاردنه‌وه‌و ئینکارکردنی فره‌ییه‌ که‌ی. وه به‌ شێوه‌ یه‌ کی ورد له‌ هه‌مان کاتدا حیکمه‌ت به‌مانای ته‌ فسیر وشتی شیکراودێت،به‌ڵام قێیدە ئه‌وه‌یه‌ به‌مانای هونه‌ری تقویم وشتی مقوم. به‌ڵام مفسر،ئه‌وه‌یه‌ که‌فزیولوجی وپزیشکێکه‌داده‌نرێت به‌ دیارده‌کانی نه‌ خۆشی و به‌ حوکم ده‌دوێت.له‌ کاتێکدا ،که‌مقوم هونه‌رمه‌نده‌که یه‌‌ که‌ ماسک لاده‌بات و داهێنان ده‌کات و به‌ قێیدە ده‌ دوێت. که‌ فه‌یله‌ سوفی مستقبل، هونه‌رمه‌ند و پزیشکه‌ و وبه‌ وشه‌یه‌ک مشرع. له‌گه‌ڵ ئه‌و وێنه‌یه‌ی فه‌یله‌سوف، وێنه‌ یه‌ کی زۆرپیرانه‌ وزۆرتر تێکه‌‌ ڵیه‌که‌ له‌ مێژوو.به‌ تایبه‌ت ، فه‌یله‌ سوفه‌ پێش سقراگیه‌ کان،وه‌چۆن له‌ هونه‌رمه‌ندی المفسر والمقوم له‌ جیهانداتێبگه‌ ین. وه‌کو دۆستایه‌تی وهاوڕێیه‌تی به‌ هێزی نێوان ئاینده‌و سه‌ره‌تایی؟که‌ فیلسوف ی ئاینده‌،له‌ هه‌مان کاتدا به‌رهه‌مه‌کانی له‌ جیهانی کۆنه‌وه‌یه‌ ، به‌ سه‌رکه‌وتن و تێکشکانه‌ کانیه‌وه‌ داهێنان ناکات به‌بێ هێزی یاده‌وه‌ری شتێک به‌درێژایی بیر چونه‌وه‌ .ئه‌و شته‌ی، لای نیچه‌یه‌، دیاری کردنی نێوان فکر و ژیانه‌. که‌ یه‌ کێتیه‌کی جدی و ئاڵۆزه‌: که‌ هه‌ر هه‌نگاوێک له‌ ژیان هه‌ نگاوێکه‌ له‌ فکر،له‌ م نێوانه‌دا ، دروستکاری له‌ تایپی ژیانماندا ده‌ بێته‌ تایپی تفكیرله‌ هه‌مان کاتدا که‌ تایپێکیشه‌ بۆ ژیان. له‌ م ڕوه‌وه‌ ژیان جالاک کاری فکره‌ ، که‌ بێگومان فکر به‌ ڕۆڵی خۆی ئه‌وه‌ جێگیر ده‌کات و جه‌خت ده‌کاته‌ وه‌ له‌ ژیان.

ئه‌وه ی له‌ بیرمان کرد ، فکره‌ی پێش سۆکراتیه‌کان بوو ،که‌ نمونه‌مان لایه‌ ده‌رباره‌ی ژیانو فکر(...).بۆ ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژاردنامان لایه‌ 

له‌ نێوان زاهید و بیریاره‌ شێته‌کان .ژیان عاقڵانیه‌ لای بیریار و بیره‌ شێتانه‌کان بۆ هه‌ر کائینێکی زیندوو:کانگ و هۆڵده‌رلین.له‌ به‌ریه‌ کێتی نمونه‌یی که‌ تائێستاش توێژینه‌وه‌ی له‌باره‌وه‌ ده‌کرێت.که‌وه‌ک شێت مانایه‌ کیان نیه‌ -یه‌کێتی ئه‌وه‌ هه‌ڵناوه‌شێنێته‌وه‌ که‌ ژیان فکرێکی دانایانه‌ وتقویمی تێوری تازه‌یه‌ بۆ ژیان.

دیار نیه‌ ئه‌وه‌ نهێنیه‌ ،په‌یوه‌سته‌ به‌ به‌رامبه‌ری سۆکڕاتیه‌کانه‌وه‌ ، که‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌بیرم کرد.له‌ مه‌دا له‌سه‌رمانه‌ بیر بکه‌ینه‌وه‌ له‌ فه‌لسه‌فه‌ . وه‌ک هێز.که‌ یاسای هێز گریمانه‌ ده‌کات ئه‌و ئیمکانیاته‌ لاناو بارێت که‌ دیاره‌ به‌ بێ شاردنه‌وه‌ له‌ پشت ماسکه‌وه‌ هێزێکی تر هه یه‌ ،که‌ پێشتر بینراوه‌.له‌به‌رئه‌وه‌ی ژیان یه‌که‌م لاسایکه‌ره‌وه‌ی ماده‌یه‌ . وه‌ک نمونه‌یه‌کی هێزی فه‌لسه‌فی که‌ له‌ یۆنان له‌دایک بوه، که‌ ئینکار کردن بووه‌ له‌ ژیان و پاشماوه‌یه‌کی توندی رابردووی پێوه‌ دیاره‌ لای فه‌ یله‌سوف،که‌ دواتر ده‌ بێته‌ ماسکی کاهینه‌کان.فه‌یله‌ سوفی گه‌نجی یۆنانی وه‌ک یه‌کێک له‌ کاهینه‌ ڕۆژهه‌ڵاتیه‌کان وتا ئه‌مڕۆش ،فێڵمان لێده‌که‌ن وه‌ک ئه‌و تێکه‌ڵه‌ بێسنوره‌ی نێوان : زرادوشت وهیراقلیگس؛ الهنود والإیلیین؛ المێریین

ێینیین وأمبدوكل؛ فیتاغور وال زۆر وتراوه‌ ده‌رباره‌ی چاکه‌کاری فه‌یله‌ سوفی نمونه‌یی ، ده‌رباره‌ی زوهد و خۆشویستنی حیکمه‌ت ، به‌ڵام فکره‌یه‌کمان نیه‌ تایبه‌ت به‌ خه‌ڵوه‌ت و گۆشه‌گیریان وه‌ ک ئه‌و نه‌زانیه‌مان ده‌رباره‌ی شته‌ به‌ هێز و ڕاقیه‌کان ،لانی که‌م دانایی و پشتی ماسک . نهێنی فه‌لسه‌فی که‌ شف کردنی ئاینده‌ یه‌ .مادام له‌سه‌ره‌تاوه‌ دیار نه‌ماوه‌ .سروشتیه‌ ،فه‌لسه‌فه‌ هیچ گه‌شه‌کردنێکی مێژوویی نه‌ ناسێت،ته‌نها به‌ تێپه‌ڕینی داڕمان و شارای خۆی وملکه‌چی ماسکه‌که‌ی.وه‌ تێپه‌ڕین له‌ ژیانی چالاک و فکری ئیپباتی ، به‌ گرنگیه‌وه‌ ده‌ڕوانینه‌ قه‌زیه‌کانی ژیان،به‌ره‌و ڕوو ده‌ بینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ناوێکی به‌رزاوه‌ وه‌ ملکه‌چمان ده‌کات به‌ پێوانه‌ی قیه‌م،(..)له‌ هه‌مان کاتدا فکر نه‌رێنی ده‌بێت و ده‌ڕوانین ژیان و داڕمانه‌کانی تا ته‌واوخراپ بوون ونه‌خۆش بوون ده‌ڕوات.که‌ هاوشێوه‌ی قیه‌مه‌ باڵاکه‌یه‌ .که‌ سه‌رکه‌وتنی ژیانی چالاکه‌ ،له‌سه‌ر حسابی فکری ئیپپاتی . هه‌ روه‌ها ئه‌مه‌ عاقیبه‌تی فه‌لسه‌فه‌یه‌ .گرنگی فه‌یله‌ سوفی یاساداڕێژ ،که نابێت له‌ ڕه‌خنه‌ گرتنی قیه‌می لاسایگه‌ری ،وه‌ هه‌ر قیه‌مێکی مته‌عالی ده‌رباره‌ی ژیان .(...)قیه‌مێکی تازه‌ که‌ قیه‌مێکی ژیانیه‌ که‌ ڕاگه‌یاندنی مه‌بده‌ئی گۆڕانه‌ .که‌ له‌ ڕێی المگرقە" Marteau و"التحول" Transmutation.

به‌ڵام ،که‌ وتنی فه‌لسه‌فه‌ تا پاشه‌کشه‌ی فه‌یله‌ سوفی یاسادانه‌ر .شوێنی فه‌یله‌سوفی ملکه‌چه‌ و له‌سه‌ر قیه‌می لاسایگه‌ری (...)هه‌روه‌هافه‌یله‌سوف به‌وه کۆتایی پێدێنێت ،به‌ ڕه‌وانه‌ کردنی ‌ فزیولوجیا یان پزیشکی ،که‌ ده‌بێته‌ میتافیزیقی وه‌ک شاعر ده‌ یکات که‌ ده‌بێته‌ (مامۆستایه‌ک به‌گشتی)که‌ به‌زۆری بانگه‌شه‌ی ملکه‌چیه‌ بۆ حه‌ق و لۆژیک(....)فه‌یله‌سوف خۆشه‌ویستی خۆی به‌وجۆره‌ ده‌ چێنێت : (...)ئه‌و ئه‌وه‌ ته‌جه‌لی ده‌کات که‌ دروستکراوێکی ساویلکه‌یه‌ ، خۆشه‌ویسته‌ له‌ حه‌سانه‌وه‌یدا ،په‌یمانه‌کانی هه‌میشه‌ به‌هێزو باوه‌ ، له‌به‌رئه‌وه‌ نابنه‌ سه‌رچاوه‌ی بێزارکردنی ،له‌به‌رئه‌وه‌ی له‌کۆتایی ڕێگاکه‌ دانیه‌ جگه‌ له‌ زانستی خالێ.فه‌یله‌سوف ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ ژیانیدا هۆیی تواناکانیه‌وه‌ هه‌ڵده‌سێت به‌ هڵگرتنی قورسی و گرانیه‌کانی ژیان.که‌ قیه‌مێکی باڵای هه‌یه‌ چونکه‌ قسه‌کردن "بلادە الژهن" ه‌ ، قسه‌کردن له‌ بیابانێکدا کۆیان ده‌کاته‌وه‌ له‌ نێوان هه‌ڵگرو هه‌ڵگیراو (...)سه‌ره‌تای داڕمانی فه‌لسه‌فه‌ ڕونه‌ که‌ سۆکڕات بو .که‌ به‌ میتا فیزیق ناومان بردن له‌ باره‌ی کام قیه‌مه‌ چاکه‌یه‌ له‌نێوان (فۆرم و ناوه‌رۆک)دا.(راست و هه‌ڵه‌) (عه‌قڵی و حسی) پێویسته‌ ئه‌وه‌ بڵێین که‌ سوقڕات ده‌رباره‌ی میتافیزیق :(وای ڕوانیوه‌ هه‌مووشتێک له‌ ژیاندا سنورداره‌و پێوانه‌ی هه‌یه‌ ،وه‌ ته‌نها فیکر پێوه‌ری ژیانه‌ به‌ قیه‌می باڵا خودا ،خێر ،ماف ، جوانی........له‌گه‌ڵ سوقڕات نمونه‌ی فه‌یله‌ سوفی ملکه‌چ به‌ شێوه‌ی ورد و به‌ویستی خۆی ده‌ست پێده‌کات.به‌ تێپه‌ڕینی سه‌ده‌کان ده‌گه‌ینه‌ کانت که‌ ڕه‌خنه‌ی فیله‌سوف ی یاسا دانه‌ر ده‌کات؟ له‌ مباره‌یه‌وه‌ بانگه‌شه‌ی مه‌ عریفه‌ ی هه‌ ڵه‌ ده‌کات به‌ڵام به‌ڵام باسی نمونه‌یی و ئه‌ خلاقی ناکات هه‌تا سروشتی بۆ نه‌قاش. 

(......)

نیچه‌ ئه‌وه‌ی ده‌ربڕی ،ئه‌وه‌ی که‌ یه‌که‌م زانینمانه‌ ته‌نها به‌مردنی خودا کۆتانایه‌ت (...) له‌ یه‌کێک له‌و چیرۆکانه‌دا جوانترینیان ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌وه‌ی خواوه‌ندی کوشت "أسوأ الناس". (...)ڕووخساری تاریخی فه‌لسه‌فه‌ له‌ سوقڕات تا هیگڵ ،تاریخی کراهیاتی مرۆڤه‌ .به‌ڵام جوڵه‌ی داڕمانه‌کان به‌ته‌نها تایبه‌ت نیه‌ به‌ فه‌لسه‌فه‌.بڵکو ده‌ربڕینه‌ ێیروره‌ی گشتی و پۆلی مێژوویی بنه‌ڕه‌تی .(....)

ناوی نێوان هێزه‌کانی نا به‌ (ئیراده‌).له‌به‌رئه‌وه‌ی پێش هه‌رشتێک پێویسته‌ هه‌موو ته‌فسیره‌کان ببه‌ینه‌وه‌ بۆ "إرادە القوە"وه‌ به‌مانای"الرغبە فی الهیمنە" دێت.وه‌ک مه‌ بده‌ئێکی شێوه‌کاری دێت بۆ هه‌ر گریمانه‌و خه‌مڵاندنێک ی شاراوه‌ ونادیاری قیه‌می تازه‌ ی نه‌ناسراو.(....)ده‌رونناسی لای نیچه‌ "تحلیل العدمیە" ته‌ شتێکی تر نیه‌ به‌ده‌ر له‌ گه‌ردوونسیكولوجیا "الكون" "Cosmos".(...)

1 الژحل: إنه خگۆك، إنه خگۆك...

ده‌ ڵێت: "الحمل" Agneau: " به‌ فراوانی کردارێکه‌ له‌ کرداره‌کانی "النسر"، ته‌نها فه‌زڵێکه‌ وه‌ک خۆی ناکرێته‌وه‌.

2 الوعی الشقی: إنه خگئی..

ساتێکی‌ ‌ "الاندماجیە"(*) Introjection. که‌ فێڵێکه‌ له‌ ژیانو که‌تواری ته‌ڵه‌.(...)

3 المپل الأعلى الزهدی: لحڤە الإعلاو La sublimation

هاو واتای قۆناغه‌کانی پێشوه‌ لای نیچه‌ .وه‌ک له‌ دینی مه‌سیحی و یه‌هودی دا هه‌یه‌ .وه‌ به‌شێوه‌یه‌کی گشتی نیچه‌ ئه‌وه‌ ڕوون ده‌کاته‌وه‌ چۆن قۆناغه‌کانی عدمیه‌ت ده‌ بڕێت که‌ بنه‌ڕه‌ت و سه‌رچاوه‌ی پێکهاتنی جۆره‌ زۆره‌کانی فکری گه‌وره‌یه‌ پێش: "الأنا"، "العالم"، "الله"، "السببیە"، "الغائیە"... تاد له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،عدمیه‌ت ناوه‌ستێت له‌ و سنوره‌دا ،به‌ڵکو ڕێگاکه‌ ده‌بڕێت و تاریخه‌که‌ی ته‌واو ده‌کات.

4 موت الإله: لحڤە الاسترجاع La Rcupration

(..)، وه‌ئێمه‌ وای داده‌نێین که‌ مردنی خودا،ڕووداوێکی درامیه‌ وه‌ک قه‌زیه‌یه‌کی نێوان خودای الیهودی والإله المسیحی (....)که‌‌ ئه‌مه‌ش فکره‌ یه‌ کی نه‌ هیلیستیه‌ .(...)

5 الإنسان الأخیر والإنسان الژی یرید الهلاك: لحڤە النهایە.

(...)ئه‌ و ده‌ڵێت : بۆ هه‌ربێهووده‌ ییه‌ک به‌ بێ که‌ڵک،مردنێکی نه‌رێ باشتره‌ !هه‌ڵواسینی ویست باشتره‌ له‌ ویستی نه‌بوون!به‌ڵام ویستی نه‌ هیلیزم چۆن هڵده‌ وه‌شێت؟هه‌ڵده‌ گه‌ڕێته‌وه‌ به‌ فه‌زڵی ئه‌و دابڕانه‌ (...)تا ڕاده‌ی کۆتایی هێنان به‌و نه‌ هیلیزمه‌ و گه‌یشتن به‌ که‌ماڵ (منتێف اللیل)، که‌ هه‌ریه‌ که‌ ده‌ گه‌ئه‌نێته‌ گه‌شه‌ سه‌ندن-La transmutation[4].

(...)

پێشتر ، هه‌ر یه‌که‌ له‌ لوكریتس "Lucrce" وسبینوزا Spinoza، 

خاوه‌نی ئه‌و تێوره‌ بوون، پێش نیچه‌، وه‌ك قوە للإپبات، وبه‌ فعلی چد فێڵ وده‌رکردنی سلبی).

به‌ دڵنیاییه‌وه‌ که‌ دنزوس، ئه‌وه‌ی زانیوه‌ که‌ میلادی تراجیدیا، بواسگه‌ به‌ ر هه‌ڵستکاری سقراگ دامه‌زراوه‌ ، زیاتر له‌ داوای ئه‌ پۆڵۆن: سوقڕات محاکمه‌ ی ژیان ده‌کات به‌ناوی قیه‌می باڵاوه‌ له‌ م کاته‌دا دنزوس، جیاواز له‌ سوقراته‌وه‌ حه‌زناکات محاکمه‌ ی بکات وه‌ نیچه‌ دێت ه‌ ئه‌ مه‌ پێش ده‌خات.

که‌ رقێ، وشاردنه‌وه‌ی و پێکه‌نین هه‌ ریه‌که‌یان تایبه‌تمه‌ندی دنزوسیە. که‌وتار بێژی دنزوس له‌ خوگبه‌ که یدا ‌ أریان: ("لدیك أژنان ێغیرتان، لك أژنای: أگنبیهما بكلمە فگنە").(...) 

لێره‌دا ،خوێندنه‌وه‌ یه‌ کمان بۆ نیچه‌ کرد،چوار تفسیری پێچه‌وهانه‌و مومکنی هه‌یه‌:

1 به‌ تایبه‌ت إرادە القوە: (باوه‌ڕمان وایه‌ که‌ به‌ مانای: "الرغبە فی الهیمنە" أو "إرادە السلگە").

2 به‌ تایبه‌ت الأقویاو والچعفاو: (باوه‌ڕمان وایه‌ که‌ به‌ مانای "تسلگا" له‌ سیستمێکی کۆمه‌ڵایه‌تی دیاری کراودا، سیمای لأقویاو").

3 به‌ تایبه‌تی العود الأبدی: (باوه‌ڕمان وایه‌ که‌ وه‌رگیراوه‌له‌(الإغریق، الهنود أو البابلیین...؛ گه‌ڕانه‌وه‌ی سه‌رمه‌دی.

به‌تایبه‌تی مۆلفاته الأخیرە: (باوه‌ڕمان وایه‌ که‌ به‌ مانای ، زائدە أو مقێیە سلفا بواسگە الحمق).

________________________________________

(*) تمت ترجمتنا لهژه النێوێ عن كتاب: 

Nietzsche, Sa vie, son uvre, avec un expos de sa philosophie par Gilles Deleuze. Presses universitaire de France. 

*(*): نووسینێکی" حسن أوزال "ه‌، ئه‌م ده‌قه‌ مان به‌ ده‌ستکاریه‌وه‌ کردوه‌ به‌ کوردی ....