سیناریوی چارەسەری قەیران بە یاسای جەنگەڵ

دوو شێوازی جیاوازی حوکومرانی هەن ، یان بە (( یاسایەک ، کە دانراوە بۆ خزمەتی  هێز )) یان ، حوکمرانی بە (( هێزی یاسایەکی شارستانی سەدەم  ))  

بە کورتی ، یاسای هێز ، یان هێزی یاسا .

هیوادارم دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان ، بۆ چارەی قەیرانی ٢٥ ساڵ شکست ، هێز بەکار نەهینن بەرامبەر داخوازیەکانی میللەت بۆ چاکسازی ، بە پێچەوانەوە ، یاسای هەرێم هەمواربکرێت و کار بکرێت بە هێزی یاسا .

ئەندازیار : بەکری میرزاحسەین :  سوید

لە ساڵانی کۆتایی سیەکاندا (ساڵی خوێندنی ١٩٣٧-١٩٣٨ )  لە سلەیمانی و لە قوتابخانەی فەیسەلیەی سەرەتایی ، شانۆگەریەک نمایش کراوە بۆ قوتابیان و بۆ خەڵکی شاریش بە گشتی . بابەتەکەی داستانی قەیرانێکی ناو جەنگەڵ ، کە لە کتێبی خوێندنەوەی عەربی پۆلی چارەمی سەرەتاییدا بوە ، شێخ سەلامی شاعیر بە هەندێک دەسکاریەوە وەریگێراوەتە سەر کوردی .

بابەتەکە باس لەوە بوە کە چۆن یاسای جەنگەڵ لەسەر بناغە وبە شەرعی ((هێزە)) ، نەك بناغەی (( یاسا )) و ماف و دادپەروەری . هەموو رەفتارێك بۆ بەهێزودەسەڵاتداران ، رەوایە . لاوازیش هیچ زامنێکی نیەو چارەنوس و ژیانیان لە ژێر رەحمەتی بەهێزەکاندایە . لە هەمان کاتیشدا ، توێژێکی  فێڵبازی ، مەرایی کەریش هەن ، خۆیان هەڵدەواسن بە دەسەڵاتدارەکاندا و ، وەک چڵکاوخۆری بەهێزەکان ، بەشێکی زۆری بژێوی خۆیان بەوە دابین دەکەن ، کە پشتیوانی بکەن لە بەرژەوەندی بەهێزو تاوانکاران . بەهێزەکانیش پێویستیان بەو توێژە رێویانە هەیە بۆ ماکیاجکردنی دەسەڵاتیان و بۆ پاساو هێنانەوە بۆرەفتارو قۆرخکاریان .

*****************.

داستانەکە ، وایە ، لە جەنگەڵدا ، نەخۆشی و ئافەت و پەتایەک (( تاعون)) دادەکەوێ کە ژمارەیەکی زۆری ئاژەڵەکان دەمرن و مەترسیەکە هەموان دەگرێتەوە ، چ بەهێزو چ لاواز .. بۆیە هەلومەرجەکە کورد وتەنی شەقی زەمانە  هەموویان ناچاریان دەکات کە لە مەیدانێکی دارستاندا کۆببنەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری ئەو ئافەتەی مەترسیە لەسەر هەموان .

لەئەنجامی لێکۆڵینەوە هەڵسەنگاندن ، دەگەنە ئەو ئەنجامەی کە وادیارە لەبەر تاوانی ، هەندێ ئاژەڵ ، خوداوەند ، غەزەبی لێگرتوون و بەو نەخۆشیە سزای هەموان دەدات . بۆیە دەگەنە ئەو بریارەی کە باشترین چارە ئەوەیە کە هەر یەکە لەوان ، دان بنێت بە تاوانەکانیدا ، بۆئەوەی هەر تەنیا تاوانکار سزا بدرێت ، ئەو باشترە لەوەی بە هۆی تاوانی ، تاکێکیانەوە ، خوا سزای هەموان بدات و تەرو وشك پێکەوە بسوتێت .

لەو کۆبونەوەیەدا ، رێوی هەڵبژێردرواە ، کە دەوری قازی یان دادوەر ببینێت :

لێرەوە شانۆگەریەکە دەست پێدەکات ، کە شێر وەک سەرۆک و شای جەنگەڵ ، باس لە هۆکاری کۆبوونەوەکە بکات ت و ئیفادەی خۆی پێشکەش دەکات بە ئامادەبوان :

نابینن هەموو مات و داماوین

بۆچ لەم بێشەدا ، وا تێك خزاوین

خۆمان شاردەوە لە دەستی تاعون

نەجاتمان نادا سێ سەد ئەفلاتون

یەکسەر توش ئەبین ، دەردی بێ دەرمان

کام دەرد ؟ تاعونی شوومی بێ ئامان

دەردێکی وەها گەورەو بێ دەرمان

ئەبێ تەدبیرێ بکەین هەموومان

لە پێشینانەوە ئەم ووتە باوە

سررێکی وردە چاکیان داناوە .

هەر گەڵی دەستی دایە زەبروزەنگ

خوا بە دەردی قورس ، ژینیان دەکا تەنگ

ئەگەر لە گوناە ، بێتو واز بێنین

رزگارمان دەبی و زەرەر ناهێنین

بەڵام بەر لەوەی کە بکرێ تۆبە

هەر کەس کردەوەی بڵی بە نۆبە

وەرن هەموومان کردەوەی خۆمان

ئاشکرای بکەین ، مەعلوم بێ لێمان

هەرچی گوناهێك روی داوە لێمان

ئیقراری پێ بکەین ، با ببی عەیان

بزانین خەتای کام حەیوان زۆرە

یەك یەك ، لەدوای یەك ، بڵێن بە نۆرە

بۆچی ئەم بێشە ، بوە بە مۆڵە ؟

چۆن تاعون هاتە ئەم جێگا چۆڵە ؟

کێ خەتا بارە ، رۆحی دەربێنن

جەزای خۆیەتی ، تێکی بشکێنن .

پڵنگ :

ئەم فەرمودەیە ، بە رێ و جێ یە

هەرچی بفەرموێ ، سەرمان لە رێ یە.

رێوی :

یاخوا تۆ خۆش بی و بە شاهی بژی

شای هەموو حەیوان و گیانداری کەژی

سادەی هەرکەسێ ، گوناهەکانی خۆی

بگێرێتەوەو تەوبە بکا لێی .

شێر :

دەستی پێ دەکەم بەر لە هەمووتان

بەیان ئەکەم ، من ، روبەروتان

بە دڵ دیقەت کەن هەموو گوێ بگرن

چەند منداڵم خوارد ، چەند پێاوو چەند ژن .

چەند سوارانم خەڵتانی خوێن کرد

چەند جوانانم بێ سەرو شوێن کرد .

لە خۆف و گوڕەو لە نەعرەتەی من

زارە ترەک بوون ، چەند چەند پیا و چەند ژن .

ئینجا ئەی کۆمەڵ ، ئێوە پێم بڵێن

من بە خراپ و بەدکار دادەنێن ؟

رێوی :

پادشای شاهان تۆ هەرچی ناسە (( ناس مانای مرۆڤە))

تێکیان بشکێنی بۆ ئێمە خاسە .

لە ترسی ئەوان ئێمە سەخلەتین

کە ئەوان نەبن ئێمە رەحەتین .

پڵنگ :-

با من لە دوای شێر  بۆتان کەم بەیان

ئەو خراپانەی هەمە هەمویان

کە برسیم ببێ هەڵمەت ئەهێنم

توشی هەرچی بم تێکی ئەشکێنم

شەو کە تاریکی شەوم لێ دایە

بەچکە ئەفرێنم لەباوەش دایە

هەرشاخێ کە من رێگەم تێی کەوێ

گیاندار لە ترسا ، تێیدا ناسرەوێ

لە زیرەی منە لە شاخ و داخا

گیاندار بێ گیانەو بەردار بەر ئەخا

ئینجا نازانم ئەی گەلی گیاندار

ئایا دام ئەنێن بە بەدو خوێنخوار ؟

رێوی :-

ئەستەغفیرەللا حاشا وەکەڵڵا

لای من چاکتریت لە شیخ و مەلا .

 گورگ :-

هەموو ئەزانن کە تاریک داهات

پەلامار ئەدەم لە شاخ بۆ دێهات

لە شاخ لە چیا هەڵمەت ئەهێنم

چەند بەرخ و چەند کار ، یەک یەک ئەفرێنم

چەندێ حەیوانات ، چەندێ بە سزمان

ورگیان ئەدرم ، ئەیانخەمە مەیدان

دایك لە کۆرپەو کۆرپە لە دایك

ئەفرێنم وەک تیر ، بە شەوی تاریک

چەند کۆرپەی نازدار ، چەن جوان و چەن پیر

ورگیان ئەدرم ، کە کەوتنە بەرگیر

ئەمە حاڵمە کۆمەڵی دڵپاک

من پیاوخراپم یاخو پیاوی چاک ؟

رێوی :-

ئەمەی تۆ فەرموت ، سا بەو خوایە

نۆشی گیانت بێ ، لای من حەڵوایە

وورچ :-

من شەوم لێ بێ ، ئەکەومە گەران

لە شاخ بەر ئەبمۆ ، بۆ سەر ماڵەکان.

بە دووقاچ ئەرۆم وەکو پیاوەکان

هیچ باکم نیە لە تـۆف و باران .

بۆ گوێز و بەهێ لەباخی دێهات

وێرانی ئەکەم ، ئافاتم ئافات

خۆ بێتو بدەم بەلای دێ یەکا

یاخو رابوورم بە هەر جێ یەکا

گەورەم دەستکەوێ تێکی ئەشکێنم

بچوکم دەسکەوت ، زوو ئەخنکێنم

خوا بکا بە شەو رەزێ بێتە رێم

هەموی ئەشێلم ، ئەیخەمە ژێر پێم

ئینجا ئەی کۆمەڵ ئەی برای گیانی

من بە بەدکارو بەدخۆ ئەزانی ؟

رێوی :-

هەرچی کە فەرموت ، هەمووی ئەمانە

ئیشی پیاوان و پیشەی مەردانە .

رێوی ، روو ئەکاتە (( کەر ))  و بە چاوێکت رقاویەوە ئەڵێ :

ئەی کەر ئاخری نۆرەت هاتە سەر

کردەوەو زۆڵمت بێنەرە دەفتەر

گوناە و زوڵمت لە حەد بەدەرە

خوا ئەڵی دەنگی ناخۆش هی کەرە

(( إن أنکر الأصوات لصوت الحمیر ))

بەهارت لێ هات ، سەوز بوو دەشت و دەر

دنیا کەڕڕ ئەکەی تۆ بە زەڕە زەڕ

کلک بەرز ئەکەتو ، هەڵئەتیزێنی

بە زەڕە و نرکە شێر ئەترسێنی

بۆچی بێدەنگی راست برۆ ئەی کەر

گوناهت چی یە بیڵێ سەراسەر.

شێر:-

ئەی کەر راستیەکە زوو بکە بەیان

تاکو مەعلوم بێ کردەوەت لێمان

گورگ :-

ئەگەر زاڵم نیت ، بۆ زمانت لاڵە

دانی پیا بنێ ، چی یە ئەم حاڵە

پڵنگ :-

مەعلومە ئیشی پیس و خراپە

نزیکی بەدو دور لە سەوابە

ورچ :-

ئەوکەسە کەرە بە کەر ئەڵێ کەر

کردەوەی خراپ ناخاتە دەفتەر

رێوی :-

بە حیلەی شەیتان بەس تەفرە بخۆ

کردەوەی خۆتە ، دێتە رێگەی تۆ .

شێر :-

ئەوا خۆی ئەیڵێ وازی لێ بێنن

هەرچی کردوە زوو مەیترسێنن

***********.

کەر :-

هەموو ئەیزانن کەوا من کەرم

لە کوێ خاوەنی زۆڵم و دەفتەرم ؟

بە شەوو بە رۆژ ، من ئەکێشم بار

لەشار بۆ لادێ ، لە لادێ بۆ شار

رۆژێ لە رۆژان دەمەو ئێوارە

برسێتی دڵمی خستە پەژارە

باری گران و قورسم کێشابوو

شعور و هۆش و بیرم نەمابوو

هێندە برسیم بوو ، ئەژنۆم ئەلەرزی

وا باریک بووبووم وەک داسک و دەرزی

بە بێ کاو ئالیک ، تا بەری بەیان

هەر لوشکەم ئەهات ، لە ناو گەورەکان

رۆژی برسیم بوو ، سەر لە ئێوارە

باریان لێخستم ، دڵ پڕ پەژارە

دەرچوم رۆیشتم بۆ قەراخی دێ

بەڵکو پەڵکێ گیا بدۆزمۆ لەوێ

هەروا ئەگەرام ، بەم لاو بەو لاوە

رێم کەوتە ناوی یەک دوو کەلاوە

کەڵاوەیەکیان گیای لێ روابوو

لە بۆگەو پاکـژ ، گیا تێك ئاڵا بوو

زۆر زۆر برسیم بوو ، شەیتان وتی هۆش

تێروپڕ بخۆ ! ، نەفسم هاتە جۆش

خۆتان ئەزانن نەفس رەزیلە

هەندێکم لێ خوارد لەو گیاو قەرسیلە

ئەمە گشت خەتاو گوناهی منە

ئێتر کردەوەم ، بار هەڵگرتنە

شێر :-

ئینجا بۆ ناڵێی ئەی کەری غەدار

گوناهی تۆیە لێمان کەوتە کار

رێوی :-

(( رووئەکاتە شێر و لەسەخۆ ئەڵێ ))

پادشا ، عەدلی تۆ لە عالەم دیارە

بە شەرعی بکە ، شەرع جێی قەرارە

وازی لێبێنن ، با تەماشاکەم

ماددەی قانونی بۆ موتاڵاکەم

(( رێوی کتێبێکی زڵ دەکاتەوەو عەینەك دەکاتە چاوی مێزەرێکت سپی لە سەردایەو دوای چەند ساتێک تەماشاو لاپەرە هەڵدانەوە ، سەر هەڵئەبرێ و ئەڵێ ))

رێوی :-

فەتوام دۆزیەوە ، فەتوای ئاشکار

بۆ کوشتنی کەر وا ئەدەم قەرار

(( رێوی ، خەریکی نوسینی قەرار دەبێت و دوایی دەیخوێنێتەوە ))

رێوی :-

رۆژی دووشەممە ، پانزەی شوبات

بە ناوی شێر و پاشای حەیوانات

حاکم رێوی بوو، موتەهەم کەرە

زەبتی ئیفادە لەناو دەفتەرە

لە نەتیجەدا ( لدی التأمل )

کەر ئیعتیرافی کرد بە جورمی زل

لە دۆسیەدا ، سابیقەی زۆرە

دەنگی ناخۆشە ، ملی زۆر شۆرە

بە مادەی ٧ ی قانونی ناو شار

بە دەسڵاتی ماددەی ٤٤  (( چلو چوار ))

هەرکەسی بیخوا لە ماڵی ئەوقاف

پێویستە ملی بدرێ لە تەناف

کەلاوەی مزگەوت ماڵی ئەوقافە

کەی بۆ کەر ماڵی ئەوقاف مەعافە ؟

 قەرسیلێ کە ، کەر هەڵمەت دایە

ماڵی مزگەوت و خانەی خودایە

رێوی بریارەکە ئەداتە دەست شێر

شیریش دوای سەیرکردن و سەر بادان روو دەکاتە ئامادەبوان و دەڵێ :

شێر:-

ئەم کەرە خواردی وەقـفی مزگەوتان

بۆیە وا تاعون گشتمانی فەوتان

بیخەن ، بیکوژن ، بیخۆین هەمومان

بەڵکە زوو تاعون دەرچی لە ناومان

ئینجا هەموو ئاژەڵەکان ، پەلامری کەر دەدەن و پارچە پارچەی دەکەن و دەیخۆن .

********************.

لەم چیرۆکەدا بۆت دەردەکەوێ

کە خاوەنی هێز هەر سەردەکەوێ

بێ هێزە دایم بەشی خوراوە

قانون بۆ زەعیف دروست کراوە

قوەت کە دەرکەوت ، حقوق بەتاڵە

قانون و عورف  کایەی مناڵە

تۆپی قوەتە ، ناڵەو تەقەی دێ

حەق لە ژێرەوە ، چاوەزەقەی دێ

******************************.

دوا تێبینی : ئەو بێهێواییەی لەو دێرانەی سەرەوەدایە هی نزیکەی ٨٠ ، هەشتا ساڵ لەمەربەرە .

دیارە ، ئێستا دنیا زۆر گۆرراوە ، ئەگەرچی هێز هەر رۆڵی خۆی هەیە ، بەڵام ، بەها بەنرخەکانی مرۆڤایەتی ، لە ئازادی و دیموکراتی و داد پەروەری ، هەر بەرەوپێش دەچێت . ئەگەرچی لەسەر ئاستی دنیا جاری زۆر هەنگاو مابێت ، بەڵام لە ناوچەکەمان و رۆژهەڵاتی ناوەراستی گەورەدا ، لەوەدەچێت کە زۆرداری و زۆردارەکان  رۆژیان لە ئاوابوون بێت و لە گەمەی زلهێزەکانیشدا ، رۆلیان بەرەوە ئێکسپایەر بوون بەرێوەبێت .