بە هەرێم بوونی رۆژئاوا

لەو بابەتەدا پەنجە درێژ دەکرێت بۆ مەسەلەی بە هەرێم بوونی کوردستان کە ئیمرۆ بۆتە بابەتێکی گەرمی رۆژ لە رۆژئاوای وڵاتدا. ئایا بەهەرێم بوونی وڵات ئامرازێکی کارێگەرە بۆ گەیشتن بە  خەون و ئاواتە سیاسییەکانی میللەتی کورد؟ ئایا دەبێت بە رێگەیەک بۆ گەیشتن بە سەربەخۆی بوونی سیاسیی و دیاری کردنی سنووری جوگرافیای کوردستان؟ یان بەهەرێم بوون تەنیا ناوێکە بۆ دروستکردنی هەیکەلی کارتۆنی، سەنتەری وەهمی، لە ژێر سایەیی سیستەمیی دیموکراتیی هەڵقوڵاوی نێو عەقڵیەتی شۆڤێنیزمی سەرکردە، پارتی سیاسیی نەتەوەیی دەستەڵاتداردا.

ئایا سیستەمیی فیدراڵی لە ژێر بیروبڕوای بەعس، سەڕۆکێکی وەکو ئەسەد و نەتەوەییەکی فرچککراو بە توندو تیژی و پەروەردە بووی قوتابخانەی شۆفێنێزمدا چاوەروانی سەرکەوتنی لێدەکرێت؟ ئەمریکا و رووسیا وەکو دوو زلهێز جێگەی متمانەن و پرسی کوردیان لا مەبەستە؟ لێرەوە بابەتەکە پشت دەبەستێت بە هێندێک لە بەڵگە و ئەزمون کە میللەتی کوردی پیادا ڕەت بووە لە  مێژوودا.  

مێژووی میللەتی کورد پێمان دەڵێت پارتە سیاسییەکان سەرکردەکانی کە پێشرەوی سیاسیی نەتەوەیی کوردییان کردوە، ئەو بوێریەیان تیادا بەدی نەکراوە کە راستەوخۆ بە نووسین و پراکتیک داوای سەربەخۆی بوونی کوردستانی گەورە و ئازادی نەتەوەیی کورد بکەن. سەرکردە و رۆشەنبیریی کورد زۆر جار میللەتیان فریو داوە بە دروشمی قەبە، دامەزراندنی رێکخراوی تەنیا بە ڕەواڵەت و سەنتەری وەهمی. بە شێوەیەکی گشتی سیاستمەدارانی کورد، سەرکردە کوردەکان لە ژێر ناوی خۆ گونجاندن لەگەڵ قۆناغەکاندا، خۆیان دزیوەتەوە لەوەی کە نەتەوەی کورد لە قۆناغی رزگاری نیشمانیی نەتەوەییە، ئەگەر هەموو دونیا گۆڕانی بەسەردا هاتبێت، ئەو قۆناغەی کە میللەتی کوردی تیادا دەژی هەر هەمان قۆناغی رزگاری نیشتمانی نەتەوەییە و نەتەوەی کورد هەر لە شوێنی خۆیدا تەناش دەدات.

 گۆڕینی باری ئابووریی، سیاسیی کۆمەڵان و میللەتانی تر لە دنیادا و بە تایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەرکی قۆناغی رزگاری نیشتمانیی نەتەوەیی کوردی قورستر کردوە، ئەمە بووە بە هۆکارێکی گرنگ کە سەرکردە کوردەکان و پارتە سیاسییەکان هەوڵی خۆدزینەوە دەدەن لە هەڵگرتنی ئەرک و لێپراسراوەیی ئەو قۆناغە پڕ هەستیارە، خۆیان و میللەتی کورد فریودەدەن، دڵیان خۆش دەکەن بەوەی کە گوایە سودمەند دەبن لە ناکۆکی نێوان دوژمنان، یان لە بوونی  ناکۆکی نێوان زلهێزەکانی دنیا لە کوردستاندا. دامەزراندنی سیستەمیی دیموکراتیی لە نێو دڵی عەقڵیەتی  شۆڤینیزمی نەتەوەیی دەستەڵاتداردا بە ئاسان دەبینین. ئامانج و خەونی میللەتی کوردی پێوە دەبەستنەوە! یان چاوەروانی ئەوە دەبن  کە ستراتیژییەتی کێشانی نەخشەی سیاسیی لەلاین زلهێزەکاندا بە بەرژەوەندیی پرسی کورددا بشکێتەوە!

 ناساندنی سیستەمیی سیاسیی فیدراڵی لە ژێر دەستەڵاتی حکومەتی مەرکەزی و هەمان سنووری جوگرافیادا، لە سەر زەمینەی واقیعی ئیمرۆی عەقڵیەتی نەتەوەکانی ناوچەکەدا بۆ میللەتی کورد لە کات کوشتن و لە ژێر دەستی بەولاوە هیچ دەستکەوتێکی بنەڕەتی وەدەست ناهێنێت. 

سیستەمیی فیدراڵی لە ژێر سایەی سیستەمیی سیاسیی دیموکراتییدا، لە نێو میللەتێکی یەکگرتوودا کە لە ژێر کاردانەوەی کولتووری یەکتر قبوڵ کردندا بێت، لە ژێر سایەی دەستور و یاسادا دەتوانێت گەشە بکات و بە ئامانجێک بگات، ئەگەر ئەوە نەبێت ئەو سیستەمە تەنیا بەڕەواڵەت ناوی لێدەنرێت، بەڵام  لە بیناغەدا هەمان عەقڵیەت بەرێوەی دەبات، ئەنجامەکەی لە کات کوشتن و نەهامەتی بەولاوە بۆ کورد هیچ دەستەکەوتێکی تری نابێت.

 سیستەمیی فیدڕالی عیراق و حکومەتی هەرێم باشترین نمونەی ئەزمونی سەرنەکەوتوی ژێر ناوی سیستەمیی فیدرالیزمن. حکومەتی عیراقیی سەردەمی سەدام ناوی کۆماری عیراقی عەرەبی بوو، بەڵام دوای ساڵی ٢٠٠٣ و رووخاندنی رژێمی بەعس لە لایەن ئەمریکاوە، عیراق تەنیا ناوەکەی گۆڕدرا بوو بە حکومەتی فیدراڵی عیراقی عەرەبی. لە ژێر ئەو ناوەدا نەتەوەیی کورد هیچ مافێکی بەدەست نەهێنا، زۆربەی هەرە زۆری ناوچە کوردییەکانی لەدەستدا، شارەکانی ژێر دەستەڵاتی هەرێم وەکو هەولێر، سلێمانی و دهۆک زیاتر تەعریب کران، شەڕی داعش، برسیەتی و نەبوونی، گەشە کردنی گەندەڵی، دەستەڵاتێکی سیاسیی سەقەت و پەرلەمانێکی کارتۆنی بەرهەمی سیستەمیی فیدراڵی عیراق بوو بۆ کورد.

هەنوکە لە رۆژئاوا و باکووری  وڵاتدا پارت و سەرکردە سیاسییەکان دەبێت ئەو ڕاستییە ببینن کە  سیستەمی فیدراڵی لە چوارچێوەی سووریادا، لە ژێر پەروەردەی عەقڵیەتی بەعسدا، لە سایەی  سەڕۆکێکی وەک ئەسەد دا، لە نێو میللەتەێکی عەرەبی پەروەردە بووی قوتابخانەی شۆڤێنیزمدا هەمان چاوەڕوانی لێدەکرێت. 

لە میژوودا هاتووە کە سەڕەرای بوونی گرفتی نێوان نەتەوەکان، کەمە نەتەوایەتییەکان، بوونی کێشە بەهۆی جیاوازی لە دین، مەزهەب و بیر و بۆچوون لە ناوچەی رۆهەڵاتی ناوەڕاستدا لەگەڵ ئەوەشدا ئەو ناوچانە بوونەتە مەیدانی  زۆرانبازی ئیمپراتۆریەتەکان و دەوڵەتانی زلهێزی دنیا. لەدەرئەنجامدا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەموو کاتێک نا ئارامی، ناجێگیری سیاسیی و ناتەبایی باڵی بەسەردا کێشاوە.

 سیستەمیی  بەهەرێم کردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بیرۆکەیەکی ساوای تازە لە دایک بوو نییە، بەڵکو دوای روخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، دەوڵەتانی دەستەڵاتداری ئەو سەردەمە وەکو فرەنسا، بریتانیا  سوودیان لە ئەزمونی رابردوو وەرگرت، گەیشتنە ئەو بڕوایەی کە نابێت ئیتر رێگە بە زەبەلاح کردنی هیچ هێزیک بدەن لە ناوچەکەدا کە ببێت بەهۆی سنوردار کردنی دەستەڵاتەکانیان، کۆسپ بۆ پێکانی بەرژەوەندیی سەربازییان، ئابوورییان و مەرامە سیاسییەکانیان.

ئەزمونی گەلان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پێمان دەڵێت کە ئەو نەتەوانەی جێگەی مەترسی بوونە بۆ زلهێزەکان لە ناوچەکەدا بە پلەی یەکەم نەتەوەی تورک، عەرەب و فارس بووە. ئەو سێ نەتەوەییە لە ناوچەکەدا توانیویانە بۆ مێژوویەکی درێژ هەر یەکەو لە ناوچەیەکدا دەستەڵاتدار بن و حوکمی ئەو ناوچانە بکەن، کە بێگومان ئەو دیاردەیە جێگەی سەرنجی زلهێزەکان بووە، ئەمە هۆکاری ئەوە بووە کە بە زانستییانە پلانیان داڕشتوە بۆ ئەوەی بتوانن درز دروست بکەن لە نێو یەکگرتووی ئەو نەتەوانەدا. کورد میللەتێکە ئەوەندە جێگەی مەترسی نەبووە لە سەر بەرژەوندیی ئەو زلهێزانە لە ناوچەکەدا، ئەمە  بووە بە هۆکاری ئەوەی لە بڕیارە سیاسییە چارەنوسزاکەندا لەو سەردەمەدا سەنگی نەبووە و هەژماری تایبەتی بۆ نەکراوە.   

لە ساڵی ١٥١٦دا کاتێک کە  سوریا داگیر کرا لە لایەن ئیمرپراتۆریەتی عوسمانی، بەمجۆرە ئەو وڵاتە چوارسەد ساڵ لە ژێر حوکمرانی عوسمانیدا ناڵاندی. لە دوای شەری یەکەمی جیهانیدا عەرەب لەگەڵ ئینگلیزەکان رێککەوتن دژ بە ئیمپراتۆریەتی تورک، لە سەرەتاکانی ساڵی ١٩١٨ دا سوپای ئینگلیز لەگەڵ عەرەبەکان چوونە ناو شاری دیمەشق و بەم جۆرە سوریا لە ژێر دەستی تورکدا دەرهێنرا.

لە دوای شەری یەکەمی جیهانیدا سیستەمی بە ویلایەت کردنی ئەو خاک و ئەرزانەی کە لە ئەنجامی رووخانی ئیمپراتۆریەتەکان بێ خاوەن مابووەوە، دەوڵەتانی براوە لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا خۆیان بە خاوەنی دەزانی هەوڵیان دەدا لە نێوان خۆیاندا بگەن بە رێککەوتنێک بۆ دابەشکردنی میراتی ئیمپراتۆریەتەکان لە نێوان خۆیاندا بە جۆرێک کە بەرژەوەندیی هەموو لایەکیان پارێزراو بێت.  لە سالی ١٩١٨دا یاسای بە ویلایەت کردنی ئەو ناوچانە لە لایەن عوسبەت ئەلئومەمدا ناسیندرا بوو،  لە  ٢٨ حوزەیرانی ساڵی ١٩١٩دابە گوێرەی مادەی ٢٢ لە دەستوری "عوسبەت ئەلئومەم" خرا بواری جێبەجێکردنەوە، وەک چارەسەرێک کە هەموو وڵاتانی زلهێزی براوە لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا کۆک بن لە سەریدا. لە ساڵی ١٩٤٦دا ئەو یاساییە گۆردرا بە یاسایی " ویسایە و ئینتیداب" لە دەستوری کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتوەکاندا.  

رێککەوتنی سایکسپیکۆ ناسراو بە رێکەوتنی ئاسیای بچووک لە رێککەوتی ١٦-٥-١٩١٥دا تا ١٦-٥-١٩١٦دا مۆرکرا، لە ساڵی ١٩١٧دا بانگەوازی بۆ کرا.  رێکەوتنێکی نهێنی نێوان بریتانیا و فرەنسا بوو. ئەو رێککەوتنە بۆ دابەش کردنی میراتی ئیمپراتۆریەت و وڵاتە دۆڕاوەکانی شەری جیهانی یەکەم بوو. ئەو رێککەوتنە تەنیا بە زەرەری نەتەوەی کورد نەکەوتەوە بەڵکو بە زەرەری یەکێتی نەتەوەیی عەرب، تورک و فارسدا کەوتەوە بە شێوەیەکی گشتی بوو بە سەرچاوەی نەهامەتی بۆ میللەتانی ناوچەکە. 

لە نێوان ساڵی ١٩١٥دا تا بانەگەواز کردنی ئەو رێککەوتنە، بریتانیا و فرەنسا فێڵیان لە هەموو نەتەوەکانی ناوچەکە کرد، توانیان نەتەوەی عەرەب هەڵبخەڵەتێنن بەوەی کە هاوکاریان بن لە دەرپەڕاندنی تورکەکان، لە بڕی ئەو هاوکاریە ئەوانیش  دواتر ددان بە سەربەخۆ بوونی عەرەب دابنێن. لە ساڵی ١٩١٨دا  بریتانیا سوپای خۆی خزاندە نێو سوریا بۆ هاوکاری کردن لە سورییەکان بۆ دەرپەڕاندنی تورکەکان لە سوریادا. لە دواتردا لە ساڵی ١٩٢٣ تا ساڵی ١٩٤٦ فرەنسا سوریا و لبنانی داگیرکرد و تا ساڵی ١٩٣٢ بەریتانیا عیراقی داگیر کرد.  

زلهێزە دەستەڵاتدارەکان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان هەوڵیاندا هەموو ئەو نەتەوانەیی کە لەگەڵ یەکتردا ناگونجێن لە نێو یەک سنووردا کۆیان بکەنەوە، ناوی وڵات و ئاڵایەکی دروستکراویان بۆ دابنێن. بە درێژای سەد ساڵ لەو ناوچەیەدا ئەو نەتەوانە هەر لە دوژمنایەتی یەکتر بوونە و یەکتریان کوشتوە. مێژوو سەلماندویەتی کە نەتەوەکان هەر هەموویان ئارەزووی سەربەخۆ بوون دەکەن، هەر میللەتێک ئەو ئارەزووەی تیادا هەبێت هەرگیز سەردانانوێنێت بۆ نەتەوەیی دەستەڵاتدار. ئەو وڵاتانەی کە داگیرکراون لە لایەن هەر هێزێکەوە بووبێت کە خۆیان لاین مەسەلەی نیشتمانی و نەتەوەیی گرنگ نەبووبێت ئیتر هێزی دەرەکی توانیویەتی کۆنتڕۆڵی ئەو وڵاتە بکات و کێشەی ئەو تۆی نەیەتە رێگا نمونە، ئوسترالیا و ئەمریکا. بەڵام ئەزمونی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێچەوانەی ئەوەی سەلماندوە.   

ئەمریکا و رووسیا، کۆکن لەسەر بیرۆکەی بەهەرێم بوونی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بەرژەوەندیی هەر دوو زلهێز لە لەت کردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی  ناوەڕاستدایە بەهۆی ئەوەی  دابەشبوونی ئەو ناوچەیە کۆنترۆڵکردنی ئاسانتر دەبێت بۆ ئەوان. 

تورکیا و ئێران لەگەڵ ئەوەی نێوانیان ناکۆکە، دەوریان لە شەڕەکانی نێو سووریادا بە ئاشکرا دیارە کە دابەش بوون، ئێران یارمەتی ئەسەد دەدات، تورکیاش یارمەتی داعش پارتە ئیسلامییە توندڕەوەکان دەدات بەڵام لە مەسەلەی بە هەرێم بوونی سوریاو سیستەمی فیدرالیزم هاوهەڵوێستن، ڕۆحانی لە تەلەفزیونی ئێرانی لە ژێر ناونیشانی " دابەش کردنی سوریا لە ژێر ناوی فیدرالیزمدا" گوتی " ئێران پارێزگاری لە یەکێتی خاکی سوریا دەکات تا سوریا بتوانێت بە راوەستاوەیی و وڵاتێکی بەهێز بمێنێتەوە". داود ئۆغڵو گوتی" فیدراڵیەت بۆ کورد ڕەتدەکەینەوە، لەگەڵ ئێران رێککەوتووین کە سوریا دەبێت بەردەوامیی بدات بە یەکگرتووی و بەهێز بوونی خۆی".

نیگەرانی تورکیا تەنیا نەتەوەیی کورد نییە لە سەر مەسەلەی سیستەمی فیدراڵی، تورکیا نیگەرانی لەوەدایە کە مێژوو خۆی دوبارە بکاتەوە و تورکیا زیاتر بچووک بکرێتەوە وەک ئەوەی لە سەرەتای سەدەی رابردوودا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی چۆن بچوک کرایەوە.
وڵاتانی ئەوروپا، ئەمریکا و رووسیا کاتێک بڕیاریان دا کە بەشداری شەڕ بکەن دژ بە داعش ، تەنیا بۆ دەستکەوتی مادیی نییە، هەر یەکە لە لای خۆیەوە خۆی ئامادە کردوە لە نەخشەی تازەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەر یەکە ولایەتێک بخاتە ژیر رکێفی خۆی هەر چۆن لە سەرەتای سەدەی رابردوودا روویداوە بەڵام ئەوجارە لە ژێر ناوێکی تر کە لەگەڵ بارودۆخی ئێستای دنیادا بگونجێ.  ئەگەری ئەوەش هەیە کە بە نهێنێ رێککەوتبن هەر لایەنێک پشکی خۆی بەرکەوتبێت و بزانێت کام لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەراست بە نسیبی دەبێت.  
هەنوکە کێشانی نەخشەی جوگرافیایی نوێ بۆ ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە بە جێگەی نیگەرانی بۆ وڵاتانی عیراق، تورکیا و ئێران. بەڵام بۆ نەتەوەی کوردی ژێردەست بووەتە هۆی ئەوەی کە تروسکایەک تیادا ببینێت بۆ رزگاری بوون! دابەش بوون و کێشانی نەخشەی تازە ئەگەری ئەوەی هەیە ببێتە هۆی بە هەرێم بوونی سوریا، ئێران، تورکیا و عیراق کە ئەمە لە بەرژەوەندیی میللەتی کورد دایە بەڵام لە هەمان کاتدا زلهێزەکان چۆن دوژمنەکانی کورد دابەش دەکەن بە هەمان شێوە  نەتەوەی کوردیش دابەش دەکەن بە مەبەستی زیاتر کۆنتڕۆڵکردنیان، بەکارهێنانیان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان.
میللەتی کورد خاوەن ئەزمونێکی دوڵەمەندە لە وەی کە چەند زیان بەخش بووە لە دابەشبووندا بە تایبەتی دوای رێککەوتننامەی سایکسپیکۆ، کە دەبێت ببێت بە وانە  وەکو ئەزمونێکی تاڵ سوودی لێوەربگیرێت لەلایەن پارتە سیاسییەکان و سەرکردەکانی ئیمرۆ کە  ڕۆڵی سەڕەکییان هەیە لە مەیدانەکەدا.
ئیمرۆ هەرێمێکی بچووک لە باشوردا هەیە کە ئەزمونێکی زیندوە، یەکەم هەنگاوی بە هەرێم کردنی ناوچەکەیە لە لایەن زلهێزەکانی دنیادا. ئەو ئەزمونە دەیسەلمێنێت کە پارچە پارچە کردنی کوردستان ئەنجامی باشی نەبووە، ئەو هەرێمە رێگەی پێدراوە زیاتر بچووک بێتەوە، دابەش بووە بە سەر دوو ئیدارەدا، دوو پارتی سەڕەکی پارتی و یەکێتی کە هەریەکەیان سەر بە وڵاتێکی دژە کوردن کە ئێران و تورکیاییە، دەستەڵاتدارانی نێو ئەو دوو پارتە هێچ بڕیارێک نادەدن ئەگەر ڕای تورکیاو ئێرانی لەسەر دا نەبێت.
 مقۆمقۆی بە هەرێم کردنی شاری کەرکوک لە ئارادایە کە ئەویش لەت بوونێکی ترە کە لە بەرژەوەندیی دۆزی نەتەوەیی کورددا نییە. لە باشووردا دەستەڵاتدارانی حکومەتی بنکە فرەوان و دەستەڵاتدارانی شاری کەرکوک هۆکاری لەت بوون و دواخستنی بزوتنەوەی رزگاری میللەتەکەمان.
هەنوکە زلهێزەکان پشتیوانی لە هەرێمێکی تر دەکەن لە رۆژئاوای وڵات، هێشتا ئەو هەرێمە دروست نەبووە، لەگەڵ هەرێمی باشوور لە دوژمنایەتیدایە! هەروها ئاماژەکان دەریدەخەن کە ئەمریکا پشتیوانی لە باشوور دەکات، رووسیا پشتیوانی لە رۆژئاوا دەکات، هێشتا لە سەرەتای هەنگاوەکەدان دوو هێزی لاوازی کوردی بەرامبەر بە یەک قوت دەکەنەوە کە پێشبینی داهاتویەکی پرشنگداری لێناکرێت بۆ یکگرتنەوەی کوردستانی گەورە، کە ئەمە خۆی لە خۆیدا لە بەرژەوەندیی بزوتنەوەیی رزگاری میللەتەکەماندا نییە، هەمان هەڵەیە کە نەتەوەیی کورد دوپاتی دەکاتەوە کە لە ساڵی ١٩٢١ دا کردویەتی.  هەروها ئیمرۆ کورد  ددان بەو دابەشکردنە دەنێت لە ژێر ناوی سیستەمی فیدرالی کە وا بۆ سەد ساڵ دەچێت میللەتی کورد شەڕی  رێککەوتنامەی سایکسپیکۆ دەکات.
بەهۆی گۆڕانی بارودۆخی سیاسیی و سەربازیی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەو کاتەدا سنوورە تەلبەندەکان کە کوردستانیان لەیەک جیا کردبووەوە نەماون، بە پراکتیک نەتەوەی کورد سنوورە دەستکردەکانی بەزاندوە کە هەنگاوێکی باشە بۆ یەکگرتن، بەڵام بە دانانی سنووری تازە دووبارە میللەتی کورد دەبێت گێرۆدەی دەستی ئەو سنوورانە بێت بۆ عەیامێکی دوور چاوەرێ بکات ئایندەش روون نییە کە دابەش کردنەکە چەندێکی تر رزگاربوونی کوردستانی گەوەرە دوا دەخات. 

لە رێککەوتی ٢١/٣/٢٠١٦دا، تورکیا و یەکێتی ئەورپا رێککەوتنێکیان واژوو کردەوە کە ساڵانە ٣ ملیار دۆلار تەرخان بکرێت بۆ تورکیا بەبێ لێپێچینەوە لەوەی کە تورکیا ئەو پارەیە چۆن خەرج دەکات، لە گەڵ ئەوەشدا هەر کەسێک کە هەڵگری ناسنامەی تورکیی بێت پەنابەربێت ڕاکردووی ناوچەکانی شەڕ بێت پێویستی بە مۆرکردنی پاسپۆرت یان هەر ڤیزەیەکی چوونە ژوورەوە نابێت بۆ ئەوروپا وە بە ئاسانی بۆ ماوەی ٩٠ رۆژ بە ئازادی دەسوڕێتەوە لە وڵاتانی ئەوروپا. ئەو رێککەوتنەی نێوان تورکیا و یەکێتی ئەوروپا چەند مانگێکی تر دەخرێتە بواری جێبەجێکردن. 

تورکیا وڵاتێکە ناسراوە کە یارمەتیدەری سەڕەکی پارتە ئیسلامییە توند ڕەوەکانە، ئەو پارەیەی بەکار دەهێنێت بۆ زیاتر خۆشکردنی شەڕی داعش لە ناوچەکەدا، بۆ ئەوەی خەڵکی ئەو ناوچانە بە ناچاری روو لە دەرەوەی وڵات بکەن. ئەو جۆرە رێککەوتنە لە نێوان یەکێتی ئەوروپا و تورکیادا بە پلەی یەکەم مەبەست لە نەتەوەی کوردە،  شەڕی داعش تەنیا لە ناوچە کوردنشینەکانەدا هەیە، ئەمە کار ئاسانییەکە بۆ هاندانی نەتەوەی کورد بۆ بەجێهێشتنی کوردستان و پەرەوازە بوونیان.  

ئەمریکا و روسیا، سەرەرای ئەوەی کە لە دێر زەمانەوە ناکۆکی و ناتەبای لە نێوانیاندا هەیە لە سەر هەر دوو  ئاستی دونیا و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆ سەپاندنی دەستەڵات، هەیمەنە، دەستەکەوتی ئابووریی و سەربازیی بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بەسەدان هەزار سەرەداوی بەرژەوەندیی ئابووریی لەئارا دایە کە بە یەکتریان دەبەستێتەوە، دەبێتە هۆکارێکی گرنگ لە بڕیارە سیاسیەکانیاندا کە بێگومان ئەو بڕیارانە بە راستەوخۆ ناراستەوخۆ ڕۆڵی کارێگەری دەبێت لە سەر چارەنووسی وڵاتانی دنیای سێیەم و نەتەوەیی ژێر دەستی وەکو نەتەوەی کورد. 

فشاری ئابووریی یەکێکە لەو چەکە کارێگەرانە کە ئەو دوو وڵاتە لە شەڕی ساردی نێوان خۆیاندا دژ بە یەک بەکاریان هێناوە. روویداوە کە  گرژی و ناتەبای نێوان ئەو دوو وڵاتە گەیشتۆتە لوتکە، لە ئەنجامی لێدان لە دەستەڵاتی سیاسیی و سەربازیی هەر یەکیان لە ناوچە کێشەلەسەرەکانی نێوانیاندا لە دنیا، کە بۆتە هۆکاری ئەوەی هەر دوو وڵات پابەند نەبن بە گرێبەستە ئابوورییەکانی نێوانیان، هەوڵی لێدان و داخستنی ئەو هەلە ئابوورییانە بدەن کە بۆ یەکتریان رەخساندوە.  گومان لەوەدا نییە هەر لایەکیان هەوڵدەدەن ئەو وڵاتانە کە لە هاوپەیمانییەتیدان لەگەڵیاندا دژ بە یەکتر بەکاری بهێنن، نمونە لەو چەند ساڵەی دوایدا ، ناتەبای و  جیاوازیەکانی نێوان ئەمریکا و هاوپەیمانانی لە ئەوروپا لەگەڵ روسیادا لە سەر مەسەلەی ئۆکرانیا بوو بە هۆکاری زیانی ئابووریی لە هەموو لایەکیان. لە ساڵی ٢٠١٤دا بازرگانی نێوان روسیا و ئەمریکا بە رێژەی لە ١٠% کەمی کردوە، لە ساڵی ٢.١٣دا ریژەی بازرگانی نێوان ئەو دوو وڵاتە  .٣٨ بیلیۆن دۆلار بوو بەڵام لە ساڵی ٢٠١٤ئەو رێژەیە دابەزیوە بۆ  ٣٤.٣ بیلیۆن دۆلار. 

لە وڵاتانی سەرمایەداری وەک ئەمریکا و روسیادا، کەرتی تایبەت گەشەی کردوە، ڕۆڵی سەرەکی دەگێرێت لە گەشە کردنی ئابووریی نیشتمانیی و نەتەوەیی، دەوریان هەیە لە کەم یان زیاد بوونی رێژەی بێکاری. کەرتی تایبەت لە وڵاتانی سەرمایەداریدا بە سەدان کەسیان دامەزراندوە و بۆتە سەرچاوەی پەیدا کردنی بژێوێ ژیان بۆ سەدان هەزار خێزان. 

کەرتی تایبەت بەشێکی بەرچاوی گەشەکردنی ئابووریی وڵاتەکەی لە ئەستۆ گرتوە، سەنگێکی ئابووریی دروست کردوە کە کەوتن و سەرکەوتنی تەنیا لێدانی بەرژەوەندیی  خاوەنەکەی نییە بەڵکو کاردانەوەی هەیە لەسەر بەرژەوەندییی ئابووریی وڵاتەکە، کە دەبێتە هۆکارێکی سەرەکیی ئەو کۆمپانیا ئابوورییە زەبەلاحانە بەو هۆیەوە را، گفتو گوتەیان هەژماری بۆ بکرێت لەلایەن دەستەڵاتدارە سیاییەکاندا.

 کۆمپانیایی پیترۆلی ئێکسمۆبایلی ئەمریکی، لە ٣١/١٢/٢٠١٤دا ١.١ بیلیۆن دۆلاری زیان لێکەوتوە لە ئەنجامی سەپاندنی سزای ئابووریی ئەمریکا بۆ سەر رووسیا.  ئیکسمۆبایل کۆمپانیای نەوتی ئەمریکی کاتێک کە ڕاپۆڕتی ساڵانەی خۆی پێشکەش دەکات، ئەو ڕاپۆرتە تەنیا لەسەر ئاستی کۆمپانیاکە هەژماری بۆ ناکرێت بەڵکو لەسەر ئاستی دەستەڵاتی سیاسیی هەژماری بۆ دەکرێت  و دەوری دەبێت لە دارشتنی تاکتیک و ستراتیژیەتی ئەو وڵاتانە لەسەر ئاستی پەیوەندییە سیاسییەکان و سەربازییەکان لە سەر هەر دوو ئاستی دەرەوە و ناوەوەدا. لە ئەنجامدا دەستەڵاتدارانی ئەمریکا خۆشیان بێت یان ترشیان بێت دەبێت رای ئەوان لە بەرچاو بگرن، تێبیینیەکان بە هەند وەربگرن، بەرژەوەندیی کۆمپانیایەکی بازرگانی لەو جۆرە بە پێش بەرژەوەندیی نەتەوەییەکی وەک کوردی بدەن.

 نەتەوەی کورد دەبێت بارودۆخەکە زۆر بە ووردتر شێبکاتەوە، ئەوە لەبەرچاو بگرێت لە پەیوەندیی لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە سەرمایەدارە زلهێزەدا، بە دوای سۆز نەکەوێت و بزانێت کە هەر دوو وڵات بۆ بەرژەوەندیی کۆمپانیایەکی بازرگانیی ئامادەن گورگان خواردی بکەن.   

رووسیا بڕیاری دا کە ببێت بە لایەنێکی کارێگەر لە گرفت و شەڕەکانی دژ بە داعشدا، یەکێک لە هاندەرە سەڕەکییەکان بۆ نانی ئەو هەنگاوە دەستکەوتی ئابوورییە ئینجا چی بە پاراستنی رێگەی دەریایی بۆ مەبەستی بازرگانی کردن وە چ بە مەبەستی هەبوونی پشک لە سامانە سروشتییەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە تایبەتی لە سوریادا. لەگەڵ ئەوەشدا  خەرج و مەخارجی رووسیا خاڵێکی گرنگی جێگەی سەرنجی حکومەتی "پۆتی"نە، بۆ گەڕان بە دوای چارەسەرێک لە ناوچەکە کە بتوانێت وڵاتەکەی دەرباز بکات لەو خەرجیە.

 تاوەکو مانگی یازدەی ساڵی ٢٠١٥، خەرجی روسیا لە بەشداری پێکردنی هێزی ئاسمانی سوپایی روسیا بریتی بووە لە ٧٢٠ملیارد دۆلاری ئەمریکی کە دەکات ١.٢بیلیۆن دۆڵاری ئەمریکی لە مانگێکدا. لە لایەکی تر نیوەی میزانیەی رووسیا بەستراوەتەوە بە نەوتی خاوی ناردراو بۆ وڵاتانی دەرەوە، ئابووریی ناسانی ئەو وڵاتە پێیان وایە کە دابەزینی نرخی نەوت  بە رێژەی ١.٥%. باری ئابووریی رووسیا زۆر لە کارەساتی ئابووری  ساڵی ٢٠٠٩ و ٢٠٠٨ خراپتر کردوە. 

بەردەوام بوونی رووسیا لەسەر هەڵوێستە سیاسییەکانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەگەری ئەوەی لێبکەوێتەوە کە وڵاتەکەی لە باری ئابووریی زەرەرمەند بێت، لە ئەنجامدا ببێتە هۆی سەرهەڵدانی نارەزایی ناوەخۆ لە نێو رووسیادا و شێواندنی باری ئابووریی ئاسایشی وڵاتەکەی، هەڵبژاردەی رووسیا ئەوە دەبێت کە چی لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی رووسدا دایە بیکات نەک لەوەی چی لەبەرژەوەندیی ئەسەد یان کورد دایە بیکات!

گۆڕینی داواکاری نەتەوەی کورد لە  سەربەخۆی بوون بۆ فیدرالیزم، سازش کردنە لەسەر مافێکی ڕەوا کە ئەو میللەتە دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. فیدرالیزم ناتوانێت ببێت بە سیستەمێکی سیاسیی، سەقامگیر بوو لەو وڵاتانەی کە هێشتا سەرکردەکانیان و میللەتەکانیان بەگشتی پەروەردەی قوتابخانەی شۆڤێنیزمن. نەتەوەیی دەستەڵاتدار لەسەر ئاستی شەقام و حوکمرانیدا هەمان بیروبۆچوونیان هەیە بەرامبەر بە پرس و مافی ڕوای  نەتەوەی ژێردەست کە کوردە. فیدرالیزم لە ژێر سایەی سیستەمی سیاسیی دیموکراتییدا گەشە دەکات، نەک لە ژێر سایەی حکومەتی بەعس، سەرۆکێکی وەک ئەسەد، میللەتێکی شۆڤێنزمی عەرەب، تورک و فارسدا.

tps://books.google.com.au/books?id=KKrCgxsRBkEC&pg=PA147&lpg=PA147&dq= 

http://sputniknews.com/politics/20160322/1036736482/europe-erdogan-deal-folly-