تیری کات

کات ئەو نهێنییە گەورەیە کە بە درێژایی سەردەمەکان زانا و فەیلەسوفە گەورەکانی تووشی کێشە کردووە. لە ڕاستیدا ئێمە لە ژیانی ڕۆژانەماندا ئەو زاراوانە بەکاردەهێنین کە گوزارشت لە زمانی بارودۆخی سروشتی دەکەن، بەڵام پەیوەندییان بە زمانی زانست و فیزیاوە نییە. ئێمە بۆ نموونە دەڵێین کات تێدەپەڕێت، چونکە هەست دەکەین کات بە ئاراستەیەکدا دەڕژێت، کە ئاراستەی داهاتووە، وەک چۆن ئاو لە ڕووبارێکدا دەڕژێت. سێر ئیسحاق نیوتن وای زانی کە کات واقیعێکی بابەتیی ڕەهایە کە پشت بە هیچ سیستەمێکی ئاماژە نابەستێت بۆ پێوانەکردنی، هەروەها خێراییەکەی بەردەوامە، وەک خێرایی لێشاوی ئاو لە ڕووبارێکدا. بەڵام ئەلبێرت ئەنیشتاین دوای ئەوە هات بۆ ئەوەی ڕوانینێکی نوێی ڕیشەیی لە سروشتی کات بدات، وەک چۆن ئەو سیفاتەی "ڕەها"ی لێ ڕەتکردەوە کە لە سەردەمی نیوتندا باو بوو، و سیفەتی ڕێژەیی پێبەخشی، واتە یەک کات نییە ، بەڵام کات هەیە و ئەوەش پەیوەستە بە پەیوەندی قووڵی نێوان کات و جووڵە، وەک لە تیۆری تایبەتی ئەنیشتاین لەبارەی ڕێژەییەوە، تا تەنەکە خێراتر بجوڵێت، وا دیارە کاتەکە خاوتر تێدەپەڕێت. لە ساڵی ١٩٧١ زاناکان ئەم تیۆرەیان تاقیکردەوە بە دانانی کاتژمێرێکی ئەتۆمی سیزیۆم لە فڕۆکەیەکی جێتی خێرا و بەراوردکردنی بە کاتژمێرێک لەسەر زەوی. زانایان بۆیان دەرکەوتووە کە ئەو دوو کاتژمێرە لە چەند سەد ملیار لەسەر چرکەیەکدا یەکناکەون و جیاوازییان هەبووە، بەڵام ئەوە بەس بووە بۆ سەلماندنی ڕەوایەتی تیۆری ئەنیشتاین، کە لەسەر ئاستی گەردوونی کاریگەرتر دەبێت کاتێک خێرایی بەرزی نزیک لە خێرایی ڕووناکی. ئەگەر بۆ نموونە گەشت بکەیت بۆ بۆشایی ئاسمان بە ئۆتۆمبێلێک کە خێراییەکەی زۆر گەورە بێت، بە خێرایی ڕووناکی، کات بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش بۆت خاو دەبێتەوە، بەو پێیەی ڕەنگە دەیان ساڵ بەسەر هەسارەی زەویدا تێپەڕێت لەکاتێکدا تەمەنت تەنها چەند خولەکێک زیاد دەکات یان کاتژمێرەکان. هەروەها ئەنیشتاین لە ڕێگەی ڕێکخراوێکی چوار ڕەهەندییەوە کە بە فەزا-کات ناسراوە، کات بە فەزا بەستەوە. ئەم چەمکە نوێیە وای لێکردین دان بەوەدا بنێین کە ڕابردوو نەڕۆیشتووە، بەڵکو وەک ئێستا و داهاتوو بوونی هەیە و هەر شتێک کە لە ساتێکی دیاریکراودا لە ڕابردوو، ئێستا، یان داهاتوودا ڕوویداوە، لەسەر پارچەیەک لە فەزا-کات بوونی هەیە. ئەم بیرۆکە سەرسوڕهێنەرە وای لە زاناکان کرد بە جدی بیر لە گەشتکردن بە کاتەوە بکەنەوە .کەواتە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی لە سەرەتای ئەم بابەتەدا باسمان کرد، بۆچی هەست دەکەین کات بە ئاراستەیەکدا بەرەو داهاتوو دەڕژێت؟ لە ڕاستیدا لەسەر ئاستی فەزایی دەتوانین بەرەو پێشەوە یان دواوە بچین، بەڵام لەسەر ئاستی کات تەنها دەتوانین بەرەو پێشەوە بچین و ئەگەری گەڕانەوەی ڕووداوەکان بۆ دواوە نییە، کەواتە بۆ وا ڕوودەدات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە تێگەیشتنمان لە یەکێک لە تایبەتمەندییە فیزیاییە بەناوبانگەکان لە بواری گەرمیداینامیکدا کە تایبەتمەندی ئەنترۆپییە کە ئاژاوە و هەڕەمەکی دەپێوێت.وە قاپەکە پڕ دەبێت و مەحاڵ دەبێت کە هێلکە بگەڕێنرێتەوە بۆ ئەو... هەمان شێوەی هێلکەیی پێشوو، و هەمان شت بۆ گەردوونیش دەگونجێت. تا گەردوونەکەمان زیاتر پەرەی سەندبێت، ڕێژەی ئەنترۆپی (واتە هەڕەمەکی) زیاتر دەبێت. کەواتە تیری زەمان دەبێت ئەم ڕەوتە پەیڕەو بکات و لە مەیلی سروشتەوە سەرچاوە دەگرێت کە بەرەو ئاژاوەگێڕی و هەڕەمەکی پەرەسەندن دەکات، بەڵام چی ڕابردوو ڕێک و پێکتر دەکات؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستە بگەڕێینەوە بۆ هەلومەرجی سەرەتایی دروستکردنی گەردوون واتە تیۆری تەقینەوە گەورە یان تەقینەوە گەورەکە کە بە حاڵەتێکی فیزیکی زۆر ڕێکخراو دادەنرێت کە هەموو گەردوون لە یەکدا بەرجەستە بووە بێکۆتایی بچووکە، و تەقینەوەکە لە دۆخێکی چڕی و گەرمییەکی زۆردا ڕوویداوە، بۆ دروستکردنی گەردوون لەوانەش ئەستێرە و گەلەئەستێرەکان، کە خێراتر دەبن و لە ڕێکخستنەوە بۆ ئاژاوە جیا دەبنەوە، ڕەنگە ئەوە بێت کە تیری کات لەسەر ڕێڕەوی خۆی داناوە. لە کۆتاییدا کات وەک نهێنیەکی گەورە دەمێنێتەوە، چەندین پرسیاریش ماونەتەوە کە سەری زانایانیان درز کرد و مێشکی نابغەی فیکر و زانست و فەلسەفەی سەرقاڵ کرد. ئێمەی مرۆڤ دەیان ساڵە دەژین، بەڵام هەندێک لە زیندەوەران و سەروەت و سامانەکان تەمەنیان کورتە لە ساتەوەختی لەدایک بوونیانەوە تا ساتەوەختی لەناوچوونیان، وەک دەتوانین خەیاڵ بکەین، پسپۆڕانی کیمیا دەزانن کە پەیوەندی کیمیایی لە فێمتۆ چرکەیەکدا ڕوودەدات، واتە یەک لەسەر هەزاری... تریلیۆن لەسەر چرکەیەک، و نیوە تەمەنی بێریلیۆم-٦ پێنج zpettoseconds، یان یەک ملیار لەسەر تریلیۆن لەسەر چرکە. ئاواتەخوازم شیعرەکەم چۆن ئێستای شتەکان دیاری بکەین ئەگەر نایەکسانی لە سەردەمدا ئەوەندە گەورە بێت؟