زمانی کوردیی و چەند کێشەیەک (بەشی1)

زمانی کوردیی لە چوار دیالێکت(زارزمان) پێکهاتووە : کرمانجیی، لوڕی، گۆرانیی و زازایی. 

کرمانجیی باکور: بادینانی، بۆتانیی،ناشتیانیی، هەکاریی و بایەزیدیی.

کرمانجی باشور : موکریی،سابڵاخیی،سۆرانیی،سلێمانیی،هەولێریی و سنەیی(هەموشیان پێکەوە بە سۆرانیش ناودەبرێن) 

زمان چەند بەشێکە: فۆنۆلۆژی،مۆرفۆلۆژی و سێنتاکس(رێزمان). لەڕوی فۆنۆلۆژی یەوە ئەگەر دەنگێک لەتەنیا یەک وشەشدا ببێتە هۆی دروستکردنی وشەیەکی نوێ، پێویستە ئەو دەنگە لە هەمو وشەکانی دیکەشدا بەهەمان شێوە و وەک یەک بنوسرێن.

ئەمڕۆ ئێمەی کورد زۆرتر پێویستیمان بە بژارکردنی زمان و زمانێکی یەکگرتو هەیە،کە ئامڕازی پەیوەندی و لەیەکتر تێگەیشتنی نێوان تاکەکانی گەلێک یانەتەوەیەکە و ئاستی خوێندەواریی و رۆشنبیری یان دەردەخات، نەک زمانی ستاندارد، چونکە ئەوەتە کوردی باکور و رۆژئاوای کوردستان ناتوانن لەگەڵ کوردانی رۆژهەڵات و باشور وتوبێژێکی رەوان بکەن. زمانی ستاندارد هەرچەند گرنگە، بەڵام بەوهۆیەوە کە کێشەی دوجۆر نوسینیشمان هەیەو زۆرینەی کورد بە پیتی لاتینی وکەمینیکەشی بە پیتی عەرەبی – کوردی دەنوسێت، دەڵێم جارێ پەکمان لەسەر زمانی ستاندارد نەکەوتووە. زمانی کوردیی زمانێکی دەوڵەمەند نییە،بەڵام پەکیشی نەکەوتووە،بەڵکو جێگەی سەرسوڕمانی دۆست و دوژمنیشە کە ئەم نەتەوەی کوردە بە ئەم هەزاران ێاڵ ژێردەستیی و چەوساندنەوە و کوشتن وبڕین و پاکتاوکردنی نەژادیی وکاوڵکردنی وڵات و بەردەوام وەشاندنی تۆوی ناکۆکیی و دوبەرەکیی و کوردکوشتن،ئەم زمانی کوردە چۆن لەنێونەچووە،ماوەتەوە و گەشەشی کردووە،بەپێچەوانەی زمانی قیبتی لە میێر و زمانی ئەمازیری گەلانی باکوری ئەفەریقا.

تۆ سەرنجیک لەم هۆنراوەیەی حەزرەتی مەحوی 1830 - 1904 بدە کە فەرمویەتی: 

کە خوا بیدا، لەهێڵێکی ئەدا، سەیری هەیە رێکەوت *** وەنەوزم دا، نیگارم هاتەخەو، من ئەمشەو خەوم پێکەوت

 صاڵی 2015لە کتێبی پانۆرامای دیرۆکی دێرین و نوێی کورد دا، بەشێکم تەرخانکرد بۆ دیاردەی شیواندنی زمانی کوردی کە دواتر بووە حاڵەت و ئێستا بۆتە باو.. لەوێدا سەرکۆنەی ئەوانەم کردووە کە، نەک هەر وشەی بێگانە بەکاردەهینن،بەڵکو چەندین وشەی کوردی رەسەنیش دەگۆڕنەوە بە بە وشەی بێگانە. بەڕاستیی ئەمە تاوانەو تاوانێکیشە لێپێچینەوەو سزادانیشی دەوێت. جا وەنەبێت هەر من و خەمخورانی وەک من ، بەڵکو کەسانی وەک عەبدوڵڵا پەشێو لای خۆیەوەو دکتۆر عیزەدین مستەفا ش هەفتانە لە رۆژنامەی کوردستانی نوێ لەسەر شێواندنی زمانەکەمان لەلایەن بەناو (میدیاکار)و بەتایبەتیش ئەوانەی لەتەلەفیزیۆنەکان کاردەکەن،بەڵام کێ گوێ بەوەدەدات کە زمانی کوردی مەترسیی لەسەرە؟هۆکارەکەش ئەوەیە ئەو هەولانە هەر بانگەوازن بۆ هوشیارکردنەوە و لەو سنورە تێپەڕناکەن بۆ دەستنیشانکردنی هۆکارەکان،پۆلێنکردنی کێشەکەو دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو . .

کۆمسیۆنی زمان و پەروەردەی کۆنگرەی نەتەوەیی کورد (کەنەکە) لە 2009 ەوە بەبەشداریی چەندین لایەنی پەیوەندیدار دامەزراوە،ئاخۆ ئەرکەکانی بەکوێ گەیاندووە لە کایەکانی زمان ، رێزمان و ئاخاوتن و زمانی یەکگرتودا؟ هەر بۆنمونە،هەردو وشەی خوێندەوار و  روناکبیر (رۆشنبیر):  دوایی یانەش وشەگەلی نەخوێندەوار، کۆلکە خوێندەوار،خوێندەوار،  روناکبیر (رۆشنبیر) و تاریکبیر  (لەباشوری کوردستان بە روناکبیر دەوترا تەقەددومی، منەوەر(تقدمی،منور)، بەتاریکبیریش دەوترا کۆنەپەرست و رەجعی،لەرۆژهەڵاتی کوردستان دەوترا مورتەجیع . هەژااری موکریانی شتێکی خۆش لەو بارەیەوە دەگێڕێتەوە:  سەردەمی کۆماری کوردستان هەمو رومان لە قیبلەی ئازادیی و رزگارکاری گەلانی بندەست وچەوساوە وشورەوی و بیروباوەڕی نژدە بەخشی کۆمۆنیزم بو،هەر کەس وەها نەبوایە پێیدەوترا مورتەجیع. ئەو وشەیە زۆر بەکاردەبرا .. بەرپرسی شانەیەکی رێکخستن بوم،یەکێک لە ئەندامانی شانەکە پرسیاری واتای ئەو وشەیەی کرد،بەڵام نەمتوانی وەڵامی بدەمەوە،وتم پرسیار لەسەروی خۆم دەکەم،سەیر لەوەدابو بەرپرسەکەی منیش وتی هەژار بەخودای ئەمنیش نایانم مانای چی!! ئەوەی دەمەوێت سەرنجی لێبدەن ئەوەیە وەک دەزانن،نەخوێندەوار سەرەواوی لە سکدا نییە! خوێندەوار کەسێکە خوێندن و نوسین بزانێت،کۆلکە خوێندەوار یش کوێرە خەتێکی هەیەو لە خوێندنەوەشدا سەروگوێلاکی وشەکان دەشکێنێت،بەڵام روناکبیر ئەو کەسانەن کە خوێندنی قۆناغی دواناوەندیی و بەرەوژورتریان بڕیوە، یا لەرێگەی خوێندنەوەو خۆپێگەیاندنەوە پێگەیشتون و عەرەب بەو کەسانە دەڵێت موسەققەف(مثقف) و جیایاندەکاتەوە لە روناکبیر (تقدمی)،بەڵام ئێمەی کورد وشەی 

پێشکەوتنخواز لەبری(تەقەددومی) عەرەبی بەکاردەبەین ،زۆرجاریش بەهەڵە وشەی (عەلمانی) بۆ بەکاردەبەین کە ئەوەش هەڵەیە، بەڵام وشەیەکی گونجاومان نەدۆزیوەتەوە پڕاوپڕی وشەی موسەققەف.